चिंता करी जो विश्वाची ...(3)

श्री रामदास स्वामींच्या लेखनाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातला साधेपणा. अतिशय सुगम , सरळ अशी भाषा. विचारातील प्रांजळपणा आणि स्पष्टपणा. तसेच निगर्वी आणि निरलस वृत्ती. त्यांच्या लेखनात त्यांनी कुणाचीही खोटी स्तुती अथवा निंदा केलेली दिसत नाही. घरातील शहाणीसुर्ती व्यक्ती आपणांहून वयाने, ज्ञानाने सान असलेल्यांस  व्यवहारज्ञानाच्या, शहाणपणाच्या चार गोष्टी जशा सांगेल तीच रीत, तीच कळकळ. केवळ अज्ञानापायी कुणाच्याही आयुष्याची माती होऊ नये हीच केवळ तळमळ. चारित्र्यवान, नीतीवान,  बुद्धीवान आणि  कार्यकुशल अशा व्यक्तींचा हा समाज व्हावा हीच सदीच्छा. अन्यथा सन्यासी व्रत स्विकारल्यानंतर रामनामाचा जप करीत कुठल्या मठात शांतपणे आयुष्य व्यतीत करणे त्यांना सहज शक्य होते. परंतु लोकोद्धार, जनजागृती हेच त्यांचे जीवन ध्येय होते, म्हणून समाजातील अनेक वैगुण्ये त्यांनी टिपली, लोकांसमोर मांडली आणि त्यांपासून सावध राहण्याची शिकवणूक दिली. 

 सर्व इष्टं देवी, देवता, गुरुजन, संत, सज्जन, विद्वान इत्यादींना नमन करून समर्थ आता मनुष्य जन्माची महती सांगतात. हिंदू धर्मात असे सांगितले जाते की - अनेक जन्मीच्या पुण्याचे फलस्वरूप म्हणजे मनुष्य जन्म. मनुष्य जन्म मिळाल्यानंतर सुद्धा अनेक प्रकारे सुयोग्य पद्धतीने जीवन व्यतीत केल्यानंतरच मुक्ती मिळते. मनुष्य जन्म सत्कारणी लावला असता अनंत यमयातनांतून मुक्ती मिळते असे समर्थ सांगतात. मनुष्य स्वभाव विविधरंगी, आणि बहुढंगी असतो. प्रत्येकाची आवड, निवड, आचार, विचार, स्वभाव, बुद्धी आणि शारीरिक क्षमता वेगळी असते आणि त्यानुसारच जो तो आपले जीवन व्यतीत करतो. पण जेव्हा मनुष्य आपल्या कुवतीनुसार योग्य त्या पद्धतीने आयुष्य जगतो तेव्हा त्यांस सद्गती प्राप्तं होते. 

नरदेही येऊन सकळ । उधरागती (सद्गती) पावले केवळ ।

येथे संशयाचे मूळ । खंडोन गेले ॥ 

पशुदेही नाही गती । ऐसे सर्वत्र बोलती ।

म्हणौन नरदेहीच प्राप्ती । परलोकाची ॥ 

मनुष्य जन्माची महती समर्थ सांगतात.  समर्थ म्हणतात  अप्राप्य असा मनुष्य जन्म महत्प्रयासाने प्राप्तं झाल्यानंतर जो मनुष्य दुर्वर्तनाने आणि कुबुद्धीने तो वाया घालवतो तो केवळ मूढ असतो. 

सांग नरदेह जोडले । आणि परमार्थबुद्धी विसरले । 

ते मूर्ख कैसे भ्रमले । मायाजळी ॥ 

आपणास मनुष्यजन्म प्राप्तं झाला ते आपले भाग्यं हे विसरून जो वर्तन करतो, त्याचे जीवन वाया जाते. अहंपणा,  मी पणा मनात धरून जो जगतो .. अंततः त्याला त्याचे फळ (शिक्षा) मिळते. आपले म्हणणे  विस्ताराने सांगण्यासाठी समर्थ मनुष्यदेहास  घराची उपमा देतात. मनुष्याचे गुण, अवगुण, विकार हे या घरातील रहिवासी असतात. मनुष्य समजतो हा जन्म माझा आहे. मला पाहिजे त्याप्रमाणे व्यतीत करीन. हा देह माझा आहे, जन्मतः मला मिळालेला आहे. त्याचा उपयोग मी माझ्या सुखासाठी, इच्छापुर्तिसाठी करीन. परंतु हा त्याचा भ्रम असतो. त्याच्यावर नियंत्रण ठेवणाऱ्या गुण-अवगुणांनी कधीच त्यात प्रवेश केलेला असतो. 

मृत्तिका खणोन घर केले । ते माझे ऐसे दृढ कल्पिले । 

परी ते बहुतांचे हे कळले । नाहीच तयांसी ॥ 

मनुष्य जन्म मिळाला आहे म्हणून वाटेल तसे वर्तन करून जो राहतो त्यास हे कळत नाही की हा जन्म ,आयुष्य जरी तुझे असले तरी त्यावर अनेकांची सत्ता चालते. त्यामुळे अंती जर दुर्गुण अथवा वाईट सवयींचा विजय झाला तर तुला सद्गती प्राप्तं होणे कठीण . आपले म्हणणे समजवण्यासाठी समर्थ म्हणतात -- किडा, मुंगी, उंदीर इ. प्राणी, दास, दासी, चोर, चिलटे हे सर्वच जण ते घर त्यांचेच आहेत असे समजतात. तेथे सुखेनैव आणि यथेच्छं निवास करतात. तेच या घराचे स्वामी आहेत असे समजतात, आणि काही अंशी ते सत्यच असते. घर म्हणजे मनुष्य देह असे समजल्यास उपरोक्तं उल्लेखलेले सर्व रहिवासी म्हणजे गुण, अवगुण, विचार आणि कर्मे हे होय. या सर्वांच्या योगेच मानवी जीवन घडत असते. म्हणजेच ते सर्व या जन्माचे नियमन आणि नियंत्रण करीत असतात. मनुष्यास हे कळत नाही आणि तो बेसावध राहतो. आणि मग त्याची अधोगती होत राहते. 

समस्त म्हणती घर माझे। हे मूर्खही म्हणे माझे माझे ।

सेवट जड झाले ओझे । टाकिला देश ॥ 

वैभवाच्या कालात, चांगल्या दिवसात सर्वच या घराला चिकटून राहतात आणि हळू हळू अधोगतीकडे नेतात. दुःख आणि दैन्य आले की पाठफिरवून निघून जातात आणि मग असा मनुष्य देशोधडीला लागतो. आधी सगळेजण भांडतात की हे घर माझे म्हणून.. त्यांमुळे घरातील सुखशांती निघून जाते आणि आयुष्य हेच  एक मोठे ओझे होऊन राहते. अशी स्थिती जवळपास सर्वांचीच असते. 

अवघी घरे भंगली । गावांची पांढरी पडली ( गावे उजाड झाली ) ।

मग ते गृही राहिली । आरण्य स्वापदे ॥ 

मी, माझे या भांडणात शांती, सुख, समाधान निघून गेले , आणि तेथे दुःख, दैन्यं आणि अवगुणांचे वास्तव्य राहिले. ही स्थिती आपली होऊ नये म्हणून सर्वांनी समजून घ्यावे की -- 

ऐसी गृहांची स्थिती । मिथ्या आली आत्मप्रचिती ।

जन्म दो दिसांची वस्ती । कोठेतरी करावी ॥ 

हे जग नश्वर आहे, जीवन क्षणभंगुर आहे हे जाणून वृथा त्याचा लोभ ठेवू नये. निर्लेप वृत्तीने जीवन व्यतीत करावे. आपली मर्यादा जाणावी, आपले विहित कार्य विरक्तपणे करत जावे म्हणजेच या आयुष्याचे ओझे होणार नाही. या सृष्टीवर आपल्या इतकाच इतर प्राणिमात्राचाही तितकाच हक्क आहे हे जाणून घ्यावे, म्हणजे अधिकारासाठीचा संघर्ष संपेल. क्रोध, मद, मत्सर आणि त्या योगे येणारे क्रौर्य लोप पावेल आणि हे जग आणि जगणे सुंदर होईल. अशा प्रकारे समर्थ अतिशय सुलभ पद्धतीने मनुष्य जन्माचे प्रयोजन सांगतात. देह हा परमार्थाचे साधन आहे. जो हे जाणत नाही त्याचे जीवन व्यर्थ आहे. इतके सारे सांगून झाल्यानंतरही समर्थ जाणतात की या उपदेशाला दुर्लक्षून, अनिष्ट तेच करणारे महाभाग असतातच. समर्थ अशांना मूढ अथवा मूर्ख असे संबोधतात . अर्थात त्यांचा तेव्हढा अधिकार आहेच. त्यांनी स्वतः कठोर साधनेने तो प्राप्तं केलेला आहे. 

मग असे मूर्ख कसे ओळखायचे ते सांगतात. मूर्खांची लक्षणे वर्णन करतात. ते सांगतात जो माता, पित्यांचा अनादर करतो, आपल्या पत्नीच्या अधीन होऊन त्यांना अवमानित करतो तो मनुष्य मूर्ख समजावा. समाजात वावरताना अविवेकाने कृती करतो, सामाजिक संकेतांना झुगारून देतो, सामर्थ्यवान व्यक्तींच्या पुढे पुढे करतो तो निश्चितच मूर्ख असतो. स्वतःबद्दल गर्व बाळगून स्वतःचेच गुणगान करणाऱ्यासही समर्थ मूर्ख म्हणतात. 

आपली आपण करी स्तुती । स्वदेशी भोगी विपत्ती । 

सांगे वडिलांची कीर्ती । तो येक मूर्ख ॥ 

स्वकर्तुत्वावर न विसंबता वाडवडिलांच्या मोठेपणावर जीवन जगणे अयोग्य आहे असेच ते म्हणतात. आपले विचार ज्यास योग्य ठिकाणी आणि योग्य प्रकारे व्यक्त करता येत नाही, जो अहंकाराने आपणापेक्षा थोर आणि ज्ञानी व्यक्तीस देखिल शहाणपण शिकविण्यास जातो, तसेच जो घरातील लोकांवर अधिकार गाजवून बाहेरील समाजात वावरताना मात्र हीन दीन होतो अशा सर्वांना समर्थ मूर्ख असे संबोधतात. धनवान व्यक्तीपुढे लाचारी पत्करणारा तसेच अविचाराने वेडे साहस करणारा देखिल शहाणा नक्कीच नसतो. मर्यादा सोडून वागणारा, लहानसहान बाबींमध्ये देखिल कद्रूपणा करणारा , तसेच स्वबळाने गर्विष्ठ होऊन,  आकसाने, मन मानेल तसे इतरांस  शासन करणारा देखिल याच सूची  मध्ये येतो .

विचार न करिता कारण । दंड करी अपराधेविण । 

स्वल्पासाठी जो कृपण । तो येक मूर्ख ॥ 

अनेक दुर्गुणांनी भरलेल्या मनुष्यांचे समर्थ वर्णन करतात. यातून ते व्यावहारिक ज्ञानच आपल्या श्रोत्यांना देत आहेत. समाजात, व्यवहारात कसे असावे, कसे वागावे आणि काय केल्याने आपल्याला समाजात, जनलोकात सन्मानाची वागणूक मिळेल हे ते सांगतात. त्यांचे म्हणणे आहे की ते वर्णन करीत असलेल्या दुर्गुणांपासून दूर राहण्यातच सर्वांचे हित आहे. 

तापीळ (तापट ) खादाड आळसी । कुश्चिळ कुटीळ मानसी । 

धारिष्टं नाही जयापासीं । तो येक मूर्ख ॥ 

विद्या वैभव ना धन । पुरूषार्थ सामर्थ्य ना मान ।

कोरडाच वाहे अभिमान । तो येक मूर्ख ॥ 

अनेक परीने समर्थ आपल्या शिष्यांस शहाणपणाच्या, युक्तीच्या गोष्टी सांगतात. क्रोध, दुर्वर्तन, उद्धटपणा, अधम आणि नीच पणा या अवगुणांपायी तुमची पत, प्रतिष्ठा आणि त्या योगे सुखही लयास जाईल असे ते सांगतात. अधिक बोलणे , कुसंगती करणे , व्यभिचार आणि व्यसनांच्या आहारी जाणे सर्वथा त्याज्य आहे कारण असे करणाऱ्या व्यक्तीस समाज देखील दूर ठेवतो. समर्थ सांगतात उक्ती पेक्षा कृती श्रेष्ठ असते .  केलेले उपकार बोलून दाखविल्याने पुण्याई घटते. तसेच दुसऱ्याने केलेल्या चांगुलपणाचे, उपकाराचे नेहमी स्मरण करीत राहील्याने जनमानसात सदभावना वाढीस लागते. उगीचच जास्तं बोलणाऱ्यांना ते दूषण देतात. 

स्वये नेणे परोपकार । उपकाराचा अनोपकार ।

करी थोडे बोले फार । तो येक मूर्ख ॥ 

पुढे ते सांगतात --

जैसे जैसे करावे । तैसे तैसे पावावे ।

हे जयास नेणवे । तो येक मूर्ख ॥ 

पेरावे तेच उगवते अशी म्हण आहे.  समर्थ सांगतात की समाज हा आरसा आहे. तुम्ही जसे त्यांस सामोरे जाल तसेच प्रतिबिंब तुम्हांस दिसेल. आपण अन्यायाने वागून, दुसऱ्याकडून चांगुलपणाची अपेक्षा करणे खचितच गैर आहे. पण हे अनेकांस उमगत नाही. आणि तेच त्यांच्या दुः खाचे कारण होते. परपीडा, परनिंदा करणे तसेच दुसऱ्याचे धन, वस्तू अथवा स्त्री चे हरण करणे थोरांस योग्य तो आदर न देणे स्व बळावर उन्मत्त होऊन दुसऱ्या त्रास होईल असे वागणे पाप आहे. असे केल्याने दुष्कीर्ती होऊन अधोगती होते. 

परपीडेचे मानी सुख । परसंतोषाचे मानी दुः ख । 

गेले वस्तुचा करी शोक । तो येक मूर्ख ॥ 

नंतर ते सांगता, मित्रांना आपली रहस्ये सांगणारा, आपल्या कुटुंबीयावर जरूरीपेक्षा जास्त विश्वास ठेवणारा, अनोळखी व्यक्तीबरोबर संभाषण करणारा आणि एखादा गुन्हेगार आहे हे माहिती असून त्याच्याशी मैत्रीचे संबंध राखणारा मनुष्य हा निंदेचा धनी होतो. आपल्या अपयशा साठी इतरास दोष देणे, लहान सहान चुकांसाठी इतरांस क्षमा न करणे, अनीतीने द्र्व्यार्जन करणे, हे देखील अयोग्य आहे. आपल्या स्वभाव दोषामुळे, संशयीपणामूळे जो आपले इष्टमित्र आणि नातेवाईक गमावतो, दुसऱ्यास जो हीन लेखतो, इतरांचे दोष दाखवीत राहतो तो मनुष्य निश्चितच लोकनिंदेस पात्र असतो. 

समर्थ संगतीचे महत्त्व जाणून आहेत. आपण ज्यांच्या संगतीत आहोत त्यांच्या प्रमाणेच आपली ओळख जगास राहते. म्हणून सावधानता बाळगणे अत्यंत जरूरीचे असते. उपकाराची फेड अपकाराने करणारा, स्वार्थी, आणि कारस्थानी मनुष्य संगतीस अयोग्य आहे असे ते म्हणतात. त्याच प्रमाणे सदोदित कसलीतरी चिंता करणारा, इतरांचे संभाषण उगीचच ऐकत राहणारा जो मनुष्य आहे त्याची संगती टाळणेच चांगले. 

अतिताचा अंत पाहे । कुग्रामामध्ये राहे । 

सर्वकाळ चिंता वाहे । तो येक मूर्ख ॥

दोघे बोलत असती जेथे । तिसरा जाऊन बैसे तेथे ।

डोई खाजवी दोहीं हाते । तो येक मूर्ख ॥ 

 समर्थ आपल्या श्रोत्यांस सावधान करीत आहेत असे अनेक अवगुण ते वर्णितात जे सहजपणे दिसतात,  ते अवगुण आहेत, निंदनीय आणि त्याज्य आहेत हेच कुणाच्या लक्षात येत नाहीत. परंतु त्याचे दुष्परिणाम मात्र भोगायला लागतात. समर्थांची निरीक्षण शक्ती, आणि नीर-क्षीर विवेक बुद्धी किती अचूक होती हेही यावरून समजते. इतकी मूर्ख लक्षणे वर्णन करून त्याचे परिणाम काय होतात हे जनांस कळेल अशा पद्धतीने आणि सुस्पष्टपणे सांगणे हे समर्थच करू जाणोत. त्यांच्या विद्वत्तेबरोबरच त्यांचे असामान्य शब्दप्रभुत्वं देखिल ठायी ठायी जानवते. कुठे समजावणीचा सूर तर कुठे रोखठोक भाषा . क्धी कुणी दुखावला जाईल असे वाटले तर "... क्षमा केली पाहिजे " असं म्हणण्याची विनयशीलताही प्रकर्षाने दिसून येते. पण तरीही आपल्या बोलण्यात, विचारात, लिखाणात कुठेही तडजोड केलेली  सुद्धा दिसत नाही. श्रोत्यांस आपण सांगीतलेले विचार कडू वाटले तरी ते सांगणे आपले कर्तव्यच आहे असा निर्धारही दिसतो. 

समर्थ सांगतात या अनेक लक्षणांबरोबरच आणखीही काही आहेत, जी टाळली नाही तर विनाश अटळ आहे. जो परस्त्रीची अभिलाषा करतो अथवा तिच्याशी वैरभाव धरतो कलह करतो तो विनाश पावतो. जो  मूर्खांच्या संगतीत कालक्रमणा करतो, देवा ब्राम्हणांवर देखील तोंडसुख घेतो तो टीकेस पात्रं ठरतो . अंततः ते सांगतात ज्ञानार्जनात साहाय्य करणाऱ्या पुस्तकांचे जो योग्य प्रकारे वाचन करीत नाही, पुस्तक वाचताना मधील काही भाग गाळून वाचतो अथवा  पुस्तकात नसलेला मजकूर स्वतः च्या मनाने तेथे घालून वाचतो तो माणूस अज्ञानी असतो. त्याला संपूर्ण ज्ञान होण्याची शक्यता नसते आणि मग समाजात तो मूर्ख म्हणूनच गणला जातो . 

अशा प्रकारे अनेक मूर्खलक्षणे समर्थ सांगतात. ही लक्षणे म्हणजेच अवगुण .. त्यांच्यापासून सदैव दूर राहायला हवे. या अवगुणांपासून स्वतःचे रक्षण केले तरच उत्तम गती प्राप्तं होते. ते म्हणतात -- मला जितकी आढळली, लक्षात राहिली तितकी मूर्खांची लक्षणे मी सांगितली. ती सांगण्यामागे, लोकांना त्या अवगुणांच्या दुष्परिणामांपासून  सावध करणे आणि दूर ठेवणे हाच सदहेतू होता. तरी त्या बाबतीत गैरसमज नसावा. 

लक्षणे अपार असती । परी काही येक येथामती । 

त्यागार्थ बोलिलें श्रोती । क्षमा केली पाहिजे ॥ 

(क्रमशः ) 

चिंता करी जो विश्वाची .... (२)

समर्थ रामदासस्वामी यांचे वास्तव्य नेहमीच डोंगरांवर, गुंफेमधे, अथवा गड- किल्ल्यांवर असे. एकांतवास त्यांना प्रिय होता. मानवी वस्तीपासून काहीसे दूर, कमीतकमी जनसंपर्क होईल अशा ठिकाणी ते मुक्काम करीत.  परंतु असे असले तरी  मनात सदैव जनसामान्याचा विचार असे. बुद्धी सतत लोकोद्धाराचे मार्ग शोधण्यात मग्न असे. त्यांच्या शिष्यगणांनी जागोजागी मठाची स्थापना केली होती. त्यातून समर्थांचे विचार शिकविले जात, बलोपासनाही होत असे. समर्थांच्या लेखी  संन्यासी व्रत आचरणे  म्हणजे आजूबाजूच्या परिस्थिती कडे दुर्लक्ष करून फक्त रामनामाचा जप करत राहणे असा अजिबात नव्हता. संन्यासश्रम हा समाजाचाच एक घटक आहे असेच त्यांचे मानणे होते आणि वागणेही होते.  

समर्थ स्वतः सतत कार्यरत राहत असत. आळशीपणा त्यांना नामंजूर होता. आळसापायी काहीच साध्य होत नाही असे ते सांगत. चिंतन, मनन, वाचन, श्रवण, लेखन आणि लोकशिक्षण हा त्यांचा नित्यक्रम होता. तसेच सार्वत्रिक संचारही  होता. लोकांमध्ये असलेले अज्ञान आणि त्या पायी त्यांचे होणारे हाल त्यांना पाहवत नसत. मग ते त्यांच्यापुढे  आपल्या अनुभवांच्या भांडारातल्या माणिक मोत्यांची रास मांडत असत. आयुष्य कसे जगावे, व्यवहार कसे असावेत, आचार विचार कसे असावेत, कुणाची संगती चांगली, कुणाला अनुसरावे असे सारे काही सांगत. भाषासाधी, सोपी तरीही  रसाळ आणि  प्रासादिक.  लेखन आणि त्यातील विचार अत्यंत परखड. सत्य तेच सांगणारे.   कुणाची खोटी स्तुती करणार नाहीत तसेच निंदा नालस्तीही नाही. वैयक्तिक असे त्यांचे काहीच नसे. जे काही आहे ते लोकांचेच...  

समर्थ श्रीरामाचे भक्त होते. भगवान राम त्यांचा आदर्श. श्रीरामाला आठवून आपले नित्यव्यवहार करावेत, असे केल्याने जीवन सफल होते, अनेक दोषांपासून मुक्त होत असे त्यांचे सांगणे असे. 

प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ।

पुढे वैखरी राम आधी वदावा ।

सदाचार हा थोर सोडूं नये तो ।

जनी तोची तो मानवी धन्य होतो ॥

असा उपदेश ते करीत होते. 

समर्थांना बेगडी अथवा कृत्रीम असे काही आवडत नसे. त्यांनी स्वतः आयुष्यभर ध्येयपूर्ती साठी तन-मन अर्पून अहर्निश आणि अविश्रांत अशी साधना केली. त्यात कुठलेही हीण नव्हते. आपल्या संप्रदायाती भक्तजनांनी देखिल तोच मार्ग अनुसरावा असे त्यांना वाटत असे. व्यक्तिपूजा न करता विचारांपासून बोध घ्यावा असे त्यांचे सांगणे होते. ते सांगत मी असेन किंवा नसेन.. परंतु माझे विचारधन हे अविनाशी आहे. म्हणून तुम्ही त्याचे स्मरण करा.  

माझी काया आणि वाणी । गेली म्हणाल अंतः करणी ।

परी मी आहे जगजीवनी । निरंतर ॥

आत्माराम दासबोध । माझे स्वरूप स्वतःसिद्ध । 

असता न करावा हो खेद । भक्तजनी ॥

एका शुभदिनी शिवथरघळीतील एका गुंफेमध्ये, आपल्या निवडक शिष्यांच्या  सान्नीध्यात समर्थांनी दासबोध या ग्रंथाची रचना करण्यास प्रारंभ केला. समर्थ आपल्या मुखाने एकेक शब्द उच्चारित आणि त्यांचे शिष्यगण आपल्या लेखणीने ते अक्षरबद्ध करीत असत. असेच बहुत काळ चालले आणि अंती एका महान ग्रंथाची सिद्धता झाली. असा अद्वितीय ग्रंथ, की जो आज  चार शतकांनंतरही तितकाच मूल्यवान आणि प्रेरणादायी आहे.  

श्री दासबोधाची सुरुवात अर्थात गणेश स्तवनाने होते. गणपती ही विद्येची देवता. त्यांनी आपल्या ओघवत्या वाणीने विनायकाचे रुपवर्णन, गुणवर्णन केले आहे. आणि हे ग्रंथ लेखनाचे कार्य सिद्धीस जावो अशी प्रार्थना केली आहे. ब्रम्हादिक देव, देवता देखिल श्री गणेशाला प्रथम वंदन करतात कारण तो विघ्नहर्ता आहे. सुख समाधानाची वर्षा करणारा असा आहे. तसेच त्याच्या उपासनेमुळे असलेले अवगुण नाहीसे होऊन हाती घेतलेल्या कार्यात यशप्राप्ती होते. म्हणून प्रथम वंदन श्री गणेशाला.  

जयासि ब्रम्हादिक वंदिती । तेथे मानव बापुडे किती ।

असो प्राणी मंदमती । तेही गणेश चिंतावा ॥ 

जे मूर्ख अवलक्षण । जे का हीणाहूनी हीण ।

तेचि होती दक्ष प्रविण । सर्वविशई ॥

ऐसा जो परम समर्थ । पूर्ण करी मनोरथ ।

सप्रचित (अनुभवयुक्त) भजनस्वार्थ ।

कल्लौ चंडीविनायेका ॥

ऐसा गणेश मंगळमूर्ती । तो  म्यां स्तविला येथामति ।

वांछ्या धरूनि चित्ती । परमार्थाची ॥

त्या नंतर कलेची आणि विद्येची देवता सरस्वती शारदेस वंदन केले. देवी शारदा सर्व शब्द भांडाराची उत्पत्ती आहे. तिच्या योगे बुद्धी आणि वैखरीचे कार्य सिद्धीस जाते. देवी देवता देखिल नित्य जिचे स्तवन गातात अशा शारदेस समर्थ सादर प्रणाम करतात. मती, बुद्धी आणि वैखरीची अधीष्ठात्री देवता जी शारदा , हिच्या मंगलमय स्मरणाने आपले कार्य सिद्धीस जावो अशी कामना करतात.

शारदेचे वर्णन करताना ते लिहितात --

जे महंतांची शांती । जे ईश्वराची निज शक्ती ।

जे ज्ञानियांची विरक्ती । नैराशशोभा ( निःस्पृहतेचे वैभव/तेज )  ॥ 

 

सरस्वती देवी ची उपासना का करावी? कारण ती वैखरीची म्हणजेच वाणीची देवता आहे. तिच्या योगे विद्या प्राप्ती होते कारण ती  विद्यादायिनी आहे. या जगी कला गुणांची उत्पत्ती तिच्या योगे  झाली म्हणून ग्रंथनिर्मितीच्या प्रारंभी  देवी शारदेचे  स्मरण --

जे ब्रम्हादिकांची जननी । हरीहर जयेपासूनी ।

सृष्टीरचना लोक तिनी । विस्तार जयेचा ॥ 

देवी आणि देवतांना वंदन केल्यानंतर अर्थात स्मरण सद्गुरूचे. समर्थ सांगता गुरुचा महीमा थोर आहे जो शब्दात वर्णन करता येत नाही. परीस, सागर, मेरू, जळ, कल्पतरू, कामधेनू इ. ची उपमा ते गुरूसाठी योजतात, परंतु त्यांना प्रत्येकात काही ना काही न्यून अढळते जे सद्गुरूमध्ये नाही. म्हणून ते म्हणतात सद्गुरूची थोरवी वर्णनातीत आहे, शब्दातीत आहे. उत्तम गुरूचे थोरपण उत्तम शिष्यच जाणू शकतो.  अज्ञानाच्या अंधः कारातून जो ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे नेतो त्या सद्गुरुला शत शत प्रणिपात समर्थ करतात.

सद्गुरू ची महती ते अशाप्रकारे वर्णन करतात-- 

हरीहर ब्रम्हादिक । नाश पावती सकळीक ।

सर्वदा अविनाश येक । सद्गुरूपद ॥

तयासी उपमा काय द्यावी । नाशिवंत सृष्टी आघवी ।

पंचभूतिक उठाटेवी । न चले तेथे ॥

म्हणौन सद्गुरू वर्णवेना । हे गे हेची माझी वर्णना ।

अंतरस्थितीचिया खुणा अंतर्निष्ठ जाणती ॥ 

सद्गुरुंना आदरभावाने नमन केल्यानंतर समर्थ  संतसज्जनांपुढे नतमस्तक होतात. सज्जन सहवासाची महती गाताना ते सांगतात, की अनेक अशा गोष्टी आहेत ज्याचे आकलन काही केल्या स्व बुद्धीस होत नाही. सारे तर्क-वितर्क हार मानतात. अशा समयी संत सज्जनांची संगती कामास येते. ज्या प्रमाणे प्रखर सूर्यप्रकाशात पृथ्वीवरील अणू-रेणू प्रकाशमान होतो, तद्वत संताच्या सहवासात अशी अनेक रहस्य ज्ञात होतात.  

जें त्रैलोक्याहून वेगळे । जे वेदश्रुतीसी नाकळे ।

तेंचि जयांचेनि वोळे ( प्रकटते) । परब्रम्हं अंतरी ॥

ऐसी संतांची महिमा । बोलिजे तितुकी उणी उपमा ।

जयांचेनि मुख्य परमात्मा । प्रगट होये ॥ 

असे संतांचे महत्त्व आहे. ज्ञानप्राप्तीसाठी संत सज्जनाचे मार्गदर्शन उपकारकच ठरते. म्हणून त्यांच्यापुढे सदैव लीन असावे असे समर्थ सांगतात.

त्यानंतर श्रोते आणि सभा हेही महत्त्वाचे घटक आहेत. उत्तम वक्त्यास  उत्तम श्रोत्याचा लाभ झाल्यास त्याच्या ज्ञानाचे तेज द्विगुणित होते, अन्यथा त्याचे सारे ज्ञान उपड्या घड्यावर केलेल्या जलाभिषेकाप्रमाणे व्यर्थ जाते. समर्थ श्रोत्यांस विनवणी करतात की त्यांनी सारे अवधान कथनाकडे द्यावे. सांगत असलेल्या ज्ञानाचे आकलन करावे आणि त्यात जर काही कमी राहिलेले असेल तर ते पूर्ण करावे. ते म्हणतात मी काही चुकीचे बोललो तर मज सांभाळून घ्यावे.  

आपुलेचि बोल वाउगे । त्याची संपादणी करणे लागे । 

परंतु काही सांगणे नलगे । न्यून ते पूर्ण करावे ॥ 

मी ज्ञानी आहे, म्हणून मी बोलेन तेच योग्य आहे. त्यावर शंका घेण्याचा अथवा काही सुचवणुक करण्याचा कोणास अधिकार नाहीच असा गर्व नाही. इतरांकडून होते तशी माझ्याकडूनही चूक होणे शक्य आहे तरी  तुम्ही ती दाखवून द्यावी अशी विनवणी ते आपल्या श्रोत्यांना करतात. यातून रामदास स्वामींची  निगर्वी वृत्ती आणि आपल्या कार्याप्रती असलेली निष्ठाच दिसून येते.     ते करत असलेली ग्रंथरचना बिनचूक व्हावी, त्यात काही न्यून राहू नये ही तळमळही दिसून येते.  

समर्थ आता  कवी, रचनाकाराचे महत्त्व वर्णन करतात. कारण ग्रंथ रचना हे शब्दप्रभुंचे कार्यक्षेत्र. त्यांच्या आशीर्वादाचे महत्त्व मोठे आहे हे समर्थ जाणतात. त्यांचे ऋण स्मरतात. ते म्हणतात कवी, लेखक, रचनाकारांमुळे पृथ्वीवरील ज्ञानवैभव सकाळांसाठी खुले झाले. अशा पूर्वसुरींनी केलेले लेखन वाचून अनेकांना  पांडित्य प्राप्त झाले आहे.  या पुढेही अनेक साहित्यकार होतील आणि हा ज्ञानगंगेचा ओघ वाहता राहील.  

पूर्वी काव्ये होती केली । तरीच वित्पत्ती  प्राप्त जाली ।

तेणें पंडिताआंगी बाणली । परम योग्यता ॥ 

ऐसे पूर्वी थोर थोर । जाले कवेश्वर अपार ।

आतां आहेत पुढे होणार । नमन त्यांसी ॥ 

अशारितीने समर्थांनी मोठा ज्ञानयज्ञाच मांडला होता. सर्व इष्ट देवी, देवता, संत, महंत सज्जन यांना आवाहन करून झाले. आता ज्या श्रोता समुहा समोर आपले ज्ञान प्रकट करायचे त्यांना ते अभिवादन करतात. उत्तम वक्ते आणि श्रोते जेथे जमले आहेत, अशा सभे मध्ये ज्ञानाचे अदान, प्रदान, चर्चा होते.  जेथे चित्तातील विकल्प गळून पडतात, अनेक आशंकाचे समाधान होते अशा सभेमध्ये वावरल्याने ज्ञानवृद्धी होते असे समर्थ म्हणतात. आणि म्हणून अशा सभेस आणि सभाजनांस ते विनम्रतापूर्वक अभिवादन करतात.  

शांती क्षमा दयासीळ । पवित्र आणि सत्त्वसीळ । 

अंतरशुद्ध ज्ञानसीळ । ईश्वरी पुरूष ॥

ऐसे जे का सभानायेक । जेथे नित्यानित्य विवेक ।

त्यांचा महिमा अलौलिक । काय म्हणौन वर्णावा ॥ 

असे सांगून ते म्हणतात --

ऐसे परमेश्वराचे जन । त्यांसी माझे अभिवंदन ।

जयांचेनि समाधान । अकस्मात बाणे ॥ 

सभेस, सभाजनांस अभिवादन केल्यानंतर आता रामदासस्वामी  परब्रम्हाचे परमार्थाचे स्मरण करतात. परमार्थाचे स्वरूप ज्यांस आकळत नाही त्यांचा जन्म व्यर्थ गेला असे ते मानतात. परमार्थाचे श्रेष्ठत्व वर्णन करताना ते म्हणतात -- 

अनंत जन्मीचे पुण्य जोडे । तरीच परमार्थ घडे ।

मुख्य परमात्मा आतुडे । अनुभवासी ॥ 

जेणें  परमार्थ वोळखिला । तेणें जन्म सार्थक केला ।

येर तो पापी जन्मला । कुलक्षयाकारणे ॥ 

अशा प्रकारे समस्तास श्रेष्ठतानुक्रमे अभिवादन करतात. आपण सुरू केलेल्या कार्यास त्यांचे शुभाशीर्वाद मागतात. आपले विचार ग्रंथबद्ध करण्याचे जे कार्य आहे त्यास या सार्वांनी  साहाय्य करावे, आशीर्वाद द्यावे अशी विनंती ते करतात. तसेच ते करत असलेली ग्रंथरचना बिनचूक असावी / व्हावी म्हणून  त्याचे योग्य ते परीक्षण देखिल व्हावे अशी इच्छा व्यक्त करतात.  

काही दुर्जन महान कार्यात अडथळे आणण्यात नेहमीच धन्यता मानतात. दुसऱ्यांच्या श्रेष्ठत्वाचा अशी माणसे मत्सर करतात. येनकेनप्रकरणे कार्य करणाऱ्यास नीच दाखविण्याचा  प्रयास करतात.  समर्थांना अशा कंटकांची आणि अपवृत्तीची देखिल  पूर्ण जाणीव आहे. अशा लोकांपासून, ते पसरवत असलेल्या चुकीच्या प्रवादांपासून लोकांनी सावध असावे असे त्यांचे सांगणे आहे. टीका जरूर करावी परंतु ती योग्य असावी. संपूर्ण ग्रंथाचे परिशीलन केल्यानंतर केलेली प्रामाणिक असावी असे त्यांचे मागणे आहे.  

पूर्ण ग्रंथ पाहिल्यावीण । उगाच ठेवी जो दूषण ।

तो दुरात्मा दूराभिमान । मत्सरे करी ॥ 

अभिमाने उठे मत्सर । मत्सरें ये तिरस्कार ।

पुढे क्रोधाचा विकार । प्रबळे बळें ॥

ऐसा अंतरी नासला । कामक्रोधे खवळला ।

अहंभावे पालटला । प्रत्यक्ष दिसे ॥ 

म्ह्णून अशा व्यक्तींचे सांगणे न ऐकता आपण स्वतः अनुभव घ्यावा. ग्रंथ वाचावा, तपासावा आणि मग त्याबद्दल मत बनवावे अशी कळकळीची विनंती समर्थ करतात. ते सांगतात ज्याचे जसे विचार, रूची तसे त्यांस या ग्रंथाचे आकलन होईल.  

जयास भावार्थ जैसा । तयास लाभ तैसा ।

मत्सर करी जो पुसा (पुरूष ) । तयास तेंचि प्राप्त ॥ 

(क्रमशः ) 

चिंता करी जो विश्वाची... (1)

भाव भक्तीने भारलेली , अभंग, ओव्या, भारूडे, कीर्तने, भजने यांच्या रसाळ आणि सुरेल कथनाने आणि  श्रवणाने तृप्त झालेली, -- अशी  संत परंपरा या मराठी मातीस लाभली आहे. शतकानुशतके महान धर्मग्रंथामध्ये बंदिस्त असलेले ज्ञान या संत सज्जनांनी जनसामान्यांसाठी  खुले केले.  सामान्यांच्या भाषेत, त्यांना समजेल , भावेल अशा पद्धतीने त्यांनी धर्माचे ,तत्त्वज्ञानाचे मर्म उलगडून सांगितले .  मराठी जनांच्या आयुष्याला त्यांनी सात्त्विक आणि तात्त्विक चौकट प्रदान केली.

अनेक थोर संतांच्या वास्तव्याने ही भूमी पावन झालेली आहे.  "ज्ञानदेवे रचिला पाया ... तुका झालासे कळस " असे या  परंपरेचे वर्णन केलेजाते. संतांच्या या मांदियाळीत ज्ञानदेव, निवृत्तीनाथ, सोपानदेव, मुक्ताबाई, चोखोबा,एकनाथ, सावता माळी, नामदेव, तुकाराम  जनाबाई, सखुबाई आणि असे कितीतरी थोर संत होऊन गेले. याच प्रभावळीतील एक नाव लखलखीत सामोरे येते - ते म्हणजे श्री समर्थ रामदास स्वामी.समर्थांचा जन्म इ . सन १५३०  मध्ये  रामनवमीच्या दिवशी गोदातीरावरील जांब या गावी झाला. चार शतकांनंतर आजही त्यांचे  विचार , त्यांचीशिकवणूक काळाशी सुसंगतच वाटतात.. त्यांनी सांगितलेली मूल्ये शाश्वत आणि कालातीत आहेत हे पुन्हा पुन्हा जाणवते.  

समर्थाचिया सेवका वक्र पाहे ।

असा सर्व भूमंडळी कोण आहे । 

जयाची लीळा वर्णीती लोक तिन्ही ।

नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥  

असंख्य वेळेला उच्चारलेला हा  श्लोक. कसे ओजस्वी आणि नेमके शब्द . लिखाणातूनही विचारांचा स्पष्टपणा प्रतीत होतो. निर्भीडपणे सत्यं तेच सांगणे, त्यात कसलीही लपवाछपवी नाही, की शब्दांचे मोहक परंतु फसवे खेळ नाही. 

आपणांस जे ठावें .. ते इतरांस सांगावे । 

शहाणे करावे .. सकळ जन ॥ 

हीच स्वच्छ भूमिका . 

समर्थ वाणीशी जो परिचित नाही असा मराठी माणूस विरळालाच. समर्थांचा परिचय देणे म्हणजे प्रत्यक्ष सूर्याला काजव्याने प्रकाश दाखवणे . एव्हढे धारिष्ट्यं कोण करणार. आपण फक्तं समर्थांनी दाखविलेला ज्ञान मार्ग, भक्ती मार्ग , नीती आणि कृती मार्ग अनुसरावा. 

श्री समर्थं रामदास स्वामी यांचे मूळ  नाव नारायण सूर्याजी ठोसर (कुलकर्णी) , आणि मूळ गाव औरंगाबाद जिल्ह्यातील जांब . अतिशय तेजस्वी आणि बुद्धिमान असलेल्या नारायणाचे आगळेपण लहानपणापासूनच प्रकट होत होते. त्या काळातील प्रथे प्रमाणे वयाच्या १२ व्या वर्षी त्यांचा विवाह निश्चित करण्यात आला. त्यांच्या विवाहाच्या प्रसंगी "शुभमंगल सावधान" हे शब्द ऐकताच ते लग्नमंडपातून  निघून गेले अशी कथा सांगितली जाते. इतक्या लहान वयात  आयुष्याचे ध्येय त्याच्या नजरेसमोर सुस्पष्टं दिसत होते हे विशेष. आणि त्यानुसारच त्यांनी  संपूर्ण आयुष्याची कालक्रमणा केली. ध्येयापासून ते कधीच ढळले नाहीत. अविचल आणि एकनिष्ठ वृत्तीने लोकोद्धाराचे व्रत अंगिकारले. 

गणाधिश जो ईश सर्वां गुणांचा ।

मुळारंभ आरंभ जो निर्गुणांचा ।

नमूं शारदा मूळ चत्वार वाचा । 

गमू पंथ आनंत या राघवाच ॥ 

या समर्थ रचित श्लोकाने पाठांतराची सुरूवात होते. शब्द असे की जणू तेजस्वी मोतीच. त्या शब्दांतून  उलगडणारा एक एक  श्लोक म्हणजे सुघड, सुंदर अशी मोत्यांची माळ. अशा श्लोकांमधून त्यांनी जीवनाचे सारच लोकांसाठी विशद केले. ते सुद्धा सहज आणि सोपे करून. सामान्यातील सामान्याला देखिल हे ज्ञानामृत प्राप्त व्हावे  अशाच पद्धतीने. समर्थाच्या सर्व लिखाणाला एक वास्तवाचा आणि व्यावहारिक शहाणपणाचा स्पर्श आहे. स्वतः आयुष्यभर डोंगर दऱ्यातून आणि गुहांमधून वास्तव्य केले, सर्वं सुखोपभोगांचा त्याग करून संन्यासीपण स्वीकारले, पण तरी गृहस्थाश्रमी नांदणाऱ्या लोकांना तुच्छ लेखले नाही  अथवा सर्वसंगपरित्यागाचा उपदेश केला नाही. उलट त्यांनी " प्रपंच करावा नेटका .. " असेच म्हणले .

 स्वतः संन्यासी जीवन व्यतीत करत असताना, जनलोकांना व्यवहारज्ञानाचा उपदेश केला. सामान्य माणासांना अनेक परीने उपदेश केला, जेणे करून त्यांचे आयुष्यं सुसह्यं होईल,  दुःख आणि भीतीला सामोरे जाण्याची त्यांच्यात क्षमता येईल. लोभ, मोह, मद, मत्सर, क्रोध आणि अहंकार हे षड्रिपू साऱ्या दुःखाचे मूळ आहे. पण त्याचा त्याग करणे सामान्यास जमत नाही. म्हणून समर्थ त्यांना या  जीवनाची क्षणभंगुरता विशद करून सांगतात. सर्व अवगुणांना कवटाळून मी आणि माझे असा जप करीत आयुष्य जगणाऱ्यांना ते सांगतात, तुम्ही काहीही करा पण मृत्यूला टाळू शकत नाही. तो जेव्हा यायचा तो येणारच ... मग कशासाठी हा सारा अट्टहास . सुखाच्या मागे धावताना सगळ्यांची दमछाक होते... पण सुख मिळत नाही ते नाहीच. काहीतरी अपूर्ण असल्याची खंत मनात राहतेच. म्हणून समर्थ उपदेश करतात, 

जनीं सर्व सूखी असा कोण आहे।

विचारें मना तूंची शोधूनि पाहें ।

मना त्वांची रे पूर्वसंचित केले । 

तयासारिखे भोगणे प्राप्त झालें ॥ 

असे शहाणपणाचे बोल ऐकवत समर्थांनी लोकजागृतीचे मोठेच काम उभे केले. जागोजागी आश्रम शाखा स्थापित करून विचारांचा प्रचार केला. समर्थ हे श्रीरामाचे भक्त . ते स्वतःला रामदास म्हणवून घेत असत. रामाचा आदर्श ध्यानी धरून लोकांनी आपले नित्यव्यवहार करावे असे त्यांचे सांगणे असे. त्यांची शिष्य संख्या प्रतिदिन वाढतच होती. चाफळ येथील मठात समर्थांचे वास्तव्य असे. परंतु त्यांचा शिष्यगण सर्वदूर पसरलेला होता. समर्थ आपल्या प्रतिभावान वाणीने ज्ञानदान तर करीतच, पण आपल्या शिष्यांना बलोपासनेची देखिल प्रेरणा देत. त्या कालातील सामाजिक, राजकीय, धार्मिक परिस्थितीवर मार्मिक टीका टिपणी करीत असत. 

समर्थ रामदास स्वामी हे छत्रपती शिवाजी महारांजांचे समकालीन. परंतु त्याची भेट होण्याचा योग बराच उशीरा आला. महाराज चाफळच्या मठात समर्थांना भेटण्यास आले होते. तेथे त्यांनी समर्थांकडून गुरुपदेश घेतला. परंतू या भेटीच्या कितीतरी आधी समर्थांनी शिवरायांचे थोरपण जाणले होते. राजांची स्तुती करताना त्यांची वाणी जराही अडखळत नव्हती. 

निश्चयाचा महामेरू ।

बहुत जनांसी आधारू ।

अखंड स्थितीचा निर्धारू । 

श्रीमंत योगी ॥ 

असे नेटके आणि नेमके वर्णन ते करतात. आदर्श राजा कसा असावा याच्या संकल्पना पक्क्या आहेत. त्यांचा आदर्श अर्थात श्रीराम -- यासम असणारा , वर्तणारा तो योग्य राजा असेल असेच त्यांचे मत. राजा हा फक्तं शूरवीर पराक्रमी असून चालत नाही, तर सामान्यांचा कळवळा असलेला समाजकारणी, बुद्धी चातुर्याने राज्य राखणारा धुरंधर असाही असायला हवा. त्यांच्या या आदर्शाचे मूर्त स्वरूप म्हणजे महाराज. 

महाराजांचे गुणवर्णन करताना ते लिहितात --

यशवंत, कीर्तिवंत। सामर्थ्यवंत, वरदवंत ।

पुण्यवंत, नीतिवंत । जाणता राजा । 

आचारशीळ, विचारशीळ । दानशीळ, धर्मशीळ ।

सर्वज्ञपणे सुशीळ। सकळां ठायी। 

किती यथायोग्यं वर्णन. असे म्हणतात अनमोल हिऱ्याची पारख कसबी जवाहिऱ्यालाच असते. स्वतः संन्यासी आश्रमात राहूनही सामाजिक परिस्थितीची किती यथायोग्यं जाणीव त्यांना होती हे ही लक्षात येते. 

समर्थांचे वास्तव्य जास्तकरून चाफळ च्या मठात, शिवथर घळीतील गुंफेमध्ये, अथवा सातारा नजीक परळीच्या गडावर (सज्जनगड) येथे असे. परंतू त्यांचा संपूर्ण भारतवर्षात सर्वदूर संचार होता. त्यांचे सारे जीवन लोकोद्धार आणि लोकशिक्षणासाठीच वाहिलेले होते. स्वतःसाठी कुणापुढेही कधी हात पसरला नाही. क्षुधाशांतीसाठी ते भिक्षांदेहि करीत असत. पण ते सुद्धा जरूरीपुरतेच. जास्तीची हाव त्यांनी कधीच धरली नाही. वाणी रसाळ पण रोखठोक." --- नाठाळांच्या माथी हाणू काठी " असे म्हणणारा संत विरळाच. सामान्यांसाठी अत्यंत सोप्या भाषेत त्यांनी "मनाचे श्लोक " रचले. घरातील एखाद्या जुन्या जाणत्याने आपणापेक्षा लहान , अजाण अशा नेणत्यास उपदेश करावा अशीच शब्दरचना. 

मना मानसी दुःख आणू नको रे ।

मना सर्वथा शोक चिंता नको रे । 

विवेकें देहेबुद्धी सोडूनी द्यावी ।

विदेहीपणे मुक्ती भोगीत जावी ॥ 

(देहेबुद्धी - देह म्हणजेच मी अशी भावना ) 

अनेक दुर्गुणांचे वर्णन करून त्यांचा त्याग करण्याचा उपदेश समर्थांनी केला. एका दुर्गुणापायी सर्व सद्गुणांचा नाश होतो . त्याचा त्याग करावा म्हणजे सर्व सुखे प्राप्तं होतील असे ते सांगतात. आणि हा महाभयंकर दुर्गुण म्हणजे अहंकार.  या दुर्गुणापायी अनेक थोर मातीस मिळाले. म्हणून तो सोडणे हितकारी आहे असे ते म्हणतात.

अहंतागुणे सर्वही दुःख होते।

मुखें बोलिले ज्ञान  तें व्यर्थ जातें ।

सुखी राहता सर्वही  सूख आहे ।

अहंता तुझी तूंची शोधूनी पाहें ॥ 

समर्थांचा एकेक विचार अमूल्य आहे. त्यांनी आपल्या आयुष्यभराच्या तप: साधनेचे सार शब्दरूपात प्रकट केले आहे.  आपली तीव्र बुद्धी, सर्वसंचार,  साधू सज्जनांच्या सहवासाने आलेले शहाणपण , अथक परिश्रम आणि अभ्यासातून प्राप्तं केलेली विद्या यांच्या संयोगातून एका महान नीतीग्रंथाची रचना केली . तो ग्रंथ म्हणजे " श्री ग्रंथराज दासबोध" . 

(क्रमशः)