व्यवहारज्ञान (३)

आता मी माझ्या चौकशीचा रोख परत एकदा 'मेरी हिल' कडे वळवला होता.   

मेरी हिल ही त्या हॉटेल मध्ये अनेक वर्षे नोकरी करत होती. तिथे वास्तव्यासाठी असणाऱ्या लोकांच्या खोल्यांची व्यवस्था बघण्याचे काम ती करीत असे.  ऱ्होडस ला जिवंत पाहणारी खुनी व्यक्ती व्यतिरिक्त, ती एकमेव शेवटची व्यक्ती असावी. मी तिला प्रश्न न विचारता त्या दिवशी काय काय घडले याचे सविस्तर वर्णनकरण्यास सांगितले.

मेरी हिल ही क्राऊन हॉटेल ची एक कर्मचारी, चेंबर मेड आहे. ती त्या दिवशी नेहमीप्रमाणे मिसेस ऱ्होडसच्या खोलीत तिला लागणाऱ्या गरम पाण्याच्या बाटल्या  ठेवण्यासाठी गेली होती. खोलीकडे जाताना तिने लाउंजमध्ये बसलेले चौघेजण पाहिले होते, तसेच त्या खोलीच्या बाहेर काम करणारा इलेक्ट्रिशियन सुद्धा तिने पाहिला होता. तिने पाहिले,  मि. ऱ्होडस त्यांच्या खोलीतील मेजाजवळ बसून काही लिहीत होते. ती मिसेस ऱ्होडस च्या खोलीत आली, तेव्हा मिसेस ऱ्होडस झोपायच्या तयारीतच होती. नव्हे जवळ जवळ झोपलीच होती. तिचे डोळे मिटत होते. मेरी ला वाटले बहुदा तिने झोपेचे औषध घेतले असावे. मिसेस ऱ्होडस ही स्वतःच्या प्रकृतीची अवास्तव काळजी घेणारी स्त्री होती. त्यामुळे तिला नेहमी वेगवेगळी औषधे घ्यायची असत. तसेच ती नेहमी लवकरच झोपी जात असे. त्या मुळे  तिला मेरी हिल आल्याची कसलीच चाहूल लागली नसावी. मेरीने गरम पाण्याच्या बाटल्या मिसेस ऱ्होडसच्या बिछान्याजवळील मेजावर ठेवल्या आणि ती खोलीबाहेर आली. आणि त्यानंतर तिला मिसेस ऱ्होडसच्या मृत्यूची  बातमी समजली होती. तिच्या दृष्टीने, ती खोलीत गेली असताना तिथे काहीच संशयास्पद दिसल्याचे स्मरत नव्हते.  

मेरी हिलने दिलेल्या या माहितीचा तपासाच्या दृष्टीने काहीच उपयोग नव्हता. पण कुठलाही मुद्दा दुर्लक्षित ठेवून चालणार नव्हता.  

त्यानंतर मी मि. ऱ्होडसला त्या दिवशीचा घटनाक्रम वर्णन करण्यास सांगितले.  

मि ऱ्होडस ला रात्री उशीरापर्यंत लिहीत बसण्याची सवय होती. तो जे पुस्तक लिहीत होता त्यासाठी त्याला अनेक संदर्भ तपासावे लागत. खूपच लक्षपूर्वक काम करावे लागे. त्यामुळे लिहीत असताना त्याच्या आजूबाजूला घडणाऱ्या घटनांबद्दल तो फारसा जागरूक नसे. पण एक नक्की, तो लिहीत असताना त्याच्या खोलीचे दार उघडेच होते. आणि गरम पाण्याच्या बाटल्यांचा ट्रे घेऊन जाणारी मेरी हिल त्याने पाहिली होती. नंतर थोड्याच वेळात तिला परत जाताना पण त्याने पाहिले होते. रात्री जवळ जवळ ११ वाजल्या नंतर त्याने त्याचे लिखाण बंद केले होते.  बिछान्याकडे जाण्यापूर्वी मिसेस ऱ्होडस च्या खोलीत तो आला. काही बोलण्यासाठी त्याने तिच्याकडे पाहिले तर तेव्हा मिसेस ऱ्होडसचा मृत्यू झालेला होता, कदाचित तासाभरापूर्वीच. तिच्या बिछान्यावर रक्ताचे डाग दिसत होते, नंतर त्याला पोलीसांकडून कळले तिचा मृत्यू पोटात धारदार चाकू खुपसल्यामुळे झालेला होता. तो चाकू मिसेस ऱ्होडसचाच होता. त्याचा वापर ती पेपरकटर म्हणून करत असे, आणि जो नेहमीच तिच्या ड्रेसिंग टेबलवर ठेवलेला असे. तिच्या खोलीतील साऱ्या वस्तू जशाच्या तशा होत्या. म्हणजे चोरीचा वगैरे प्रयत्न झालेला दिसत नव्हता. खोलीचे पलीकडील भागात उघडणारे दार आतून बंद होते आणि खिडकीसुद्धा. नंतरच्या पोलीस तपासणीत त्या चाकूच्या हॅंडलवर हातांचे ठसे आढळून आलेले नव्हते. खुनी व्यक्तीने अत्यंत कल्पकतेने ,सफाईने आणि नियोजनबद्ध काम केले होते.  

मि. ऱ्होडस आणि मेरी हिल च्या सांगण्यात संगती तर लागत होती. त्यामुळे त्या दोघांपैकी कुणी खोटे बोलत असावे असे वाटत नव्हते. शेजारील खोलीत असून मि. ऱ्होडसला कसलाही आवाज आला नव्हता, याचे स्पष्टीकरण मेरीच्या जबानीत मिळू शकत होते. कारण मेरी ने सांगितले होते, ती जेव्हा खोलीत गेली तेव्हा मिसेस ऱ्होडस ग्लानीतच होती, त्यामुळे खुन्याला तिने कसलाही प्रतिकार केला नसणे शक्य होते.  

पण मला कळत नव्हते की मग खुनी आला कुठून? आणि गेला कुठे? 

 सगळे परिस्थितीजन्य पुरावे मि. ऱ्होडस कडेच खुनी म्हणून बोट दाखवीत होती. पण मि. पथेरिकला खात्री होती तो निर्दोष असण्याची, आणि मला माझ्या या जुन्या मित्रावर अविश्वास दाखवायचा नव्हता.  

मी माझ्या घरातील बैठकीच्या खोलीत विचार करत बसले होते. सरळ साधी वाटणारी केस चांगलीच गुंतागुंतीची झाली होती.  

इतक्या ग्वेन.. माझी मेड आली. मि. पथेरिक आणि मि. ऱ्होडस आल्याचे तिने मला सांगितले. ती त्यांना बैठकीच्या खोलीकडे आणण्यासाठी दाराकडे निघालीच  होती, त्याचवेळी  ते दोघे तिथे आले. मि. ऱ्होडस चा चेहरा चांगलाच चिंताग्रस्त दिसत होता. मला त्याच्याबद्दल थोडी सहानुभूती वाटली.  

दोघेजण सोफ्यावर बसल्यावर मि. पथेरिकने सांगितले, मी  विचारलेली माहिती मिळाली आहे.  

क्राऊन हॉटेल मध्ये  राहणाऱ्या दोन स्त्रिया अशा होत्या, ज्या पूर्णतः स्वतंत्रपणे एकट्याच रहात होत्या. त्यातील एक साधारण पन्नाशीची असून तिचे नाव मिसेस ग्रॅनबी असे होते. ती एक अँग्लो इंडियन स्त्री होती. तिचे कपडे काहीसे भडक आणि तिथेच मिळणाऱ्या सिल्कच्या कापडाचे असत. ती नेहमी केसांचा विग वापरीत असे. 

आणि दुसरीचे नाव मिस. कॅरथर्स. ती साधारण चाळीस वर्षे वयाची असावी. तिचे स्कर्टस आणि कोट नेहमीच्या बायकी रंगसंगतीचे नसत. तिची आवड काहीशी पुरूषी असावी. आणि तिचे केसही पुरूषांप्रमाणे अगदी बारीक कापलेले होते. तिची एक सवय फारच विचित्र आणि वैशिष्ट्यपूर्ण होती. ती म्हणजे, तिच्या हातातील वस्तू सतत खाली पडणे. काहीवेळा ती ते मुद्दाम तर करत नाही ना? असा संशय येई.  

मिळालेली माहिती मी नीट समजून घेत होते. परत एकदा साऱ्या माहितीची मी उजळणी केली आणि शेवटी माझे मत पक्के झाले.  

"माझ्या मते मिसेस ग्रॅनबी किंवा मिस. कॅरथर्स या दोघींपैकी कुणी एकीने खून केला असावा"  मी सांगितले.  

ऱ्होडस आणि पथेरिक आश्चर्याने बघत होते.  

"कशावरून? " मि. ऱ्होडसने विचारले. त्या दोघींना मी किंवा माझी पत्नी ओळखत देखील नाही आणि या दोघींपैकी कुणालाच मी तिच्या खोलीत जाताना किंवा येताना पाहिले नाही" मि. ऱ्होडस म्हणाला.  

"तू पाहिलेस  ऱ्होडस, नक्कीच पाहिलेस. मला सांग, आत्ता तुम्ही दोघे आलात तेव्हा दार कुणी उघडले?" मी विचारले.

"कुणी म्हणजे? अर्थातच तुमच्या मेडने" ऱ्होडस म्हणाला.

"तिचे वर्णन करता येईल तुला?"  मी  विचारले. 

"हो! का नाही. साधारण माध्यम उंचीची आणि लाल केस असलेली  आहे ती"  ऱ्होडस म्हणाला.

"बरोबर आहे, पण तू अगदीच सर्वसामान्य वर्णन केलंस. अशा वर्णनाच्या या पंचक्रोशीत कितीतरी मुली असतील. नेमके वर्णन कर, तिचे डोळे कसे आहेत? निळे की तपकिरी? नाक सरळ आहे की अपरे? दात सरळ ओळीत आहे की वेडेवाकडे, किंवा पुढे आलेले? " माझ्या प्रश्नांच्या सरबत्तीने तो चांगलाच गोंधळून  गेला होता, तो म्हणाला -- 

"मिस मार्पल, क्षमा करा पण मी इतके नीटपणे तिच्याकडे लक्ष नाही दिले. म्हणजे इतक्या कमी वेळात, ओझरत्या बघितलेल्या व्यक्तीचे तपशीलवार वर्णन करणे कसे शक्य आहे? आणि सध्या माझी मनःस्थिती ठीक नाहीये... " 

मी ऱ्होडसला हातानेच थांबण्याची खूण केली. इतके स्पष्टीकरण देण्याचे कारण नाही. अर्थातच तुझी काहीच चूक नाहीये. त्या दिवशी नेमके असेच घडले असावे. म्हणजे तू लिहिण्यात मग्न होतास. त्यावेळी गरम पाण्याच्या बाटल्या घेऊन, हॉटेलच्या गणवेषातील कर्मचारी आलेली तू पाहिलीस. पण मला खात्री आहे, तू तिचा चेहरा पाहिलेला नाहीस. फक्त गणवेषातील एक व्यक्ती तू खोलीत जाताना आणि तसाच गणवेष  परिधान केलेली व्यक्ती परत जाताना पाहिलीस. पण त्या दोघी नक्कीच वेगवेगळ्या व्यक्ती असाव्यात."  

माझा निष्कर्ष ऐकून दोघांच्या चेहऱ्यावर फारच मजेशीर भाव दिसत होते. ऱ्होडस तर उघड उघड अविश्वासाने माझ्याकडे बघत होता. आणि मि. पथेरिक चांगलेच गोंधळलेले दिसत होते.  

मग मी त्यांना माझ्या निष्कर्षाचे स्पष्टीकरण द्यायला सुरूवात केली.  

त्या दिवशी काय घडले असावे मी सांगते. मिसेस ऱ्होडसच्या खोलीत गरम पाण्याच्या बाटल्या ठेवण्यासाठी मेरी हिल गेली, आणि ती दुसरे दार उघडून पलीकडच्या दरवाजाने तिथून निघून गेली. अर्थातच तिला तसे सांगितलेले असावे आणि थोड्याफार पैशासाठी ती हे काम करण्यास तयार झाली असावी. ती गेल्यावर त्याच दाराने हॉटेलचा गणवेष  परिधान केलेली दुसरीच स्त्री आली. मिसेस ऱ्होडस झोपेतच होती. त्यामुळे कसलाही  प्रतिकार करणे तिला शक्यच नव्हते.  त्या स्त्रीने रक्ताने माखलेला चाकू स्वच्छ पुसून परत होता तसा मेजावर ठेवला. ती ज्या दाराने आत आली होती ते दार तिने बंद करून कुलुप लावले, आणि पुढच्या म्हणजे लाउंजच्या बाजूच्या दाराने बाहेर आली. तू पाहिलेस तसेच इतरांनीही तिला पाहिले होते. तिने परिधान केलेला गणवेष  बघून तुला आणि तिथे उपस्थित असलेल्या अन्य साक्षीदारांना  वाटले, आधी आत गेलेलीच कर्मचारी स्त्री  परत आली आहे. यात कुणाचीच तशी चूक नाही. सामान्य परिस्थितीत प्रत्येकजण असेच वर्तन करीत असतो. हा मानवी स्वभावच  आहे. एखादी संदर तरूणी जात असेल, तर निदान काही पुरूष तिच्याकडे निरखून बघतील. परंतु एखाद्या  अनाकर्षक गणवेष परिधान केलेल्या, सामान्य रंग- रूप असलेल्या, मध्यमवयीन स्त्रीकडे कुणाचेच लक्ष जाणार नाही. तुझ्याप्रमाणेच तो इलेक्ट्रीशियन आणि लाउंजमध्ये बसलेले चौघेजण यांनीही त्या गणवेषधारी स्त्रीला  पाहिले, म्हणजे तिचे कपडे, केस, उंची इत्यादी साधारण गोष्टी पाहिल्या. कुणाचेच लक्ष तिच्या चेहऱ्याकडे गेले नाही. अतिशय  कल्पकतेने तिने ही योजना आखली असावी. त्या साठी तिने तुझा आणि मिसेस ऱ्होडस चा बराच पाठलाग केला असण्याची शक्यता आहे. तुम्हा दोघांच्या सवयी, तुमचे वेळापत्रक सारे काही... "  बोलता बोलता श्वास घेण्यासाठी मी काही काळ थांबले. त्याचा फायदा घेत ऱ्होडसने विचारले,

"पण का? आम्ही तिचा काय अपराध केला होता,  म्हणून ती आमच्या मागे होती?"

आता मला देखिल ऱ्होडस निर्दोष असल्याचा साक्षात्कार झाला होता. माझ्या जुन्या स्नेह्याच्या, मि. पथेरिकच्या समंजसपणाचा मला अभिमान वाटला. सर्व विरूद्ध पुरावे असताना देखिल तो मि. ऱ्होडसच्या बाजूने ठाम उभा राहिला होता. मी त्यांच्याकडे बघ स्मित केले आणि म्हणाले,

"तू काहीच केले नाहीस, पण तुझ्या पत्नीला येत असलेली पत्रे दुर्दैवाने खरी होती. तुझा, किंवा प्रथम माझाही तिच्या कथेवर विश्वास बसला नाही. अर्थात मी ही तुझी चूक मानणार नाही. 'लांडगा आला रे आला' च्या कथेतील गुराखी पोरासारखी तुझ्या पत्नीची अवस्था झाली होती. ती सत्य सांगत होती पण  तुला नेहमीप्रमाणे, तो तिचा  कल्पनाविलास वाटला. आणि दुर्दैवाने तिचा असा अंत झाला."

दोन्ही हाताच्या तळव्यात चेहरा झाकून ऱ्होडस काही काळ शांत बसलेला होता. मग हलकेच चेहऱ्यावरील हात बाजूला करून तो म्हणाला,

"कोण असेल ती?"  विचारताना त्याचा आवाज थरथरत होता.

"मिसेस ग्रॅनबी किंवा मिस. कॅरथर्स " मी आत्मविश्वासाने म्हणाले.

"पण ते कसे शक्य आहे, मिसेस ग्रॅनबीचे केस खूपच वेगळे आणि रंगवलेले आहेत, आणि मिस कॅरथर्स  चे केस अगदीच बारीक कापलेले आहेत. कपडे जरी तेच असले तरी केसातील वेगळेपण जाणवण्याइतके आहे नक्कीच.. " ऱ्होडस म्हणाला.

"तरीही माझे तेच मत आहे. कारण मिसेस ग्रॅनबी विग वापरत असते, हे मला सांगितले गेले आहे. तिला मेरी हिल च्या केसांसारखा विग लावणे काहीच अशक्य नाही. आणि तेच मिस कॅरथर्स  बद्दल. तिचे केस बारीक कापलेले असल्याने तिला देखिल केसांचा कृत्रिम टोप लावणे अगदीच सोपे आहे. मेरी हिल ला पैसे देऊन कपडे मिळविणे, आणि खोलीचे दार उघडे ठेवणे सहज शक्य होते. त्या स्त्रीने आपला सूड घेतलाच. पत्रे बालिश पद्धतीने लिहिली असली तरी तिने आखलेली योजना चांगलीच कल्पक आणि घातक  होती. आता हेच बघ ना, तुम्हा दोघांचाही अजून विश्वास बसत नाही. पण काही हरकत नाही. तुम्ही पोलीस तपासणी अधिकाऱ्याला हे सर्व सांगा.. यातून सत्य बाहेर येईलच. "  मी म्हणाले.  

जवळच्या मेजावर ठेवलेली टोपी  डोक्यावर चढवून, चालताना  वापरत असलेली छडी हातात घेत, मि. पॅथरिक जागेवरून उठले. उठता उठता मि. ऱ्होडस कडे बघत म्हणाले, "बघ माझा अनुभव बरोबर होता ना?  नुसते विषयाचे ज्ञान असणे पुरेसे नाही, तर त्या जोडीला ते ज्ञान वापरायचे तारतम्य, आणि व्यवहारज्ञान देखिल हवे. निरिक्षण, अनुभव आणि त्याचे विश्लेषण  करणारी बुद्धी हे समस्या सोडविण्यासाठी लागणारे महत्त्वाचे घटक आहेत." 

मि. ऱ्होडसला अर्थातच ते पूर्णपणे पटले होते. त्याच्या चेहऱ्यावर कृतज्ञता दिसत होती. 

"धन्यवाद मिस. मार्पल!  मला खात्री होतीच, की तुम्ही माझ्या या मित्राला जरूर मदत कराल. आता फक्त शेवटचे एक सांगा, तुमच्या मते दोघीं पैकी कोण गुन्हेगार असावी? त्याने विचारले.

या प्रश्नाचा मी देखिल विचार केलाच होता. "मिस.कॅरथर्स " मी वेळ न घालवता उत्तर दिले.  

"कशावरून?"  मि पथेरिकने उत्सुकतेने विचारले.  

"मिस. कॅरथर्स हिचे वागणे खूपच विचित्र होते असे हॉटेल मधील साऱ्यांचे म्हणणे आहे. पण तिचा संशय येण्याचे ते कारण नाही.  तिचे वागणे काहीवेळा मुद्दाम वाटेल असेच असे. म्हणजे लोकांच्या मनात स्वतःचा वेंधळेपणा ठसावा या हेतूने केलेले असेच तिचे वर्तन होते. पण त्यातील कृत्रिमपण सर्वांनाच जाणवलेला होता. आपण आहोत, त्या पेक्षा काहीतरी वेगळे दर्शविण्याचे/भासविण्याचे  तिला दुसरे काय कारण असणार?  तिच्यासारखी वेंधळी स्त्री, अशी योजनाबद्ध पद्धतीने, सफाईने एखादा खून करेल असे कुणालाच वाटणार नाही, तसा संशयही कुणाला येणार नाही." 

जोन आणि रेमंड जेन आत्याच्या  कथेमध्ये चांगलेच गुंतले होते. रेमंडच्या चेहऱ्यावर  आत्याविषयी त्याला वाटत असलेला अभिमान स्पष्ट दिसत होता.  

"मग पुढे काय झाले? तुमचा अंदाज बरोबर होता का? " जोन ने विचारले

"अर्थात, असणारच" काहीशा नाराजीने त्याच्याकडे बघत रेमंड म्हणाला.

"हो, अगदी तंतोतंत.. ", मिस मार्पल म्हणाली. "मिस. कॅरथर्स, म्हणजेच त्या मुलाची आई. सूड भावनेने पेटलेली स्त्री, मग एरवी ती सर्वसामान्य का असेना पण   किती घातक असते? ते तुमच्या लक्षात येईल. तिने अनेक वर्षे मिसेस ऱ्होडस चा पाठलाग केला. पत्रे पाठवून तिला मानसिकरित्या कमकुवत केले, आणि संधी मिळताच मोठ्या सफाईने तिचा खून केला. मला समाधान याचच आहे की ऱ्होडस सारख्या सज्जन माणसाला मी खुनाच्या खोट्या अरोपाखाली बळी जाऊ दिले नाही. आता तो सुखात आहे. त्याने त्याला शोभेल अशा शहाण्या, समजूतदार मुलीबरोबर विवाह केला आहे. त्यांच्या घरी एक नवीन लहानगा पाहुणा आला आहे. आणि माहिती आहे ?  मि. ऱ्होडस चा चांगुलपणा म्हणजे त्याने मला त्याच्या मुलाची 'गॉडमदर'  होण्याची विनंती केली, जी अर्थातच मी मान्य केली." 

मिस मार्पलचे बोलणे संपूनदेखील रेमंड आणि जोन काहीच बोलत नव्हते. त्यांच्या चेहऱ्यावरचे भाव टिपत मग मिस मार्पल गमतीने म्हणाली, "मला आशा आहे की माझी कथा तुम्हाला फार कंटाळवाणी वाटली नसावी." 

"नाही, अजिबात नाही"  जोन आणि रेमंड ने एका सूरात उत्तर दिले.  

(समाप्त)

(अ‍ॅगाथा ख्रिस्ती यांच्या "मिस मार्पल टेलस अ स्टोरी" या कथेचे मराठी रुपांतर. )

व्यवहारज्ञान (२)

मि. ऱ्होडस ची नाराजी बहुदा मि. पथेरिकच्या नजरेस आली नसावी, अथवा त्याने जाणून बुजून तिकडे दुर्लक्ष केले असावे. ते पुढे सांगत होते,

"असं बघा मिस. मार्पल.. बर्नचेस्टरच्या डिस्ट्रिक्ट ज्यूरीने हा खून कोणी एक किंवा अनेक अनोळखी  व्यक्तींनी केल्याचे सांगून त्यानुसार चौकशी करण्याचे आदेश दिले असले, तरी पोलीसांच्या दृष्टीने प्रमुख संशयित हा मि. ऱ्होडसच आहे. त्यामुळे त्याला काळजी वाटते आहे, कोणत्याही क्षणी त्याला अटक होईल. त्याच्यासाठी एक - सर माल्कम ओल्ड यांना ही केस देण्यात आली आहे. ते अशा प्रकारच्या... म्हणजे खून, हत्या वगैरेंच्या केसेस चे तज्ञ समजले जातात. पण मला वाटतंय.  त्यांना एकदा समस्या दिली की ती सोडविण्यासाठी, ते उत्तराच्या जवळ असणाऱ्या शक्यतेचाच फक्तं विचार करतात आणि त्याप्रमाणे आपला बचाव कसा असायला पाहिजे, याची आखणी करतात. पण हे करत असताना बऱ्याच महत्वाच्या मुद्द्यांकडे त्यांचे दुर्लक्ष होते आहे.  अर्थात हे माझे वैयक्तिक मत आहे. पण असे काही मुद्दे, जे कमी महत्त्वाचे आहेत, किंवा अजिबात महत्त्वाचे नाहीत असे  वाटत असते, त्यांना समस्या सोडविण्याच्या दृष्टीने अनन्यसाधारण महत्त्व असते. त्यामुळे त्यांचा बचाव साहजिकच दुबळा ठरेल अशी मला भीती वाटते. म्हणूनच मी, मि. ऱ्होडसला तुमच्याकडे यायचा सल्ला दिला."  पथेरिकने सविस्तरपणे त्याचे मत सांगितले.  

मी परत एकदा मि. ऱ्होडसकडे पाहिले. परंतु अजूनही तो हताशपणे बसलेला होता. 

"मला जर तुम्ही पहिल्यापासून माहिती दिली तर माझ्यासाठी सल्ला देणे सोपे होईल", असे म्हणून मी मोठ्या अपेक्षेने मि. ऱ्होडस कडे पाहिले. त्याच्या एकंदरीत अविर्भावावरून त्याला मि. पथेरिक च्या सल्ल्यात फारसे तथ्य वाटत नसावे. तो काहीच बोलला नाही. मग मि. पथेरिक यांनीच मला सारी माहिती पुरवली. 

"मि. आणि मिसेस ऱ्होडस यांनी बर्नचेस्टर येथील क्राऊन हॉटेल मध्ये दोन खोल्या आरक्षित केल्या होत्या. या खोल्या पहिल्या मजल्यावर अगदी टोकाला होत्या. दोन खोल्यांच्या मध्ये दरवाजा होता. जिना चढून गेल्यानंतर जी मोकळी जागा होती, त्याचे रुपांतर लाउंज मध्ये करण्यात आले होते. जिथे काही टेबल्स होती आणि त्यांच्या भोवताली खुर्च्या.  त्या हॉटेलमध्ये राहणारे लोक तेथे बसून कॉफीचा आस्वाद घेत असत. घटना घडली तेव्हा तिथे दोघे व्यावसायिक  आणि एक मध्यमवयीन जोडपे बसलेले होते. लाउंज मध्ये बसल्यावर मि. आणि मिसेस ऱ्होडस च्या खोल्यांचे दरवाजे व्यवस्थित दिसत असत. त्या चौघानी खात्रीपूर्वक सांगितले, की त्यांनी त्या खोल्यांमध्ये जाताना तिथली एक कर्मचारी आणि स्वतः मि ऱ्होडस या व्यतिरिक्त अन्य कोणालाच पाहिले नव्हते. तसेच त्याच वेळी एक इलेक्ट्रिशियन, मिसेस ऱ्होडस च्या खोलीच्या समोर असलेल्या व्हरांड्यात कसल्याशा दुरूस्तीचे काम करत होता. त्याने पण असाच जवाब दिला." 

आता मात्र मला ही केस कठीण वाटायला लागली होती. परंतु का कुणास ठाऊक, मि. पथेरिक ला मि. ऱ्होडस च्या निरपराधी असण्याची खात्रीच होती. आणि मि. पथेरिक हे  अत्यंत व्यवहारी आणि समंजस व्यक्ती असल्याने मला त्यांच्यावर अविश्वास दाखविता आला नाही. म्हणून मी अजून काही माहिती मिळते का याचा शोध घेऊ लागले. 

मि. ऱ्होडस हे सध्या प्राचीन अश्मांसंदर्भात एक पुस्तक लिहीत आहेत. त्या साठी ते आपल्या खोलीत बसून लिखाण करीत होते. त्यांनी देखिल फक्त तिथल्या एका कर्मचारी महिलेला (चेंबर मेड) त्यांच्या पत्नीच्या खोलीत जाताना, आणि तेथून परत येताना पाहिले होते. त्यामुळे साहजिकच माझ्या चौकशीची दिशा आता तिच्याकडे वळली. त्या कर्मचारी महिलेचे नाव होते मेरी हिल. ती त्याच गावातली एक रहिवासी  आहे, आणि गेली कित्येक वर्षे  क्राऊन हॉटेलमध्ये काम करत आहे. तिच्याशी बोलताना माझ्या लक्षात आले, की ती फारशी बुद्धिमान स्त्री नाही, आणि थोडीफार घाबरटच असावी. तिच्याबरोबर बोलल्यावर मला असे अजिबातच वाटले नाही, की ती कुणा व्यक्तीवर हल्ला करून तिचा खून करू शकेल. आणि तिला मिसेस ऱ्होडसचा खून करण्यासाठी काही कारणसुद्धा नव्हते. त्यामुळे तिच्यावर संशय घेण्यात काहीच अर्थ नव्हता.

मग  मी त्या हॉटेलची, म्हणजे विशेषतः मि. आणि मिसेस ऱ्होडस जेथे राहत होते त्या भागाची रचना तपासण्यास सुरुवात केली. जिना चढून आल्यानंतर एक कॉरीडॉर आहे, नंतर तेथे जी मोकळी जागा आहे, ज्याला ते लाउंज असे म्हणतात, तेथे काही स्त्री पुरूष बसलेले होते. म्हणजे अनोळखी व्यक्तीने येऊन, खून करून कुणाच्याही नजरेस न येता तेथून निसटणे सर्वथा अशक्यच होते. 

ऱ्होडस पती-पत्नींच्या खोल्यांपैकी मिसेस ऱ्होडस च्या खोलीला अजून एक दार होते, जे विरुद्ध बाजूच्या  व्हरांड्यामध्ये उघडते. तो भाग लाउंज अथवा मि. ऱ्होडस च्या नजरेआड आहे. पण तेथील दार आतून बंद केलेले होते..अगदी कुलुपबंद आणि त्याच्या शेजारील खिडकी, जी पलीकडच्या भागातच उघडते ती सुद्धा आतून बंद असून त्याचेही लॅच लावलेले होते. म्हणजे खूनी व्यक्ती तेथून विरुद्ध बाजूच्या सज्जा मधून  गेली असण्याची , अथवा तिथून खोलीत आली असण्याची शक्यताच नाही. 

मी परत एकदा माझे लक्ष मि ऱ्होडस कडे केंद्रित केले. त्याने काहीशा तुटक शब्दात आपल्या पत्नी संबंधी माहिती दिली, परंतु मला ती अजिबातच समाधानकारक वाटली नाही. उलट काहीशी विस्कळीत, आणि स्वतःला सहानुभूती मिळविण्यासाठी जुळवलेली असावी असेच मला वाटले. मि. पथेरिकला, त्या ऱ्होडस च्या निर्दोषी असण्याची इतकी खात्री का होती देवजाणे.

मि. ऱ्होडस ने सांगितले, त्याची पत्नी ही  नेहमी  कसल्यातरी भीती अथवा तणावाखाली वावरणारी, अशी स्त्री होती. तिला सतत स्वतःला काहीतरी गंभीर आजार असल्याचे वाटत असे. आणि त्यावर इतरांनी विश्वास ठेवावा अशीही तिची अपेक्षा असे. मि. ऱ्होडस सवयीने या सततच्या तक्रारींकडे दुर्लक्ष करण्यास शिकला होता. तसेच तिला प्रत्येक घटना, आहे त्यापेक्षा वाढवून सांगण्याची खोड होती. उदाहरणार्थ ती समजा केळीच्या सालीवरून पाय घसरून पडता पडता वाचली, तर ती सांगे, मी एका फार मोठ्या अपघातातून नशिबाने वाचले. -- किंवा ती असलेल्या ठिकाणी शॉर्टसर्किटने आग लागली असेल, तर ती सांगेल  संपूर्ण आयुष्यातील सर्वात मोठ्या दुर्घटनेतून ती वाचली आहे. पण तिच्या या कथांकडे सुद्धा दुर्लक्ष करण्याची सवय मि. ऱ्होडस ने स्वतःला लावून घेतली होती. 

मला असे वाटते की अशा व्यक्तींची हीच शोकांतिका असते. कारण त्या सांगत असलेली प्रत्येक गोष्ट,  ही कपोलकल्पित मानून त्यांच्याकडे सगळे दुर्लक्ष करत राहतात, आणि जेव्हा खरोखरीच त्यांना मदतीची गरज असते, तेव्हा ती त्यांना मिळू शकत नाही, आणि काही वेळा असा दुःखद शेवट त्यांच्या नशिबात येतो.  

मि. ऱ्होडस ने सांगितले, की तिला काही काळापासून धमकीची पत्रे येतात असे मिसेस ऱ्होडस ने सांगितले होते. काही पत्रे तिने त्याला दाखवली होती. पण ती पत्रे इतकी बालीश आणि विचित्र होती, की मि. ऱ्होडस चे असे मत झाले की कुणीतरी तिला फक्त घाबरविण्यासाठी म्हणून असे उद्योग करत आहे. किंवा दुसरी शक्यता म्हणजे ती स्वतःच असली पत्रे लिहित असावी. तिच्या एकूण स्वभावावरून त्याला ही शक्यता जास्त खरी वाटत होती. 

मिसेस ऱ्होडस सांगत असे, की त्यांच्या विवाहापूर्वी तिच्या कारखाली सापडून एक लहान मुलगा जखमी झाला होता. चूक त्या मुलाचीच असल्याने ( तो खेळता खेळता वेगाने वाहने जात असणाऱ्या रस्त्यावर आला होता, जिथे पायी चालणारे कुणी येणे अपेक्षित नव्हते) तिला काही शिक्षा झालेली नव्हती. पण  त्याच्या आईने म्हणे, त्यावेळी तिला धमकी दिली होती, की याची शिक्षा तिला (म्हणजे मिसेस ऱ्होडसला) भोगावी लागेल. आणि बहुदा तीच स्त्री अशी पत्रे वरचेवर पाठवीत असे. 

मला देखील ऱ्होडसने ती पत्रे दाखविली. त्याचे म्हणणे अगदीच काही खोटे नव्हते. ती पत्रे खरंच फार बालीश पद्धतीने लिहीली गेली होती. पण तरी देखिल ही शक्यता दुर्लक्षून चालणार नव्हती.  

आता त्या हॉटेलमध्ये कुणी एकटी स्त्री, किंवा काही स्त्रिया रहायला आलेल्या होत्या का? ही माहीती मिळविण्यासाठी, मी हॉटेलच्या कर्मचाऱ्यांना विचारण्यास सुरूवात केली......

(क्रमशः)

(अ‍ॅगाथा ख्रिस्ती यांच्या "मिस मार्पल टेलस अ स्टोरी" या कथेचे मराठी रुपांतर )

व्यवहारज्ञान

आज जेन आत्याचा गोष्टी सांगण्याचा चांगलाच उत्साह  दिसत होता. तिच्या असंख्य भाचे, पुतण्यांपैकी रेमंड हा तिचा सर्वात लाडका होता. का ते तसं सांगता येणार नाही. पण बहुदा दोघांचा आवडीचा विषय समान असल्यामुळे असेल... मनुष्यस्वभाव, सवयी आणि वर्तणूक हा मिस जेन मार्पलचा आवडीचा विषय . म्हणजे त्यात तिने कॉलेज मध्ये जाऊन कुठली पदवी संपादन केली नव्हती, परंतु जीवनाच्या विशाल शाळेमध्येच ती सारं काही प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकली होती. आणि रेमंड हा एक लेखक होता. मिस जेन मार्पल च्या मते त्याचे कथाविषय असलेली माणसे काहीशी वेगळीच असत, म्हणजे तिच्या जुन्या पुराण्या व्हिक्टोरियन जगामध्ये सामावली न जाणारी अशी. पण तरीही तो एक यशस्वी लेखक होता. आणि त्या बद्दल जेन आत्याला सार्थ अभिमान होता. आणि रेमंड ला त्याच्या या वृद्ध, अविवाहित आत्याबद्दल विलक्षण आदर आणि आपुलकी होती. सेंट मेरीमीड या लहानशा गावा बाहेरील जगात फारशी न वावरता देखिल तिच्याकडे असणारी समज आणि तर्कशुद्ध विचार पद्धती त्याला चकित करीत असे. 

तर असा हा रेमंड. त्याचा मित्र जोन याच्यासह मिस मार्पलच्या घरी काही दिवसासाठी आला होता. जोन हा एक कलाकार होता. चित्रकार होता तो. विविध प्रकारच्या माणसांची तो चित्रे रेखाटीत असे. अर्थात ती चित्रे मिस मार्पलच्या मते .. अं ..म्हणजे काहीशी वेगळीच असत. असणारच ना? तो थोडाच व्हिक्टोरियन युगातील चित्रकार होता?

जेन आत्याने दोघांचे मोठ्या आपुलकीने स्वागत केले. एरवीचे तिचे निरस आणि एकाकी आयुष्य काही दिवसांसाठी का होईना, उत्साहाने हसू लागले होते.

 

"रेमंड, तुला माझे स्नेही मि. पथेरिक आठवतात का रे?"

रात्रीच्या  भोजनानंतर तिघेजण तिच्या छोटेखानी आणि आरामदायक अशा बैठकीच्या खोलीत कॉफी घेत असताना जेन ने विचारले. 

"फारच सज्जन आणि प्रामाणिक माणूस. माझे  सर्व कायदेशीर आणि आर्थिक व्यवहार तेच सांभाळत असत. ते असे पर्यंत मला त्या बाबत कधीच चिंता करावी लागली नाही, परंतु दुर्दैवाने दोन वर्षापूर्वी त्यांचा मृत्यू झाला. आता त्यांचा मुलगा माझे सारे व्यवहार बघतो. तो देखील त्याच्या वडिलांप्रमाणेच बुद्धिमान आणि प्रामाणिक आहे. परंतु का कोण जाणे?  मि. पथेरिक असताना मी जितकी निः शंकपणे त्यांच्याकडे सारे व्यवहार सोपवित असे, तसा विश्वास मला नाही वाटत..."  बोलता बोलता सुस्कारा सोडत जेन काही क्षण शांत राहिली. कदाचित तिच्या मृत स्नेह्याची तिला आठवण येत असावी. रेमंड आणि जोन देखिल काही न बोलता कॉफीचे घोट घेत राहिले. 

जेन मार्पल चे एक वैशिष्ट्य होते. तिच्या बोलण्यात येणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीचे इत्थंभूत वर्णन ती ऐकवीत असे. त्याचे दिसणे, सवयी, आवडी-निवडी आणि मग त्या व्यक्ती संदर्भातील तिचे निरीक्षण.. जे सहसा अचूक असे, हे सर्व ती सांगत  असे, आणि  रेमंडला त्याची सवय होती. 

रेमंडला अर्थातच मि. पथेरिक आठवत नव्हते. पण तो गप्प बसून राहिला. 

"एक दिवस मी जेवणघरातील टेबलवर काही लिहीत बसले होते. वसंतऋतुच्या काळात घरामध्ये दोन दोन फायरप्लेस जळत ठेवणे म्हणजे त्याचा दुरूपयोग आहे असे मला वाटते. म्हणून बैठकीच्या खोली ऐवजी मी जेवणघराला  पसंती दिली होती.  इतक्यात ग्वेन माझ्याकडे व्हिजिटिंग कार्ड घेऊन आली. ग्वेन तरी आठवते ना तुला रेमंड?"  मिस मार्पलने बोलता बोलता अचानक प्रश्न केला. 

"नाही, मला नाही आठवत."  रेमंड ने उत्तर दिले.  

जेन च्या चेहऱ्यावर आश्चर्य उमटले. 

"नाही? अरे ती माझी मेड नाही का? लाल, कुरळ्या केसांची..? " जेन ने माहिती पुरवली.

पण रेमंडने परत नकारार्थी मान डोलवली. 

"... तर बरं का, ग्वेन ने मि. पथेरिक चे कार्ड मला दिले. रात्रीचे जवळ जवळ नऊ वाजत आले होते. मला आश्चर्यच वाटले. पण मी माझ्या खुर्चीवरून उठून बैठकीच्या खोलीकडे निघाले. जाता जाता ग्वेन ला चेरी ब्रँडी आणि ग्लासेस आणायची सूचना दिली. सोफ्यावर मि. पथेरिक एका अनोळखी व्यक्ती बरोबर बसले होते. मी तिथे जाताच त्याने माझी  त्या अनोळखी व्यक्तीबरोबर ओळख करून दिली. त्याचे नाव मि ऱ्होडस. तो तसा तरूणच वाटत होता, चाळीशी ओलांडून दोन तीन वर्षे झाली असावी. पण सध्या फारच तणावग्रस्त असावा असेच त्याचा चेहरा सांगत होता. "

"क्षमा करा मि मार्पल तुमच्या घरी न कळविता या वेळी आलो. पण कारणच तसे आहे. तुमच्या सल्ल्याची मि. ऱ्होडस ना फारच जरूर आहे."

मि. पथेरिक म्हणाले.

माझ्या सल्ल्याची याला का आवश्यकता असावी मला कळेना. मी काही कुठल्या विषयातील तज्ञ नाही. मग?

 मि. पथेरिक पुढे म्हणाले, "सध्या प्रत्येक विषयातील तज्ञाचा सल्ला घ्यायची पद्धत आहे. पण माझे या संदर्भातील मत काहीसे वेगळे आहे. आता डॉक्टरचेच उदाहरण घ्यायचे, तर एक एखाद्या विशिष्ट रोगातील तज्ञ असतो, आणि एक तुमचा कौटुंबिक डॉक्टर, ज्याला तुमची सारी माहिती असते. माझ्या नात्यातील एका तरूण मुलीला असा अनुभव आला. तिच्या मुलाला त्वचेचा कसलासा विकार झाला म्हणून ती त्वचारोगतज्ञाकडे गेली. माझ्यामते तिने आधी तिच्या नेहमीच्या डॉक्टरकडे जायला हवे होते. मग त्या तज्ञ डॉक्टरने बरीच महागडी औषधे लिहून दिली, कसल्या कसल्या तपासण्या करवल्या, आणि निष्कर्ष काय निघाला? तर त्या मुलाला एक प्रकारच्या कांजिण्या झाल्या होत्या. आता ती आधीच तिच्या नेहमीच्या डॉक्टरकडे गेली असती तर? काही वेळा ज्ञाना पेक्षा अनुभव जास्त उपयोगी ठरतो."

मि. पथेरिक ने ऱ्होडस कडे पाहिले. पण त्याच्या चेहऱ्यावर काहीच भाव नव्हते. त्याने ते सारे बोलणे ऐकलेच नसावे असे मला वाटले. त्याच्या चेहऱ्यावरच्या तणावाच्या रेषा तशाच दिसत होत्या. तो एकदम म्हणाला,

"काही दिवसातच, मला गळफास लागून मी मरणार आहे."

त्याची बोलण्याची पद्धत काहीशी तुसडी होती. पण कुठल्यातरी काळजीमध्ये असलेल्या व्यक्तीकडून सौजन्यपूर्ण वागणुकीची अपेक्षा ठेवणे चूकच.. नाही का?"  मिस मार्पल म्हणाली. रेमंड आणि जोन ची अर्थातच तिच्या बोलण्याला सहमती होती. 

"तर मिस मार्पल. .. मि. ऱ्होडस हे इथून वीस मैल  अंतरावर असलेल्या बर्नचेस्टर या गावातून आले आहेत. तुम्हाला आठवत असेल काही दिवसापूर्वी तेथे एक खून झाला होता. तो यांच्या पत्नीचा." मि. पथेरिक म्हणाले.

आता माझ्या लक्षात आले की मि. ऱ्होडस इतका चिंताग्रस्त का होता. पत्नीचा खून झालेला, म्हणजे पहिला संशयित अर्थात तिचा पती असणार. पण मला काहीसे ओशाळल्या सारखे झाले. ती खूनाची घटना मी ओझरती ऐकली होती पण त्या बद्दल मला काहीच माहिती नव्हती. मनुष्य स्वभावच असा आहे, की आपल्या भोवताली काय घडते आहे या कडे दुर्लक्ष करून दूरच्या घटनांची नोंद तो घेत असतो. आता माझेच बघा ना... मला भारतात त्यावेळी आलेल्या भूकंपाबद्दल माहिती होती, पण माझ्या इतक्या जवळ घडलेल्या घटनेची गंधवार्ता नव्हती, तसही आमच्या गावात घडलेले ते नर्स चे प्रकरण होतेच. आणि ते मला तरी फारच महत्त्वाचे वाटत होते. त्या मुळे त्या बर्नचेस्टर च्या खूनाकडे माझे फरसे लक्ष गेलेच नव्हते. पण तसे कबूल करणे शहाणपणाचे नव्हते. म्हणून मी घाईघाईने म्हणले,  

"हो हो.. मी ऐकले आहे त्या संबंधी." मी माझे अज्ञान उघड न दर्शविता सावरून घेतले. 

रेमंड आणि जोन आता उत्सुकतेने सरसावून बसले. होते. 

"बरं का ऱ्होडस, मिस मार्पल ने अशा अनेक गुंतागुंतीच्या केसेस आजवर यशस्वीरित्या सोडविल्या आहेत. ती कदाचित या विषयाची तज्ञ नसेल, पण तिचे अनुभव, व्यवहारज्ञान आणि निरीक्षण शक्ती याच्या भांडवलावर, तज्ञ व्यक्तींना न समजलेल्या केसेस सोडवून तिने  पूर्णत्वास नेल्या आहेत. म्हणूनच मी तुला इथे आणले आहे. कारण ज्ञान आणि व्यवहारज्ञान यात अनेक वेळा व्यवहारज्ञान श्रेष्ठ ठरते. तुझ्याकडे ज्ञान असेल तर तू एखादी समस्या सोडविण्यासाठी सर्वात जवळच्या शक्यतेचा विचार करशील, पण व्यवहारज्ञान मात्र तुला अशा अनेक दुर्लक्षित घटना, व्यक्ती, आणि वस्तू दाखवून देते, ज्या समस्या सोडविण्यासाठी फार महत्त्वाच्या ठरतात. त्यामुळे मिस मार्पल तुझी समस्या सोडवेल याची मला खात्री वाटते." मी. पाथेरिकने मिस मारपळविषयी वाटणारा आदरयुक्त विश्वास व्यक्त करून त्या बिचाऱ्या ऱ्होडसला दिलासा द्यायचा प्रयत्न केला होता. 

"मि. पथेरिक च्या या स्तुतीने मला छानच वाटत होते, खोटे कशाला बोलू? स्तुती सर्वांनाच प्रिय असते. पण मि. ऱ्होडस कडे बघताना माझा तो आनंद मावळून गेला. कारण मि. पथेरिक च्या शब्दांचा मि. ऱ्होडस वर काहीच परिणाम झालेला दिसला नाही. त्याला माझा अजिबात विश्वास वाटत नव्हता. आणि हे त्याच्या चेहऱ्यावर स्पष्टपणे दिसत होते." जेन आत्याने प्रामाणिकपणे सांगितले. 

(क्रमशः)

(अ‍ॅगाथा ख्रिस्ती यांच्या, "मिस मार्पल टेलस अ स्टोरी" या कथेचे मराठी रुपांतर ) 

मोजून-मापून खून (५)

( अॅगाथा ख्रिस्ती यांच्या " टेप मेझर्ड मर्डर" या कथेचे मराठी रूपांतर )

आपल्या ऑफिसमध्ये बसून काम करण्यात व्यग्र असलेल्या मेल्चॅट कडे जेव्हा त्याचा ऑर्डर्ली मिस जेन मार्पलच्या नावाचे कार्ड घेऊन आला तेव्हा त्याला आश्चर्य वाटले. पण त्याने आपल्या समोरील फाइल बाजूला सारत तिला त्वरेने आत पाठविण्याची सूचना दिली. मिस मार्पल त्याच्या ऑफिस मध्ये प्रवेश करीत होती, तेव्हा आपल्या जागेवरून उठत त्याने तिचे स्वागत केले.  

मेल्चॅट वाट पाहत होता की मिस मार्पल बोलण्यास आरंभ करेल. पण ती अजूनही गप्पच होती. शेवटी न राहवून मेल्चॅटनेच संभाषणाची सुरुवात केली.  

"तुम्हाला हेड कॉन्स्टेबल स्लॅक भेटण्यास आला होता ना? मी त्याला तशा सूचना दिल्या होत्या. "

"होय, होय.. आणि धन्यवाद माझी आवर्जून आठवण ठेवल्याबद्दल" मिस मार्पल उत्तरली. मग तिने विचारले 

"स्पेनलॉ च्या केस संबंधी काय प्रगती आहे? मी अश्यांसाठी विचारते की मला काही महत्त्वाच्या गोष्टी नुकत्याच लक्षात आल्या आहेत, आणि असे वाटते आहे की त्यांचा उपयोग खुनी व्यक्तीपर्यंत पोहोचण्यासाठी कदाचित होऊ शकतो. " 

मिस मार्पल असे म्हणताच मेल्चॅट सावरून बसला. या वृद्ध स्त्री बद्दल त्याला आदर होता. या पूर्वीही एका गुंतागुंतीच्या केस मध्ये त्याला तिची, तिच्या सल्ल्याची चांगलीच मदत झाली होती.  

मिस मार्पल म्हणाली.. "मला कळले की सर ऍबरक्रॉंबी   कडे मिसेस स्पेनलॉ नोकरीस होत्या, आणि त्याच वेळी त्यांच्या घरी चोरी झाली होती. "

"खरं आहे.. " मेल्चॅट म्हणाला, "पण त्याचा इथे काय संबंध? ही चोरीची घटना घडल्यानंतर काही काळाने मिसेस स्पेनलॉने सर रॉबर्ट च्या मुख्य माळ्याबरोबर विवाह केला होता, आणि नंतर त्यांनी दोघांनी स्वतंत्र व्यवसाय सुरू केला होता. पण लवकरच स्पेनलॉच्या प्रथम पतीचे काही आजाराने निधन झाले. त्या मुळे तिचा त्या चोरीच्या घटनेशी काही संबंध असेल असे वाटत नाही. आणि असला तरी इतक्या वर्षांनंतर त्याचे फारसे काही महत्त्व देखील राहिले नाही. "

"बरोबर आहे.. पण या वेळी मला माझ्या दोन दूरच्या भावांची आठवण येते आहे. ऍंटोनी आणि गॉर्डन. दोघांनाही समान संपत्ती मिळालेली. पण ऍंटोनी चे सारे निर्णय अचूक ठरत गेले. त्याने जिथे म्हणून पैशाची गुंतवणूक केली ती भलतीच फायदेशीर ठरली. आणि काही काळातच त्याची संपत्ती अनेक पटीने वाढली. नशीब त्याला अनुकूल होते. परंतु या उलट गॉर्डनचे सारे निर्णय फसले आणि त्याची असलेली संपत्ती देखिल तो गमावून बसला. यात खरं म्हणजे कुणाचीच चूक नव्हती, ऍंटोनी ची तर अजिबातच नव्हती. नशिबाचा खेळच म्हणा ना तो. पण गॉर्डन ने मात्र ऍंटोनीशी वैर धरले शेवट पर्यंत. तो कायम त्याचा द्वेष करीत राहिला. "

बोलता बोलता मिस मार्पल काही क्षण शांत राहिली, आणि सावकाश म्हणाली, "मी असे ऐकले की मिस पॉलीट आणि मिसेस स्पेनलॉ दोघी एकाच वेळी ऍबरक्रॉंबी च्या घरी नोकरी करत होत्या? "

"हा.. त्यात काही अर्थ नाही. तुम्हाला म्हणायचे आहे की त्या दोघींचा संबंध त्या चोरीशी होता? पण त्या घटनेसंबंधी अनेक प्रवाद आहेत. काही जण म्हणतात ऍबरक्रॉंबीचा मुलगा, जो कर्जबाजारी होता, आणि त्यामुळे त्याच्या वडिलांचा त्याच्यावर रोष होता, त्यानेच ही चोरी केली असावी. कारण चोरीच्या घटनेनंतर, आश्चर्यकारकरीत्या त्याने आपली सारी कर्जे फेडली होती, आणि नंतर ऍबरक्रॉंबीने देखिल चोरीचा तपास पुढे चालवू नये अशी पोलिसांकडे विनंती केली होती. तसेच ती रत्नेही कधीच सापडली नाहीत.   त्या मुळे तुम्ही जे सांगू पाहत आहात त्याला तपासाच्या दृष्टीने फारसे महत्त्व नाही. "

मिस मार्पल काही क्षण शांत राहिली, आणि म्हणाली, "ठीक आहे, दूसऱ्या काही गोष्टी आहेत ज्या मला महत्त्वाच्या वाटतात. एक म्हणजे मिसेस स्पेनलॉ चे सतत चर्च च्या कामात गुंतून राहणे, आणि तिच्याकडे असलेला पैसा. इन्स्पेक्टर, मी आजवर अनेक माणसे पाहिली, आणि घटना घडताना पाहिलेल्या, अनुभवलेल्या आहेत. मनुष्यस्वभाव असा आहे की जो आपला भूतकाळ सतत आपल्या बरोबर घेऊन वावरत असतो. भूतकाळातील घटनेशी काय संबंध?   असे म्हणून चालत नाही. मिसेस स्पेनलॉचा अॅबरक्रॉंबीच्या घरी झालेल्या चोरीशी काही संबंध नव्हता हे मान्य करू, पण मग स्वतःचे फुलांचे दुकान उघडण्याइतके पैसे तिच्याकडे होते त्याचे स्पष्टीकरण तुम्ही कसे द्याल?   नेमक्या त्या घटनेनंतर तिने आणि तिच्या पतीने नोकरी सोडली आणि मिस पॉलीटने देखिल हा   निव्वळ योगायोगच का? तर तसे नाही. मिसेस स्पेनलॉचा खून झाला तो तिच्या इतिहासात घडून गेलेल्या काही प्रसंगामुळेच. मी तुम्हाला मगाशी माझ्या दोन दूरच्या भावांचे उदाहरण दिले ते याचसाठी. चोरीत सहभाग होता की नाही हा 

गौण मुद्दा, पण त्या घटनेचा दोघींनाही फायदा झालेला होता. दोघींनाही काही रक्कम मिळाली होती. मिसेस स्पेनलॉने ती वापरून स्वतःचा व्यवसाय सुरू केला. प्रथम पतीच्या मृत्यूनंतर तिने स्पेनलॉ बरोबर विवाह केला. तिच्या प्रत्येक निर्णयानंतर तिची उत्तरोत्तर प्रगती होत होती.   या उलट   मिस पॉलीट... अनेक ठिकाणी जाऊन देखिल, तिला कुठेच यश आले नाही, आणि शेवटी ती एकटीच, या लहानशा खेडेगावात शिलाई करून जगणारी एक स्त्री बनून राहिली. मिसेस स्पेनलॉ इथे आल्यावर तिला तिचा   मत्सर वाटू लागला. "

"ठीक आहे,   ती मत्सरग्रस्त झाली असेल, कारण स्त्रियांचा स्वभावच तसा असतो. " मेल्चॅट मध्येच तिला थांबावीत म्हणाला. परंतु मिसेस स्पेनलॉ   मेरीमीड मध्ये आल्या आल्या तिचा खून झाला नाही. तर काही काळानंतर झाला. असे का? "

आपण एक बिनतोड मुद्दा मांडला याचा मेल्चॅटला विलक्षण आनंद झाला होता. आणि तो उत्सुकतेने मिस मार्पलच्या उत्तराची वाट बघत होता.  

"खरं आहे तुमचं.. " मिस मार्पल उत्तरली. "पण तिचा खून झाला तो फक्त मत्सरातून नाही, तर तिच्या पूर्वायुष्यात घडून गेलेल्या घटनेमुळे, असं मी मगाशी म्हणाल्याचे आठवत असेल तुम्हाला. असं बघा, मिसेस स्पेनलॉ ही काही गुन्हेगार प्रवृत्तीची स्त्री नव्हती. तर एक पापभीरू, सर्वसाधारण अशी   स्त्री होती. नकळत ती बहुदा नकळत  त्या गुन्ह्यात ओढली गेली असावी. आणि त्या वेळी ती खूपच तरुण असणार, खरं म्हणजे   एक अननुभवी, अशी तरुण मुलगीच होती ती त्यावेळी. पण त्या घटनेचा परिणाम तिच्यावर कायम होता. ती खूप अस्वस्थ होती, आणि म्हणूनच तिने स्वतःला चर्चच्या कामात झोकून दिले होते. तिथे तिची टेड गेर्राड या तरुणाशी ओळख झाली. मेरीमीड मधील अनेक तरुण मुली आणि मध्यमवयीन स्त्रियांना देखिल टेड भलताच आकर्षक वाटत असे, आणि त्याच्यासाठी त्यांच्या चर्च च्या फेऱ्या वाढल्या होत्या.   स्पेनलॉ आणि टेड यांच्या वरचेवर गाठीभेटी होत असत. त्यावरून गावातील स्त्रिया चर्चा करीत असत. ती चर्चा पॉलीटच्या कानावर गेली. "

"ओह... अस आहे होय? " मेल्चॅट उद्गारला.  

"नाही नाही.. तुम्हाला वाटते तसं काही नाही. "मिस मार्पल घाईघाईने म्हणाली. "पॉलीटला टेडबद्दल काही आकर्षण नव्हते. तसेच स्पेनलॉला देखील नव्हते. मला स्वतः मिसेस स्पेनलॉनेच सांगितले, की त्यांच्या त्या ऑक्सफर्ड ग्रुपच्या कामानिमित्त ते भेटत असत. आणि त्यावेळी तिने आपली अस्वस्थता त्याला बहुदा सांगितली असावी, त्यामागचे कारण न सांगता. टेडने तिला चर्च मध्ये धर्मगुरुसमोर कबुलीजबाब (कंफेशन) दे असा सल्ला दिला.   अनेक लोक असा कबुलीजबाब दिल्या नंतर तणावमुक्त आयुष्य   जगतात असे त्याने सांगितले. आणि हे पॉलीटला कळले होते. मिसेस स्पेनलॉने अजून कबुलीजबाब देण्याचा निर्णय जरी घेतला नव्हता, तरी तशी शक्यता होतीच. आणि तसे झाले असते, तर मिस पॉलीटला भीती वाटत होती की तिला अनेक वर्षांपूर्वी केलेल्या गुन्ह्याबद्दल जेलमध्ये जावे लागेल. तिला ते घडू द्यायचे नव्हते. आणि म्हणून तिने निर्णय घेतला. " 

"निर्णय घेतला? कसला? खून करण्याचा? " मेल्चॅट आश्चर्यचकीत होत म्हणाला. त्याला मिस मार्पलच्या सांगण्यात तथ्यं वाटू लागले होते. "पण खून झाला तेव्हा ती तर मिसेस स्पेनलॉच्या घराबाहेर उभी होती. मिसेस हार्टनेल आणि मिस पॉलीटने एकदमच मिसेस स्पेनलॉच्या घरात प्रवेश केला होता. " मेल्चॅट साशंक स्वरात म्हणाला.

"तुम्ही ती पीन विसरत आहात इन्स्पेक्टर. " मिस मार्पल त्याला आठवण करून देत म्हणाली. कॉन्स्टेबल पाल्कच्या युनिफॉर्मच्या बाहीला अडकलेली पीन. जी फक्त शिलाई करणारे कारागीरच वापरतात. ती खुनाच्या जागीच कुठेतरी पडलेली होती, आणि तेथील जागेची तपासणी करताना ती त्याच्या कपड्यात अडकली. याचा अर्थ मिस पॉलीट आधी तिथे गेलेली असणार. मी काय घडले असेल याचा माझा अंदाज सांगते. तुम्ही मिस पॉलीट कडून खात्री करून घ्या.  

तिने मिसेस स्पेनलॉचा काटा काढायचे ठरवले. आणि तिला संधी स्वतः स्पेनलॉनेच दिली. मिस पॉलिट कडून तिला एक रेशमी पोषाख शिवून घ्यायचा होता. मिस पॉलीट ही एका कसबी कारागीर होती. प्रत्येक गोष्ट मोजून-मापून, बिनचूकपणे करायची तिला सवय होती. तिने पोस्टऑफीस मधील फोन वरून मि. स्पेनलॉला फोन केला, आणि  तो दुपारी 3.30 च्या सुमारास   घराबाहेर असेल अशी व्यवस्था केली. फोन करतानासुद्धा तिने अचूक वेळ साधली, ज्या वेळी पोस्टमास्तरीणबाई तिच्या दुकानासाठी आलेल्या वस्तूंचे पार्सल घेण्यासाठी 5-10मिनिटे ऑफिस पासून दूर होती. त्यामुळे मिस पॉलीटने फोनचा केलेला वापर तिला कळलाच नव्हता. ती दुपारी मिसेस स्पेनलॉच्या घरी आली आणि तिने तिला पोषाख घालून बघण्यास सांगितले. म्हणूनच मिसेस स्पेनलॉने किमोनो परिधान केलेला होता, नेहमीचा पोषाख नाही. शिवलेल्या पोषाखात काही दुरुस्ती करावी लागेल असे म्हणून परत काही मापे घेण्यासाठी म्हणून मिस पॉलीटने, मिसेस स्पेनलॉच्या गळ्याभोवती आपली मोजमापे घेण्यास वापरली जाणारी टेप अडकवली. मग पुढचे सगळं सोपे होते. मिस पॉलीट ही मिसेस स्पेनलॉपेक्षा उंच   होती. तिने ती टेप तशीच तिच्या गळ्याभोवती आवळली. मिसेस स्पेनलॉ मृत झाल्याची खात्री करून घेऊन ती घराच्या मागील दरवाज्याने बाहेर आली, आणि वळसा घालून मुख्यं दारापाशी,   आपण जणू काही आत्ताच आलो आहोत असा देखावा करीत थांबली. तिच्या चांगल्या नशिबाने मिसेस हार्टनेल त्याचवेळी तेथे आली. ती नसती आली तरी मि. स्पेनलॉ माझ्या घरून तिथे काही वेळात पोहोचणार होताच. तिने सगळे काही मोजून-मापून केले होते. कुणालाच तिचा संशय येणार नव्हता, कारण मिसेस स्पेनलॉच्या मृत्यूने तिला काहीच   आर्थिक फायदा होणार नव्हता. त्यामुळे संशयाची सुई   सतत मि. स्पेनलॉकडेच निर्देश करीत राहिली होती. आणि मी सांगते इन्स्पेक्टर, या न केलेल्या खुनासाठी मि. स्पेनलॉला मृत्युदंड जरी झाला असता, तरी मिस पॉलीटच्या सदसद्विवेकबुद्धीला किंचितही टोचणी लागली नसती. "

मेल्चॅट, मिस मार्पलचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकत होता. तिने सांगितलेल्या प्रत्येक मुद्द्याचा तो गंभीरपणे विचार करत होता. आता त्याला ते सारे मुद्दे न्यायालयात सिद्ध करायचे होते. पण तो ते नक्कीच करणार होत. तो एका कर्तव्यनिष्ठ पोलीस ऑफिसर होता, आणि एका निरपराध   माणसाचा   हकनाक   बळी तो कदापिही जाऊन देणार   नव्हता.  

 

(समाप्त) 

मोजून -मापून खून (४)

(अ‍ॅगाथा ख्रिस्ती यांच्या " टेप मेझर्ड मर्डर" या कथेचे मराठी रूपांतर )

इन्स्पेक्टर मेल्चॅट आपल्या ऑफिस मध्ये मेजावरील एक एक फाइल वाचण्यात मग्न होता.  पाल्क आणि स्लॅक त्याच्या समोर बसले होते. सरळ ,सोपी कसलीही गुंतागुंत नसलेली केसचे गूढ अजूनही उकलत नव्हते.  अनेक दिशांनी शोध घेऊन त्यांच्या हाती फक्त माहितीचे काही तुकडे लागले होते. पण त्यातून निष्पन्न काहीच होत नव्हते.   मिळालेल्या माहितीची काहीच संगती लागत नव्हती. त्यांनी मि. आणी मिसेस स्पेनलॉ च्या भूतकाळासंबंधी बऱ्याच चौकश्या केल्या, त्यात मिळालेली माहिती ही गूढ उकलण्यासाठी फारशी उपयोगी नसावी. त्यांना ही माहिती मिळाली होती की, मिसेस स्पेनलॉ यांनी आपल्या तरुण वयात एक घरगुती मदतनीस म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली होती. सर रॉबर्टऍबरक्रॉम्बी यांच्या घरी ती काम करीत असे, आणि योगायोगाने तिथेच मिस पॉलीट ही 'लेडीज मेड' म्हणून काम करीत होती. एक दिवस सर ऍबरक्रॉम्बीच्या   घरी चोरी झाली होती. त्यांच्याकडे असलेल्या अमूल्य रत्नांचा संच चोरीला गेला होता, आणि तो कधीच सापडला नाही. रत्नेही मिळाली नाहीत आणि गुन्हेगारही. पण या सर्वाचा मिसेस स्पेनलॉशी काही संबंध असेल असाही काहीच पुरावा नव्हता. 

"स्लॅक तू एकदा मिस मार्पल ला भेटत का नाहीस? " मेल्चॅटने त्याला परत एकदा विचारले.

"पण सर तिचा या सर्वांशी काय संबंध? आपला तपास चालू आहेच ना. " स्लॅक म्हणाला 

"हो चालू आहे ना , पण कुठल्याही निर्णयाप्रती आपण अजून पोहोचू शकलो नाहीये. तेव्हा तू तिला भेट. माझा विश्वास आहे, आतापर्यंत तिच्याकडे नक्कीच काही वैशिष्ट्यपूर्ण माहिती जमा झालेली असणार. "

मेल्चॅटने असे म्हणाल्यावर स्लॅकला त्याचे म्हणणे डावलता आले नाही. आणि आता तो मिस मार्पलच्या समोर बसलेला होता.

"पण तुम्हाला इतकं ठामपणे का वाटतं आहे की स्पेनलॉ खरेच बोलतो आहे? " स्लॅक ने तिला विचारले.

"कारण मी स्पेनलॉला ओळखते." मिस मार्पल शांतपणे म्हणाली, "अतिशय साधा, सरळमार्गी मनुष्य आहे तो. त्याच्या पत्नीकडे जास्त पैसा होता हे मान्य, पण त्याला पैशाची हाव नव्हती, आणि काहीही म्हणजे अगदी खून करून तो भविष्यात मिळणारा पैसा आताच मिळवावा अशी कोणतीही निकड त्याला नव्हती. तो त्याच्या बागेमध्ये मनापासून रमला होता, आणि म्हणूनच .. " 

पुढे काही न बोलताच ती बोलायची थांबली. काही क्षण तसेच शांततेत गेले. 

"मग पैसा नाही तर इतर काही कारण... म्हणजे मिसेस स्पेनलॉचे काही....? " स्लॅक अडखळत म्हणाला. 

"म्हणजे तुम्ही त्या चर्च मधील तरुण टेड गेर्राड बद्दल म्हणत आहात का? म्हणजे तुमची शंका अगदीच अनाठायी नाही. कारण टेडला २.२७ च्या पॉडिग्टन ट्रेन मध्ये चढताना काहींनी त्याला पाहिले खरे. पण ट्रेन च्या एका बाजूने आत प्रवेश करून विरुद्ध प्लॅटफॉर्मवर उतरून, स्पेनलॉच्या घरी त्याने पोहोचणे, आणि तेही कुणाच्या नकळत, जरा अवघड आहे." मिस मार्पल विचारपूर्वक म्हणाली.

"मग मि. स्पेनलॉला तिचा संशय येऊन.. " स्लॅकला आपले वाक्य पूर्ण करू न देताच मिस मार्पल म्हणाली,

"अगदीच अशक्य, मि. स्पेनलॉला संशय येणे अगदीच अशक्य आहे. तो असा माणूस आहे, की त्याच्या पत्नीचे खरेच कुठे अफेअर असले, तर तिने त्याच्यासाठी चिठ्ठी ठेवून, ती निघून जाईपर्यंत त्याला संशय देखिल येणार नाही. आणि मिसेस स्पेनलॉ आणि टेड चे खरंच तसे काही नव्हते. हे खरं आहे की टेड हा एक आकर्षक तरुण आहे. आणि तो चर्च मध्ये आल्यापासून चर्चमध्ये जाणाऱ्या तरुण मुलींच्याच नव्हे तर मध्यमवयीन स्त्रियांच्या संख्येतदेखील लक्षणीय वाढ झाली आहे. पण मिसेस स्पेनलॉ ने स्वतःच मला सांगितले होते, की त्यांचा एक चर्चा गट आहे, त्याला ते 'ऑक्स्फर्ड गट'  म्हणत, त्या गटाचे ते दोघे सभासद होते. आणि कामानिमित्त त्यांचे एकमेकांना भेटणे होत असे. आणि मिसेस स्पेनलॉ खूपच धार्मिक होती, एक निष्ठावान कार्यकर्ती होती. त्यामुळे तिचे असे काही अफेअर वगैरे असावे असे मला वाटत नाही. " 

"पण मग काय घडले असावे त्या दिवशी?

 काय असे कारण होते की तिचा खून झाला असावा? "  स्लॅकने तिला विचारले.

काही वेळ मिस मार्पल शांत बसून राहिली. ती कसलातरी विचार करीत होती. ती एकदम  म्हणाली,

"एक गोष्ट मात्र मला फार विचित्रं वाटते आहे. मिसेस स्पेनलॉचा खून झाला दुपारी साधारण ३.३० वाजता. त्यावेळी तिच्या अंगावर पोषाख कोणता होता? "

"किमोनो" स्लॅक तत्परतेने म्हणाला.

"तेच तर.. " आपला हात खुर्चीच्या कडेवर आपटत ती म्हणाली. "कुठलीही सभ्य स्त्री, दिवसातील या वेळेला किमोनो परिधान करणार नाही. मिसेस स्पेनलॉसारखी तर नाहीच नाही. पण तिने किमोनो घातलेला होता, कारण तिला तिच्या नव्या पोषाखाची ट्रायल घ्यायची होती. याचाच अर्थ मिस पॉलीट तिथे जाण्या आधी मिसेस स्पेनलॉ जिवंत होती. ती मिस पॉलीटची वाट बघत होती. " मिस मार्पल चे डोळे चमकत होते. तिला नक्कीच काहीतरी गवसले होते. 

"तुम्हाला तिथे काही वस्तू ... म्हणजे ज्या स्पेनलॉच्या नाहीत, अशा काही वस्तू मिळाल्या असतील ना? मिस मार्पलने विचारले. 

"आम्ही कसोशीने झडती घेतली आहे, अगदी काळजीपूर्वक. आजकाल गुन्हेगार देखिल फार हुशार झाले आहेत मिस. आजकाल ते खुनाच्या जागी, सिगारेटची राख, पोषाखाची बटणे अशा वस्तू सोडत नाहीत. " स्लॅक हसत हसत म्हणाला. 

स्लॅक जाण्यासाठी म्हणून उभा राहिला. गोंधळ कमी न होता, उलट वाढला होता. आता मि. स्पेनलॉ व्यतिरिक्त अन्य काही व्यक्तींचा देखिल, त्या केसशी संबंध प्रस्थापित होऊ लागला होता. स्लॅक ने आपली युनिफॉर्मची कॅप हातात घेत  मिस मार्पल ला अभिवादन केले आणि तो जाण्यासाठी वळला. तितक्यात त्याला थांबवीत मिस मार्पल म्हणाली, 

"आणि तो तुमचा कॉन्स्टेबल? .... त्याच्या युनिफॉर्म मध्ये एक पिन अडकली होती.. पण त्याला ते कळलेच नव्हते."

"हो मला आठवते आहे ते. नंतर त्याने मला तो प्रकार सांगितला होता. पण त्याचे काय?" स्लॅक त्रासिकपणे म्हणाला. त्याच्यामते असल्या नगण्या गोष्टींवर विचार करण्यात वेळ घालवणे अजिबात शहाणपणाचे नव्हते. पण मार्पल त्या पिन मध्ये अडकली होती. 

"ती पिन कशी होती आठवते आहे? तुम्ही पाहिली असेल ना? "

खूप आठवून देखील त्या पिन मध्ये काही वेगळेपण होते असे काही त्याला वाटेना . तो प्रश्नार्थक मुद्रेने तिथे थांबून राहिला. 

" ती पिन ही सर्वसामान्य महिलांच्या वापरातली नव्हती. अशा पिनांचा अख्खा बॉक्सच विकत घ्यावा लागतो, एक किंवा दोन पिना विकत मिळत नाहीत. अशा पिना शिंपी लोक वापरतात. पोषाखाला पक्क्या शिवणी घालायच्या आधी अशा प्रकारच्या पिना लावून ते पोषाखाची ट्रायल घेत असतात. " 

"असेल? पण त्याचा इथे काय संबंध? " स्लॅकच्या मनात आले, पण तो उघडपणे काहीच बोलला नाही. 

मिस मार्पलने  स्लॅक कडे अपेक्षेने पाहिले. ती त्याला काही सुचवू पाहत होती, पण त्याला ते समजत नव्हत.  स्लॅक आता विचारात पडला होता. त्याच्या हे लक्षात आले होते की मिस मार्पल कुठल्यातरी विवक्षित मुद्द्याकडे निर्देश करून बोलत होती. पण तिच्या बोलण्यातला, तो नेमका मुद्दा काही  त्याच्या  लक्षात येत नव्हता. पण एव्हढे नक्की समजले होते, की मिस मार्पल कोड्याच्या उत्तराच्या जवळ पोहोचली होती. 

(क्रमशः )

मोजून -मापून खून (३)

( अ‍ॅगाथा ख्रिस्ती यांच्या " टेप मेझर्ड मर्डर" या कथेचे मराठी रूपांतर )

इन्स्पेक्टर मेल्चॅट विचारी नजरेने आपल्या समोर बसलेल्या कॉन्स्टेबल पाल्क आणि हेड कॉन्स्टेबल स्लॅक कडे बघत होता. सेंट मेरीमीड ला घडलेल्या घटनेचा रिपोर्ट द्यायला ते आले होते. त्यांनी सांगितलेल्या सर्व घटनेचा तो बारकाईने विचार करीत होता.

"मग तुला वाटते आहे मि. स्पेनलॉनेच खून केला आहे तर ?" त्याने पाल्क ला विचारले.

"हो सर सकृतदर्शनी तर तसेच वाटते आहे.  मिसेस स्पेनलॉचे कुणाशीच भांडण वगैरे नव्हते, म्हणजे त्या साठी त्यांचा खून व्हावा इतके तरी नक्कीच नाही.  आणि त्यांच्या मृत्यूमुळे फायदा होईल अशी एकमेव व्यक्ती म्हणजे मि. स्पेनलॉ हेच आहे."

"हम्म्म्म",   मेल्चॅट उद्गारला "-- पण खून उघडकीला आला तेव्हा तो घरी नव्हता, बाहेरून येत होता असे तू म्हणालास? आणि त्याला  साक्षीदार सुद्धा आहेत. "

"हो सर, पण तो एक बनाव होता. कारण मिस मार्पल ने त्याला फोन केलाच नव्हता."  पाल्क म्हणाला.

"पण दुसर्‍या कुणी मिस मार्पल च्या नावाने फोन करून त्याला घरापासून दूर जाण्यास भाग पाडले असण्याची शक्यता तू नजरेआड करतो आहेस माझ्या मित्रा." टेबलवर पेन ने आघात करत इन्स्पेक्टर मेल्चॅट म्हणाला. 

"हे बघ निष्कर्षावर येण्याची घाई करू नकोस. आणि तू कोण म्हणालास? मिस मार्पल? म्हणजे मिस जेन मार्पल ना? ती काय म्हणत होती ?"

"तिच्या मते मि. स्पेनलॉ हा गुन्हा करूच शकत नाही. तो एक सरळमार्गी माणूस आहे. त्याला हे सारे जमणार नाही."  पाल्कने  काहीशा नाखुशीने सांगितले. कारण त्याच्या मते मि. स्पेनलॉ हा एकमेव संशयित होता. आणि सरळ साध्या केस ला त्याचा वरिष्ठ अधिकारी  उगीचच गुंतागुंतीची करू पाहत होता. 

"ठीक आहे तर मग, मला वाटते स्लॅक तू मिस मार्पलला भेटावंस, अर्थात अनौपचारिक भेट असणार आहे ती.  आणि तिचा सल्ला नीट ध्यानात घे. ती अतिशय शहाणी आणि समंजस अशी स्त्री आहे. आणि सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे, गावात घडणार्‍या अनेक घटना ती ऐकत आणि पाहत असते." इन्स्पेक्टर मेल्चॅटने  सांगितले.

******

"पण लोकांना असे का वाटत असेल?"  काहीशा वैतागाने स्पेनलॉ म्हणाला. "मी माझ्या बायकोचा खून का करीन? आमच्यात कधी साधा वाद सुद्धा झाला नाही. आता या लहानशा खेडेगावात घर घेण्याचा माझा निर्णय माझ्या पत्नीला फारसा रुचला नव्हता हे खरं आहे.  पण कुठल्या जोडप्यामध्ये 100% मतैक्य असते? तुम्हीच सांगा.  आम्ही सुखी होतो एकमेकांबरोबर." 

मिस मार्पल सहानुभूतीने त्याचे बोलणे ऐकत होती. 

"पैसा.. तुला मिळणारा पैसा मि. स्पेनलॉ. त्यांमुळे लोकांना वाटते आहे की खून तूच केलास."

मि. स्पेनलॉने अगतिकतेनं आपले हात झटकले. तो  हताश होऊन तेथे बसला होता. गेल्या काही दिवसांमध्ये त्याने खूप काही सहन केले होते. त्रास, मनस्ताप, दुःख हे जणू त्याचे सखे सोबती बनले होते. पूर्वी रस्त्यात भेटल्यावर आदरपूर्वक आपुलकीने अभिवादन करणारे लोक,तो येताच तोंड फिरवून निघून जात होते. सर्वांच्याच डोळ्यातला संशय आणि तिरस्कार त्याला जाणवत होता. आणि त्यामुळे तो फारच खचला होता. आपली बाजू कुणासमोर तरी मांडावी, म्हणून तो आज मिस मार्पल कडे आला होता. 

मिस जेन मार्पल हे त्या लहानशा खेड्यातील एक आदरणीय व्यक्तिमत्त्व होते. तिच्या मतांना, शब्दांना गावात मान होता. अतिशय गोड  चेहऱ्याची आणि तितक्याच तिखट जिभेची म्हणून तिची ख्याती होती. ती कदाचित आपल्या समस्येवर काही उपाय सांगेल असे. मि.स्पेनलॉला वाटत होते. 

मि. स्पेनलॉचे आजवरचे आयुष्य मोठ्या शहरात गेलेले होते. त्याचा स्वतःचा किंमती आभूषणे खरेदी, विक्रीचा व्यवसाय होता. व्यवसायात त्याला जेमतेमच प्राप्ती होत होती. त्याची पत्नी म्हणजे मिसेस स्पेनलॉचे फुलांच्या विक्रीचा व्यवसाय होता. तो मात्र भलताच फायद्यात चालू होता. तिच्या दुकानातच त्यांची ओळख झाली होती. त्या वेळी ती  एक विधवा स्त्री होती. पतीच्या निधनानंतर  आपला व्यवसाय समर्थ पणे सांभाळत होती. स्पेनलॉ बरोबर विवाह झाल्यानंतर देखील ती आपला व्यवसाय स्वतंत्र पणे सांभाळत होती.  विवाहानंतर काही वर्षांनी त्या दोघांनी आपापले व्यवसाय विकून सेंट मेरीमीड येथे येण्याचा निर्णय घेतला होता. मि. स्पेनलॉची अगदी लहानपणापासूनची  ती इच्छा होती. सारे  आयुष्य शहरांमध्ये व्यतीत केल्यानंतर, आयुष्यातील उर्वरित काळ  त्याला एखाद्या  लहानशा खेड्यात अवतीभवती बागबगीचा असलेले घर विकत  घेऊन राहायचे होते. आणि त्या प्रमाणे त्याने केले देखिल. त्या लहानशा गावात ते दोघेही आताशा चांगलेच रुळले होते, आणि मध्येच हे प्रकरण उद्भवले. 

मि. स्पेनलॉ मोठ्या आशेने मिस मार्पल कडे पाहत होता. निदान ती तरी त्याला खुनी समजत नव्हती... म्हणजे नसावी, असे त्याला वाटत होते. 

मिस मार्पल विचार करत होती. स्पेनलॉ खोटे बोलत असावा असे तिला क्षणभरही वाटले नव्हते. त्याला खरोखरच कुणाचा तरी फोन आला होता, दुपारी 2.30 वा. पण ज्या अर्थी त्या फोनबद्दल,  एक्स्चेंज कडून काही कळू शकले नाही, त्या अर्थी तो बहुदा सार्वजनिक फोन चा वापर करून केलेला कॉल असणार. मेरीमीड मध्ये दोनच सार्वजनिक फोन होते, एक रेल्वेस्टेशन वर आणि दुसरा पोस्ट ऑफिस मध्ये. वेळेचा विचार केला तर, जर स्टेशनवरून फोन केला असेल तर दररोज त्याच वेळेला, म्हणजे 2.27 ला एक ट्रेन तेथे येत असे. म्हणजे ट्रेन चा आवाज, तसेच आजूबाजूला काही माणसे असणार, त्याचा आवाज  फोनवर बोलताना नक्कीच आला असता. तिने स्पेनलॉला त्याबद्दल विचारून खात्री केली होती की त्याला फोनवर ट्रेनच काय, बोलणार्‍या महिलेचा सोडून दुसरा कुणाचाही आवाज आला नव्हता. म्हणजे फोन पोस्टऑफिस मधून केला असणार. पण पोस्टऑफीस चालविणारी महिला, तिथेच एक लहानसे दुकान देखील चालवीत असे. म्हणजे काही स्वस्तातली पुस्तके, गोळ्या, बिस्किटे. खेळणी असे साहित्य तिच्या दुकानात असे. त्यामुळे ती सतत तिथे हजर असे. तिच्या अपरोक्ष कुणी गुपचुप फोन करणे शक्यच नव्हते.  आणि तिच्या म्हणण्या प्रमाणे त्या दिवशी तिच्या समोर कुणीही पोस्टातून फोन केलेला नव्हता.      

मिस मार्पल काही विचार करून आपल्या खुर्चीवरून उठली. मि. स्पेनलॉला म्हणाली, "माझ्याकडे काही सिझनल फुलांचा नवीनं कॅटलॉग आलेला आहे. तू तो बघ तो पर्यंत मी माझे एक काम करून येते."  त्याच्या हातात कॅटलॉग देत जेन आपल्या घराकडे वळली.  ती घरातून बाहेर पडली तेव्हा तिच्या हातात एक खाकी रंगाचे एक पुडके होते. आपला जुना, राखाडी  रंगाचा पोषाख, लेस लावून आणि काही दुरुस्त्या करून अगदी नव्या फॅशनचा करून घेण्याचे तिने ठरवले होते.

मिस मार्पल पोस्टऑफीस जवळ आली तेव्हा घड्याळात  दुपारचे 2.25 झाले होते. पोष्टमास्तरीण तेथेच होती. पोस्टाच्यावर काही खोल्या होत्या तिथेच मिस पॉलीट राहत होती. मिस मर्पलला तिच्याकडेच जायचे होते पण ती एकदम पॉलीटच्या खोलीकडे गेली नाही. तिथेच खाली थांबली. इतक्यात दररोज 'मच बेनहॅम' गावातून येणारी बस तेथे आली. पोष्टमास्तरीण आपली जागा सोडून बस कडे गेली. बस मधून तिच्या दुकानात ठेवण्यासाठी लागणार्‍या काही वस्तूंचे बॉक्सेस तिला घ्यायचे होते. हा तिचा रोजचाच दिनक्रम होता . ती  बॉक्सेस घेण्यात गुंतलेली असताना जवळ जवळ 5-ते 7 मि. पोस्टऑफीस पूर्णपणे मोकळे होते. म्हणजे त्या वेळात जर कुणी तेथील फोन वापरला असेल तर कुणालाच कळणार नाही.  पोस्टमास्तरीण परत येईपर्यंत मार्पल तेथेच थांबली, आणि मगच मिस. पॉलीटच्या खोलीच्या दिशेने जाऊ लागली. जिन्याच्या पायऱ्या चढताना तिच्या व्यग्र चर्येवर स्मितरेषा उमटली होती. 

(क्रमश: ) 

मोजून-मापून खून (२)

( अॅगाथा ख्रिस्ती यांच्या " टेप मेझर्ड मर्डर" या कथेचे मराठी रूपांतर )

त्या छोट्याशा गावात ही सनसनाटी बातमी पसरण्यास काहीच वेळ लागला नाही. जो तो आपल्यापरीने तर्क करीत होता. कोणी केला असेल खून? त्या खूनामागचा हेतू काय असेल?

साऱ्या गावात एकच खळबळ माजली होती. गावकऱ्यांचे नेहमीचे संथ आणि काहीसे रटाळ आयुष्य ढवळून निघाले होते. त्या लहानशा गावासाठी खून हे फारच मोठे प्रकरण होते. बऱ्याच वर्षांपूर्वी कधीतरी तेथे एकाचा खून झाल्याच्या कथा गावच्या मावश्या आणि आज्या सांगत असत. पण आजवर कुणीही अशी घटना घडलेली त्या गावात अनुभवलेली नव्हती. तर्कवितर्कांना उधाण आले होते. त्यातही काही जण दबल्या आवाजात मि. स्पेनलॉ च्या निर्विकार प्रतिक्रियेबद्दल बोलत होते.

त्यांच्या मते स्वतःच्या पत्नीचा खून झाल्याचे कळल्यावर पतिला थोडा तरी धक्का बसायला पाहिजे होता. तो गोंधळून जायला हवा होता. त्याचे दुःख थोडेतरी त्याच्या चेहऱ्यावर दिसायला हवे होते. पण असे काहीच घडत नव्हते. मि. स्पेनलॉ थंड, निर्विकारपणे होणाऱ्या घटना बघत होता, सर्वांच्या प्रश्नांना उत्तरे देत होता. आणि नेमके हेच तेथील लोकांना खटकत होते. आणि त्यांच्या दृष्टीने तो मुख्य संशयित बनला होता.

नक्कीच.. त्यानेच आपल्या पत्नींचा थंडपणे खून केला असणार. आणि तसे करण्यासाठी त्याला कारण देखिल आहे. मिसेस स्पेनलॉच्या मृत्युपत्रानुसार तिची सारी संपत्ती मि. स्पेनलॉला मिळणार होती. आणि मिळणारी रक्कम चांगलीच आकर्षक होती. तशीही मिसेस स्पेनलॉ काही खूप सालस, सद्गुणी अशी स्त्री नव्हतीच की. खरं सांगायचं तर जरा त्रासदायकच होती. अति धार्मिक असलेली मिसेस स्पेनलॉ कायम चर्चच्या कामात गुंतलेली असे. सतत कुठल्यातरी नव्या –"-इझम" ने ती भारलेली असे. त्याबद्दल ती अनेकांशी चर्चा करीत असे. आणि तिची मते काहीशी आत्यंतिक अशीच होती. एकूणच तिच्याबरोबर आयुष्य व्यतीत करणे हे फारसे सुखाचे नक्कीच नव्हते. पण असे असले तरी मि. स्पेनलॉ बद्दल कुणाला ठामपणे काहीच म्हणता येत नव्हते. कारण त्यांच्या घरी भांडण झाल्याचे कधीच कुणाच्या आजवर कानी आले नव्हते. आणि हीच काय ती मि. स्पेनलॉची जमेची बाजू होती.

कॉन्स्टेबल पाल्क ने त्या लहानशा बंगलीच्या दारावर हलक्या हाताने टकटक केली. आणि जणुकाही त्याची वाटच बघत असल्या सारखे झटकन दार उघडले गेले. दारात एक हसतमुख वृद्ध स्त्री उभी होती. स्पेनलॉच्या घराजवळच तिचे घर होते. नाव होते मिस जेन मार्पल. सेंट मेरीमीड मध्ये राहणाऱ्या जुन्या जाणत्या रहिवाशांमधील एक. तिने त्याचे स्वागत करीत व्हरांड्यामध्ये ठेवलेल्या एका खुर्चीकडे निर्देश करीत म्हणले, "मिसेस स्पेनलॉबद्दल विचारायला आला आहात ना आपण? "

आता कॉनस्टेबल पाल्क विचारात पडला. कारण खूनाची घटना उघडकीस येऊन जेमतेम अर्धा तासच होत होता. तो घटनास्थळाची तपासणी पूर्ण करून लगेचच मिस मार्पल च्याघरी आला होता. तिला आश्चर्याचा धक्का बसेल असे त्याला वाटत होते. पण त्याने सांगण्याच्या आधीच तिला त्या संबंधी माहिती होती. त्याला एकदम आपले वरिष्ठ, हेडकॉन्स्टेबल स्लॅक यांचे बोलणे आठवले. ते म्हणाले होते, तू सर्वात आधी मिस मार्पलला भेट. ती एक अतिशय बुद्धिमान स्त्री आहे. ती स्वतः जरी फारशी बाहेर जात नसली, तरी घरी राहून देखिल अनेक गोष्टी तिच्या कानावर येत असतात. आणि त्या सर्व माहितीची योग्य ती संगती लावून निष्कर्ष काढण्यात ती फारच हुशार आहे.

"तुम्हाला माहिती आहे? " पाल्क ला आपल्या आवाजातील आश्चर्य लपविता आले नाही.

हो ना, तो मासळीबाजारातला पोरगा.. रोज माझ्याकडे मासे द्यायला येतो ना.. त्यानेच सांगितले.

"अस्सं.. " पाल्क उद्गारला.

मेरीमीड एक लहानसं गाव होतं. त्यात कुठलीही घटना लपून राहणं शक्यच नव्हतं. आणि त्यातही घटनास्थळी असलेली मिसेस हार्टनेल...

"बरोबर आहे" पाल्कच्या मनात आले. आत्तापर्यंत गावातील प्रत्येकजण या घटनेची चर्चा करत असणार. आणि का करू नये? घटना होतीच तशीच सनसनाटी.

पाल्कने लहानशी टिपणं करण्यासाठी वापरली जाणारी वही आपल्या युनिफॉर्मच्या खिशातून बाहेर काढली. उजव्या हातात पेन्सिल घेत त्याने विचारले.

"मॅडम, मि. स्पेनलॉने आम्हाला माहिती देताना सांगितले, की तुम्ही आज दुपारी 2.30 वा. फोन करून त्यांना दुपारी 3.30 वा. तुमच्या घरी येण्यास सांगितले म्हणून. तर हे खरे आहे का? "

"अर्थातच नाही. " मिस मार्पलने लगेच उत्तर दिले.

"एकतर मी मि. स्पेनलॉला फोन केला नाही, आणि 3.30 वा. मी ज्या एका समाजसेवी संस्थेसाठी काम करते, तिथे मीटिंगसाठी गेले होते. त्या मुळे त्या वेळेला मी त्याला बोलावणे शक्यच नाही. पण एक खरे आहे. मि. स्पेनलॉ दुपारी 3.30 वा माझ्या घरी आले होते. माझ्या घरकाम करणाऱ्या मुलीने मला ते सांगितले आहे. "

पाल्क ने झटक्यात आपली वही बंद केली.

"यावरून सिद्ध होते आहे की स्पेनलॉ खोटे बोलतो आहे. स्वतः खूनाच्या वेळी बाहेर होतो हे सिद्ध करण्यासाठीच त्याने हे नाटक केले असावे. "

"मि. स्पेनलॉ? आणि असे नाटक? " मिस मार्पल काहीशी स्वतःशी, काहीशी उघडपणे म्हणाली.

"पण मी स्पेनलॉ ला चांगली ओळखते. त्याला असले नाटक करणे कधीच जमणारच नाही. "

"पैशासाठी कुणीही काहीही करेल आजकाल. " पाल्क म्हणाला.

"मी असे ऐकले आहे की त्या दोघांपैकी मिसेस स्पेनलॉकडे खूप सारा पैसा होता? "

मिस मार्पलने काहीच उत्तर दिले नाही. मग कॉनस्टेबल पाल्क पुढे म्हणाला,

"तुम्ही आम्हाला मि. स्पेनलॉ बद्दल काही सांगू शकाल का? तुम्ही त्यांच्या सर्वात जवळच्या शेजारी आहात. त्यांच्यात काही भांडण, वाद? "

"नाही कधीच नाही" मिस मार्पल ठाम पणे म्हणाली.

"मि. स्पेनलॉ हा एक सभ्य गृहस्थ आहे. थोडा जुन्या विचारांचा, जुन्या चालीरीती कसोशीने पाळणारा. त्याला पैशाची कधीच हाव नव्हती. त्याला फुलझाडांमध्ये फार रस आहे. त्यासाठीच तर त्याने संपूर्ण आयुष्य शहरात काढल्यानंतर इंग्लंडमधील लहानशा खेडेगावातील ही बंगली राहण्यासाठी निवडली. "

बोलता बोलता मिस मार्पल च्या चेहऱ्यावर हलकेसे स्मित उमटले.

"तुम्हाला सांगते कॉन्स्टेबल त्याला जरी फुलझाडांची आवड असली तरी त्यातले कळत काहीच नाही. प्रत्येकावेळी वही पेन घेऊन माझ्याकडे एखाद्या विद्यार्थ्यासारखा येतो, कुठली रोपे लावायची, त्यांची निगा कशी ठेवायची इ. विचारायला. "

पाल्क ने नाराजीनेच म्हणले, " माणसे जशी दिसतात, तशीच ती प्रत्यक्षात नसतात. तुम्हाला कदाचित माहिती नसेल, पण चार भिंतीआड त्याच्यात काही कुरबुरी असणारच. त्या नसतीलच असं तुम्ही इतक्या विश्वासाने कशा म्हणू शकता? "

"तुम्ही ग्लॅडीजला विसरता आहात कॉन्स्टेबल" मिस मार्पल म्हणाली. या घरकाम करणाऱ्या बायकांपासून कुणीच काही लपवू शकत नाही. आणि एकदा तिला कळले की सबंध मेरीमीडला कळायला कितीसा वेळ लागणार? आणि ते सुद्धा अगदी तिखट, मीठ, मसाला असे सारे काही घालून.. "

पाल्कने ने काही बोलण्याचा प्रयत्न केला, पण मग त्याने गप्प बसणेच पसंत केले. कारण मिस मार्पल चा हा मुद्दा बिनतोड होता.

आपला युनिफॉर्म सारखा करीत पाल्कने आपली हॅट डोक्यावर ठेवली.

"धन्यवाद मॅडम, तुम्ही दिलेल्या सहकार्याबद्दल"

जेन मार्पल तीक्ष्ण दृष्टीने त्याच्याकडे पाहत होती. ती म्हणाली.

"कॉन्सटेबल एक जुनी म्हण मला आठवली. तुमच्या पोषाखात अडकलेली एक लहानशी पीन काढा, आणि मगच तुमचे नशीब चमकेल"

बोलता बोलता तिने त्याच्या शर्टाच्या बाहीकडे निर्देश केला. खरच उजव्या बाजूच्या बाहीच्या कापडात एक पीन अडकलेली होती.

"ओह.. आत्ता स्पेनलॉच्या घराची तपासणी करून आलो, तिथेच कुठेतरी ही अडकली असणार. "

"तेच म्हणते मी. आणि मी सांगितलेली ती जुनी म्हण विसरू नका बरं का... " मिस मार्पल हसत हसत म्हणाली.

(क्रमशः)