जेता

उपोद्घात

मंदिराची आकाशगामी सुवर्ण गोपुरे उन्हामध्ये झळाळून उठताहेत. उच्च रवात केलेल्या मंत्रजपाने सारा आसमंत पवित्र झालेला आहे. रेशमी वस्त्र आणि अलंकारांनी सजलेल्या नगरजनांची वर्दळ चालू आहे. यज्ञ शाळेतून उठणाऱ्या धूम्रवलयांनी सारा परिसर व्यापलेला आहे. जवळच असलेल्या भोजन शाळेतून सुग्रास अन्नब्रम्हाचा सुवास दरवळतो आहे. 

सारं कसं शांत, सुस्थिर, पवित्र आणि प्रसन्न. भीतीचा लवलेश नाही, असमाधानाचा स्पर्श नाही. 

हे दृश्य आहे हिरण्यमयी नगरीचे. 

हिरण्यमयी नगरी ... एक नितांत सुंदर नगर, आणि तितकेच महत्त्वाचेही. 

कारण ती आहे मणीपाल साम्राज्याची राजधानी. अनेक देशींचे प्रवासी येथे येतात. काही व्यापारासाठी, काही मणीपाल साम्राज्याशी असलेले राजकीय हितसंबंध जपण्यासाठी, काही सम्राटांच्या कृपेचा लाभ घेण्यासाठी, तर काही नुसतेच पर्यटनासाठी. 

येथे काही नवीन आहेत तर काही कैक पिढ्यांचे रहिवासी. हौशी आहेत तसेच सर्वसंग परित्याग केलेले अवलिये देखील आहेत. कुणी कलाकार आहे, कुणी श्रमिक, कुणी पंडित तर कुणी कलंदर. या सर्व जनांना आश्रय देणारी ही आहे हिरण्यमयी नगरी. 

कोंदणात बसलेल्या पाचूसारखी ती झगमगते आहे. तिच्या पश्चिम दिशेला आहेत कभिन्न कातळ, आणि विशाल पर्वतांच्या रांगा, दक्षिणेला उसळणारा महासागर, पूर्वेकडे आहेत निबिड, घनदाट अरण्ये, जिथे दिवसा उजेडी सुद्धा जाण्याचे कुणी साहस करणार नाही. उत्तर दिशेला आहेत महाकाय हिमपर्वत, आणि त्यातून रोरावत वाहणाऱ्या महानद्या ज्यांनी तो सारा भूभाग सुजलाम, सुफलाम झालेला आहे. धान्याची कोठारे नित्य भरून वाहतात, राज्यात कुणी उपाशी राहू नये याची सदैव काळजी घेतलेली असते. असे हे साम्राज्य. याच्यावर सुख समाधानाची वर्षा होत असते. पंचमहाभूते यांना वश आहेत आणि देवदेवतांचा वरदहस्त याच्या मस्तकावर विसावलेला आहे. 

असे हे मणीपाल साम्राज्य  .... एक सामर्थ्यशाली आणि वैभवसंपन्न राज्य. त्याची राजधानी हिरण्यमयी.  

या साम्राज्याच्या नेतृत्वाची धुरा आहे सम्राट भानुप्रतापांच्या समर्थ हातात. पुण्याप्रतापी, कठोर शासक, कलोपासक, धर्मरक्षी, आणि गुणपारखी असे महाराजांचे वर्णन केले जाते. ते राजकारणधुरंधर आहेत तसेच महाप्रतापीही आहेत. त्यांच्या समशेरीचा धाक मणीपालच्या सर्व शेजारी राज्यांना आहे. महाराजांच्या दूरदृष्टीने तसेच समंजस आणि शूर नेतृत्वामुळे  खूप मोठा काळ हा शांततेत गेला आहे. युद्ध आणि त्या अनुषंगाने येणारी इतर संकटे यांच्या अभावाने, मणीपालचे साम्राज्य आज वैभवाच्या, सुख-समाधानाच्या चरमसीमेवर आहे. 

महाराज प्रजाहितदक्ष आहेत. आपल्या राज्यात कुणावरही अन्याय होऊ नये यासाठी ते सदैव जागरूक असतात. कर्तव्यतत्पर राजा, आणि प्रामाणिक, आज्ञाधारक, आणि नियमांचे पालन करणारी प्रजा, यांचा समसमा संयोग येथे घडलेला दिसतो. चारी दिशांना समृद्धी आहे. राज्यात कुणी बेकार नाही, भिकारी नाही, गुन्हेगारीचे प्रमाण अगदी नगण्य आहे. प्रत्येकजण आपल्या धर्माची उपासना करण्यास स्वतंत्र आहे. धर्मावरून कुठे तंटे होत नाहीत. कलागुणांना प्रोत्साहन मिळते आणि गुणवंतांना राजाश्रय. गुणांची उत्तम पारख असणारे महाराज गुणवंतांचे कौतुक करण्यास कधीच कमी करीत नाहीत. त्यामुळे देश विदेशीचे कलाकार, पंडित, क्रीडापटु, लेखक, कवी यांचा हिरण्यमयी मध्ये सतत वावर असतो.

आणि याच देशाच्या राजधानीत, हिरण्यमयीमध्ये, आचार्य कालविजय यांचा भव्य आश्रम आहे. आचार्य मूळचे इथले नाहीत. ते कुठून आले याचे कोणालाच ज्ञान नाही. परंतु त्यांच्या येण्याने युवराज शार्दुलांची व्याधी दूर झाली अशी महाराणींची श्रद्धा आहे. प्रत्यक्ष राज्याची राणीच त्यांची नि:सीम भक्त आहे, त्यामुळे त्यांच्या तेथील अस्तित्वाबद्दल शंका घेणारं कुणीच नाही. राजभवनापासून ते राजदरबार, न्यायपालिका, सैनिक केंद्र, शस्त्र केंद्र, अश्वशाळा, आरोग्यशाळा, देवस्थाने सगळीकडे त्यांचा आणि त्यांच्या शिष्यगणांचा मुक्त संचार आहे. समाजातील सर्व स्तरातील लोक त्यांचे भक्त आहेत, त्यांच्या आश्रम प्रार्थना आणि इतर धार्मिक कृत्यात ते सहभागी असतात. आपली सुखदुःखे आचार्यांसमोर मोकळेपणाने सांगतात. त्यामुळे आचार्य कालविजय हे राजधानीमधील एक महत्त्वाचे प्रस्थ आहेत.  

महाराज भानुप्रताप हे स्वतः अत्यंत धार्मिक वृत्तीचे आहेत. यज्ञ - याग, होम - हवन, पूजा-अर्चना येथे निषिद्ध नाहीत. परंतु धर्म आणि राजकारण हे एकमेकाहून सर्वस्वी भिन्न क्षेत्र असून त्यांची सांगड घालणे धोकादायक असते, हे ते जाणून आहेत. आजपर्यंत त्यांनी कधीही धर्म राजकारणात येऊ दिला नाही, तसेच धार्मिक क्षेत्रांचे कधी राजकारण केले नाही.

पण आचार्य कालविजय आल्यापासून त्यांची सारी समीकरणे चुकत आहेत. आचार्यांचा धार्मिक क्षेत्रातला अधिकार ते मानतात, परंतु त्यांचा  इतर क्षेत्रात सातत्याने वाढत जाणारा हस्तक्षेप त्यांना सहन होत नाही. पण त्यांचा नाईलाज आहे. महाराणींच्या श्रद्धेने त्यांना आपल्या तत्वांना काहीशी मुरड घालणे भाग पडले आहे.

आजवर त्यांनी आपल्या कर्तव्याच्या आड, वैयक्तिक सुख, दुःखे येऊ दिली नाही. कुणाही मित्र अथवा नातलगासाठी त्यांनी आपले राजकीय निर्णय बदलले नाहीत. पण आचार्य कालविजय त्याला अपवाद ठरले आहेत. 

महाराजांचे एकुलते एक पुत्र, युवराज शार्दुल हेच त्यांच्या नाईलाजाचे कारण आहे. युवराजांच्या व्याधीने हळव्या झालेल्या महराणी भानुशीलादेवी या आचार्य कालविजय यांच्या भक्त आहेत. युवराजांच्या निरोगी भविष्यासाठी आचार्य कालविजय तेथे असणे जरूरी आहे अशी महाराणींची श्रद्धा आहे. महाराणींची अशी श्रद्धा असण्याचे कारण म्हणजे, आचार्यांच्या आगमनानंतर युवराजांच्या प्रकृतीत अगदी नेत्रदीपक सुधार घडून आलेला दिसतो आहे. महाराणींचा विश्वास आहे कि आचार्यांना कुठलीतरी दिव्यसिद्धी प्राप्त आहे. अर्थात असं वाटणाऱ्या, मणीपाल साम्राज्यामधील महाराणी या काही एकमेव व्यक्ती नाहीत. अनेक लोकांची अशीच श्रद्धा आहे. आणि त्यामुळेच आचार्यांचा वाढता अधिक्षेप लक्षात येउनही, महाराज आजवर काहीच करू शकलेले नाहीत. 

तर असे मणीपाल साम्राज्य .. भारतवर्षाच्या अवकाशात चमकणारा तेजस्वी तारा. 

या साम्राज्यावर आजवर सुख समाधानाच्या चांदण्याची जणू बरसात होत होती.  

परंतु सध्या या सुखाच्या पूर्णचंद्राला ग्रहण लागण्याची चिन्हे दिसत आहेत. उत्तरेकडच्या साम्राज्यातून संकटाचे कृष्ण मेघ मणीपालच्या निरभ्र आकाशाला ग्रासू पाहत आहेत. परंतु प्रजाजन बिनघोर आहेत. त्यांचा त्यांच्यावर पूर्ण विश्वास आहे. 

आणि त्यावेळी  ... 

***

अंगारक राज्य - मणीपाल साम्राज्याच्या उत्तर सीमेला लागून असलेले एक मित्र राज्य. म्हणजे आतापर्यंत त्यांचे मणीपाल साम्राज्याशी मैत्री पूर्ण संबंध होते. पण आता परिस्थितीत  बराच फरक झालेला आहे.

आपले वडील महाराज शूरसेनांना बंदी करून युवराज उग्रसेनाने राज्य हस्तगत केले. शूरसेन महाराजांच्या काळात सक्रिय असणारे अनेक मंत्री, विद्वान, सेनापती

. आता स्वगृही बंदिवान आहेत. त्यांचा अपराध एकच ... आणि तो म्हणजे उग्रसेनाच्या राजतृष्णेला त्यांनी केलेला विरोध.

महाराज उग्रसेन हे एक अतिमहत्वाकांक्षी व्यक्ती आहेत. स्वतःच्या महत्त्वाकांक्षेच्या आड येणाऱ्या कुणालाही नेस्तनाबूत करण्यास ते जराही दयामाया दाखवीत नाहीत. त्यांनी खुद्द आपल्या पित्याला बंदी बनवले, त्यांचे बंधू उत्पलसेन आपल्या कुटुंबासहित परागंदा झाले, तर भगिनी उन्नतीदेवी आणि त्यांचे पतिराज पूर्वसेनापती विजयसिंह त्याच्याच महालामध्ये नजरबंदी आहेत. अंगारक राज्यावर आता पूर्णपणे महाराज उग्रसेन यांचीच सत्ता चालते.

असे हे अंगारक राज्य मणिपालांच्या तुलनेत नगण्य, परंतु निसर्गाने दिलेल्या संरक्षणामुळे अजिंक्य असलेले. उंचच उंच पर्वतराजींमध्ये वसलेल्या अंगारक राज्याच्या स्थानाच्या उंचीमुळे तेथे सहजी प्रवेश करणे अवघडच नाही तर केवळ अशक्य आहे. त्यात अतिशय थंड वारे तेथे बारा महिने वाहत असतात. कधी बर्फवृष्टीही होते. चारीबाजूला असलेल्या उंच सखल प्रदेशामुळे तेथे रथ अथवा कुठल्याही वाहनांना चालवणे सर्वथा अशक्य. अश्व आणि गज त्या उंचीवर पोहोचूच  शकत नाही. तसेच ज्यांना तेथिल अतिशीत तापमानाची सवय नाही, त्यांना तेथे साधे श्वास घेणे देखील शक्य होत नाही. आणि केवळ या कारणानी अंगारक अजिंक्य आहे.

आणि महाराज उग्रसेन.. चंडप्रतापी असून त्यांची बुद्धी अती-तीक्ष्णआहे. कारस्थाने रचण्यात आणि ती यशस्वी करण्यात त्यांचा हात धरणारा आज कोणी नाही. आणि त्यांना साथीदारही यथायोग्य असेच लाभलेले आहेत. गगनाला गवसणी घालणारी त्याची महत्त्वाकांक्षा आहे. भरपूर उंची आणि बलवान शरीरसंपदा लाभलेले उग्रसेन, हे अतिशय देखणे व्यक्तीमत्व आहे. अनेक स्त्रिया त्यांना लीलया वश होतात. त्यांच्या नीती, अनीतीच्या कल्पना या त्यांना सुखकारक होतील अशाच असल्याने, त्यांचे आयुष्य हे अतिशय विलासात व्यतीत होत आहे. अंगारक राज्यामध्ये आज धर्म मार्तंड अतिशय दुर्लक्षीत आणि असुरक्षित असे आयुष्य जगत आहेत. अंगारक राज्याची भरभराट होताना दिसते, मात्र नीतीमत्ता तेथे पूर्णपणे लयाला गेलेली आहे.

महाराणी पूर्णादेवी या मात्र उग्रसेनांच्या विरुद्ध स्वाभावाच्या आहेत. अतिशय उज्ज्वल चरित्र असणारी ही रुपसंपन्न राजस्त्री, गुणवतीदेखील आहे. आपल्या परिवारातील सदस्यांना आपल्या पतीकडून मिळत असलेली वागणूक त्यांना अतिशय क्लेशकारक वाटते. महाराज उग्रसेनांना सर्व मान देतात, पण तो घाबरून - हे त्यांना ज्ञात आहे. आणि हेच त्यांचे दुःख आहे. पण त्यांचे कुठलेही म्हणणे, उग्रसेन कधीच मनावर घेत नाहीत. इतकेच नव्हे तर एका भवनामध्ये राहूनही कित्येक दिवस त्यांना पतीचे दर्शन देखील होत नाही. पूर्णादेवी या जरी महाराणी असल्या तरी महाराजांच्या जीवनात इतरही अनेक स्त्रिया आहेत. अर्थात त्याबद्दल अक्षेप असण्याचे कुणालाच काही कारण नाही, कारण त्या काळची ती रीतच आहे. एकवचनी आणि एकपत्नीव्रती श्रीराम जरी पूजनीय असला, तरी व्यवहारामध्ये मात्र त्याच्या विपरीतच वर्तणूक येथे दिसते.

महाराणी पूर्णादेवींना, महाराणी भानुशीलादेवींच्या भाग्याचा हेवा वाटत असे. शेजारी आणि मित्र राज्ये असल्याने काही उत्सव प्रसंगी त्यांची भेट घडण्याचा योग आला असता काही काळ त्यांना महाराणी  भानुशीलादेवींचा निकट सहवास लाभला होता. त्यावेळी त्यांनी पाहिलेले भानुप्रताप आणि भानुशीलादेवींचे प्रेम, एकमेकंबद्दल असणारी आस्था, आणि निष्ठा त्यांच्या कायम स्मरणात असते. आपल्या नशिबी हे सुख नाही याची क्लेशदायक जाणीव त्यांना असते.

उग्रसेन आणि महाराज भानुप्रताप एकाच गुरुकुलात शिक्षण घेत असत असे त्यांनी ऐकले होते. परंतु दोघांमध्ये जमीन-आसमानाचा फरक होता. एक होता पूर्ण तेजाने तळपणारा सहस्त्ररश्मी, तर दूसरा त्याला ग्रासू पाहणारा जणू राहू. एक लख्ख प्रकाशी दिवस, तर दुसरा जणू काळरात्र आणि असे असूनही आजपर्यंत तरी दोघे एकमेकांचे मित्र होते. त्यांची मैत्री अशीच अढळ राहो, आणि दोन्ही साम्राज्यांना कधीही युद्धाच्या याताना भोगावयास न लागोत हीच त्यांची मनोकामना होती.

परंतु भविष्य कुणालाच दिसू शकत नाही... 

आज जर महाराणींनी रमलच्या पटाकडे पाहिले असते, तर त्यांना अतर्क्य अशा भविष्याचा वेध घेणे सहज शक्य होते. आणि शक्य असते तर पूर्णादेवींनी घडणारे ते अघटीत थांबवायचा नक्की प्रयत्न केला असता.

पण तसे होणे नव्हतेच.

वर्तमान आणि भविष्य काळातील अंतर वेगाने कमी होत होते. .... 

***