हाये रे वो दिन क्यू ना आये ?

श्री दादासाहेब फाळक्यांनी भारतीयांसाठी चलतचित्रपटांचे एक अनोखे दालन उघडून दिलं. तेव्हापासून आजतागायत त्यात अनेक चांगले, वाईट बदल झाले. चित्रपट सृष्टीने अनेक कलाकार घडवले, घडताना पाहिले. काहींना यश आणि लोकप्रियतेच्या शिखरावर बसवले, तर काही विस्मरणाच्या खोल गर्तेत नाहीसे झाले.

चित्रपट निर्मितीसाठी अनेक लोकांचे योगदान जरुरी असते. निर्मितीसाठी जो खर्च लागतो, त्यासाठी अर्थपुरवठा करणार्‍याला निर्माता म्हणतात. पण माझ्या मते चित्रपटांचा खरोखरीचा निर्माता हा त्या चित्रपटाचा दिग्दर्शक असतो. दिग्दर्शकाच्या मनात आधी चित्रपट साकारतो आणि नंतर त्यावर प्रक्रिया घडून तो दृश्य स्वरूपात आपण बघतो. या अर्थाने दिग्दर्शक हा चित्रपट सृष्टीचा ब्रम्हदेवच आहे . 

हिंदी चित्रपटसृष्टीत अनेक दिग्गज दिग्दर्शक झाले. व्ही शांताराम, राज कपूर, इ. त्यांनी आपल्या कलेचा एक अमीट ठसा या चित्रपटसृष्टीवर ठेवला. या नामावळीतील एक महत्त्वाचे नाव म्हणजेच ऋषिकेश मुखर्जी. 

ऋषिकेश मुखर्जींची स्वतःची अशी एक खासीयत होती, ती म्हणजे त्यांच्या सादरीकरणातील साधेपणा. त्यांच्या चित्रपटात सहसा कधीही भव्य सेट्स, डोळे दिपवणारे नेपथ्य, झगमगत्या पोषाखातील तारे, पल्लेदार संवाद आणि मोठे युद्धाचे अथवा नृत्याचे प्रसंग आढळत नाहीत. त्यांच्या चित्रपटांच्या कथा मध्यमवर्गीय घरात घडतात. त्यामुळेच की काय आपल्याला त्या खूप जवळच्या, ओळखीच्या वाटतात. आपल्याच सभोवतालामधील काही प्रसंग आपण पडद्यावर पाहतो आहे, असे वाटते. पण तरीही त्यात तोच तो पणाचा कंटाळवाणेपणा नसतो, तर एक जिवंत, ताजेपणा असतो. त्यांच्या चित्रपटातील संगीतही अतिशय सुमधुर आणि श्रवणीय असते. एकंदरीतच चित्रपट या कलामाध्यमाचा त्यांनी अतिशय प्रभावीपणे वापर केला. त्यांच्या चित्रपटातील पात्रांच्या सुखदुःखात प्रेक्षक सहभागी होत असत, हेच त्यांच्या दिग्दर्शनाचे यश म्हणावे लागेल.

‘अनुराधा’, ‘अनुपमा’, ‘गुड्डी’, मिली’, ‘खूबसूरत’ असे नायिकाप्रधान चित्रपट त्यांनी केले. स्त्री भावनांचा अतिशय सुंदर असा अविष्कार यात दिसतो. ‘अनुराधा’ मधली प्रेमाखातर श्रीमंतीचा त्याग करून एका ध्येयवादी डॉक्टरचा संसार करणारी पत्नी...सुखी समाधानी तर आहे पण पतीला संसार, घर यापेक्षा कर्तव्य अधिक श्रेष्ठ वाटते याची खंत तिला लपवता येत नाही. तक्रार तर नाहीये पण तरीही तिची उलाघाल, तिचे अबोल दुःख प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचतं. ‘अनुपमा’ मधली अतिशय बावरलेली, घाबरलेली दुर्दैवी अनुपमा. तिच्या जन्म समयी झालेल्या तिच्या मातेच्या मृत्यूचे जणू जिवंत स्मारकच असते, आणि म्हणूनच तिच्या पित्याला नकोशी. तिच्या दुर्दैव बघून प्रेक्षक व्यथित होतात. झगमगत्या, कचकड्या विश्वातील तारे, तारकांना आराध्य मानणारी ‘गुड्डी’ आपल्यातलीच कुणीतरी वाटते. जीवनाने रसरसलेल्या, अवखळ ‘मिली’ च्या असाध्य आजाराने आपणही कासावीस होतो. आणि ‘सारे नियम तोड दो, नियम पे चलना छोड दो’ म्हणणारी ‘खूबसूरत’ मंजू आपल्याला जीवनाचा निर्मल आनंद घ्यायला शिकवते.

त्यांच्या इतर काही चित्रपटांमध्ये विशेष उल्लेखनीय म्हणजे ‘आनंद’, ‘बेमिसाल’ आणि ‘नमक हराम’. या चित्रपटांच्या कथा कुटुंबापुरत्या सीमित नाहीत. क्षणाक्षणामध्ये जीवन शोधणारा आणि कॅन्सर सारख्या जीवघेण्या रोगासमोर सुद्धा दीन व्हायला नकार देणारा त्यांचा ‘आनंद’ आपल्याला ‘जिंदगी कैसी है पहेली’ असं म्हणायला लावतोच. ‘बेमिसाल’, ‘नमक हराम’ मधले नायक जरा वेगळे म्हणजे ध्येयवादी, भावुक वगैरे नाहीत. तर थोडे जिद्दी, अन्यायाचा प्रतिकार करणारे असे आहेत. पण यातही एक ‘ऋषीदा टच’ जाणवतोच. अगदी संघर्षाचे प्रसंगही कुठे अतिरंजित वाटत नाहीत. राग, द्वेष ही मानवी स्वभावाचीच एक बाजू आहे, आणि ती त्याच चौकटीत आपल्या समोर उलगडते. त्याचा कुठे मेलोड्रामा होत नाही. या सर्व चित्रपटांचे वैशिष्ट्य म्हणजे चित्तवेधक कथानक, आखीव रेखीव पटकथा, श्रवणीय संगीत आणि कलाकारांचा संयत अभिनय. 

अतिशय श्रवणीय संगीत ज्याचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल असा एक चित्रपट म्हणजे अभिमान. दोन कलाकारांमधे श्रेष्टत्वाकरता स्पर्धा असणे काही नवीन नाही, किंबहुना नैसर्गिकच आहे. पण हे कलाकार जर पती-पत्नी असतील तर हीच स्पर्धा अक्षरशः जीवघेणी ठरते. पत्नीने आपल्यापेक्षा श्रेष्ठ असता कामा नये हा ‘मेल इगो’. विषय खूपच गंभीर पण अत्यंत संवेदनाशीलतेने हाताळलेला. "नदीया किनारे’, ‘तेरी बिंदीया रे’, ‘तेरे मेरे मिलन की ये रैना’, ‘अब तो है तुमसे हर खुशी अपनी’ अशी एक से एक गाणी आणि आमिताभ, जयाचा अभिनय या चित्रपटाला एका वेगळ्याच उंचीवर नेतात.

त्यांचा अजून एक उल्लेखनीय चित्रपट म्हणजे ‘बावर्ची’. साधीशीच कथावस्तू, पण त्यातील प्रत्येक प्रसंग असा खुलवला आहे की, त्या कथानकाशी प्रेक्षक समरस होतो. ‘मुझे एक प्याली गरम चाय क्यों नहीं कोई देता?’ म्हणणारे दादाजी, स्वतःच्या खोलीत लपून-छपून अंडी उकडणारा बब्बू चाचा, किंवा गच्चीवर नाटकाचे संवाद पाठ करणारी कृष्णा आणि तिचे ते संवाद ऐकून भलताच गैरसमज करून घेणार्‍या तिच्या दोघी चाची या अगदी ओळखीच्या वाटतात. आपण किती लहान सहान गोष्टींकडे, सुखांकडे नगण्य समजून दुर्लक्ष करतो आणि मग जगाच्या दृष्टीने यशस्वी पण दुःखी अशा आयुष्याचे धनी होतो, हे सांगणारी ही कथा. आणि हे सर्व त्यांच्या लक्षात आणून देणारा त्यांचा बावर्ची रघू (राजेश खन्ना) म्हणतो, “मैने कुछ नाही किया, सिर्फ आपको वो छोटी-छोटी बातें याद दिला दीं, जिन्हें आप लोग शायद भूल गये थे”. यात कुठेही रडारडी नाही, हिंसा नाही, इतकेच काय पण रूढार्थाने नायक, नायिका सुद्धा नाहीत. हा चित्रपट बघताना आपण आपल्या विवंचना काही काळ का होईना, विसरतो. हा चित्रपट नुसते मनोरंजनच करीत नाही तर विचार करायलाही प्रवृत्त करतो. आजकाल म्हणतात ना ते... पॉझिटिव्ह थिंकींग ... तेच ते, पण कुठल्याही तत्त्ववेत्त्याचा आव न आणता. 

ऋषिकेश मुखर्जींचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे साध्या साध्या प्रसंगातून फुलणारा विनोद. विनोद निर्मितीसाठी कुठेही  शब्दांची अथवा घटनांची ओढाताण केलेली जाणवत नाही. समाजातील बर्‍या-वाईट गोष्टींवर व्यंग करताना, कधी कुणाचा  मानभंग होत नाही ना, कुणी दुखावले जात नाही ना, याचे संपूर्ण भान राखलेले दिसते. तसेच द्वयर्थी संवाद किंवा कुणाच्या शारीरिक व्यंगावर टीका हे प्रकार अजिबात आढळत नाहीत. अशी निखळ करमणूक देणारे त्यांचे चित्रपट  म्हणजे ‘गोलमाल’,  ‘नरम-गरम’. उत्पल दत्त यांचा अभिनय म्हणजे अभिजात कॉमेडीचे उदाहरणच आहे. वेडेवाकडे अंगविक्षेप नाहीत, किंवा  चित्रविचित्र आवाज काढणे नाही. निखळ विनोद. गोलमाल मधील रामप्रसाद आणि लक्ष्मण प्रसाद (आमोल पालेकर), त्याला मनापसून मदत करणारी त्यांची बनावटी आई (दीना पाठक), आणि त्याचा बॉस भवानीप्रसाद (उत्पल दत्त) यांनी घातलेला गोंधळ केवळ अवर्णनीय आहे. ‘नरम-गरम’ मधे आपल्या स्वतःच्या मालकीच्या घराचा ताबा मिळवण्यासाठी धडपडणारा भवानी शंकर, त्याच्या मार्गात अडथळे आणणारी कुसुम आणि या संघर्षातून सहजतेने होणारी विनोद निर्मिती. याचमुळे तर ऋषिकेश मुखर्जींचे चित्रपट आगळे वेगळे आणि दर्जेदार होतात. 


आणखी एक असाच सुंदर चित्रपट म्हणजे ‘चुपके चुपके’. यात तसे म्हणायला दोन नायक आणि दोन नायिका आहेत. पण ही कथा त्यांची नाही. शुद्ध हिंदी भाषा बोलण्याचा अतिरेकी आग्रह धरणार्‍या आपल्या जिजाजींना हसत खेळत माणसात आणणार्‍या एका प्रोफेसरची कथा. यातील प्रसंग, संवाद आणि कलाकारांचा अभिनय याचा अतिशय सुंदर मेळ घातलेला दिसतो, आणि त्याचबरोबर ‘अब के सजन’ सारखी गीते, म्हणूनच ‘चुपके चुपके’ म्हणजे एक सर्वांग सुंदर चित्रपट. 

ऋषीदांनी आपल्या कारकीर्दीत चित्रपट निर्मितीतील इतरही काही क्षेत्रात काम केले आहे. त्यांनी सहायक दिग्दर्शक, लेखन, पटकथा लेखन (मधुमती) इ. क्षेत्रात काम केले. त्यांनी काही दूरचित्रवाणीवरील मालिकाही केल्या. ‘अनुराधा’ साठी त्यांना नॅशनल फिल्म अ‍ॅवॉर्ड देण्यात आले. तसेच चित्रपट क्षेत्रातील सर्वोच्च दादासाहेब फाळके पुरस्काराने सन्मानीत करण्यात आले.

ऋषिकेश मुखर्जींनी जवळ-जवळ ४० ते ४५ हिंदी चित्रपटांचे दिग्दर्शन केले. त्यांचा अगदी अलीकडच्या काळातला चित्रपट म्हणजे ‘रंगबिरंगी’. पती, पत्नी आणि वो असा स्फोटक विषय असूनसुद्धा अतिशय संयत पद्धतीने केलेले नर्मविनोदी चित्रण, हे या चित्रपटाचे वैशिष्ट्य. पण याच का, ऋषिकेश मुखर्जींच्या सर्वच चित्रपटांची हीच तर खासियत आहे. आक्रस्ताळेपणा,  रुचिहीन संवाद आणि झगमगते नेपथ्य याचा पूर्णपणे अभाव म्हणजे ऋषीदांचे चित्रपट, असेच तर समीकरण आहे. त्यांचे चित्रपट अत्यंत वास्तववादी असूनही खूप गंभीर नाहीत. हलके फुलके, मनोरंजन करणारे असूनही त्यातून काही संदेश देणारे आहेत.

म्हणूनच आजकालच्या so called musical, family drama, comedy, thriller इत्यादींच्या गदारोळात एखादा ‘खूबसूरत’ किंवा ‘बावर्ची’ मनाला प्रसन्नता देतो, ‘आनंद’चा जवळ येणारा मृत्यू बघताना आपणही हळवे होतो, ‘अनुपमा’चं दुर्दैवं संपावं असं आपल्यालाही मनापासून वाटतं, ‘गुड्डी’ आणि ‘मिली’च्या अवखळपणात आपणही रंगतो आणि मग आपसूकच म्हंटलं जातं, ‘हाये रे वो दिन क्यू ना आये ?’