जीवनगाणे ,,, (२ )

भारतीय संस्कृती आणि परंपरेमध्ये १ ४  विद्या आणि ६ ४  कलांना मानाचे स्थान आहे. कुठलीही कला अथवा ज्ञान प्राप्त करण्याकरता जे परिश्रम, प्रयास करावे लागतात त्या प्रक्रियेला साधना किंवा उपासना असा शब्द वापरलेला आहे. साधना या शब्दाला अध्यात्मिक चौकट आहे. साधना करणे म्हणजे ज्ञान अथवा कलेच्या प्राप्तिकरता समर्पित भावनेने प्रयास करणे. उपासना या शब्दामध्ये भक्तीभावाचा दरवळ जाणवेल. ध्येय म्हणजेच परमेश्वर  आहे अशा भावनेने प्रयास करीत राहणे म्हणजे उपासना. 

भारतामध्ये अनेक कलाकारांनी त्यांचे जीवन  नृत्य, गायन चित्रकला, शिल्पकला आदी कला जोपासण्याकरता वाहून घेतले आहे. कलेची  साधना आणि उपासना केलेली आहे.  ज्ञानाचे, तंत्राचे शुद्ध स्वरूप जपण्याकरता   कलाकारांनी अमूल्य योगदान दिलेले आहे. त्या कलाकारांच्या कथा देखील सर्वश्रुत आहेत. 

पुरातन काळामध्ये  कला आणि कलाकारांना राजाश्रय लाभत असे. राज दरबारात कलाकारांना मान सन्मान प्राप्त होत असे. त्या काळामध्ये अनेक गुणी कलाकार  घडले आणि प्रसिद्धही झाले. परंतु त्या  कलाकारांच्या कलेचा आस्वाद घेणे समाजातील सर्व थरातील लोकांना शक्य नव्हते. कलेचे सादरीकरण काही उच्च्भ्रू करताच मर्यादित होते.  याचा अर्थ असा नव्हे की निन्म स्तरातील समाज मनोरंजनाला विन्मुख होता. भारतात अनेक लोककला अस्तित्वात आहेत. बहुजन समाजाला रिझवणारी ती लोककला. आणि अशा कलेचा प्रचार आणि प्रसार देखील सर्वत्र होत होता. 

आधुनिक काळातील तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे  समाजातील उच्चं आणि निन्म हा भेद संपुष्टताच आला. राजवाडे आणि हवेल्यातून बंदिस्त असलेली कला जनसामान्यांपर्यंत पोहोचली. संगीत नाटक, भजन, कीर्तन, गायन, तमाशा, दशावताराचे खेळ, आणि असंख्य धार्मिक सण आणि उत्सवांच्या निमित्ताने आयोजित केले जाणारे सांस्कृतिक  कार्यक्रम ही मनोरंजनाची माध्यमे उपलब्ध होती. परंतु त्यालाही काही मर्यादा होत्याच. त्यांनतर चित्रपट, बोलपट आले आणि अभिनय, गायन, नृत्य आदी कला आणि कलाकारांसाठी एक अदभूत दालन उघडले. 

भारतामध्ये तशा अनेक भाषा आणि बोलीभाषा आहेत आणि त्यामध्ये सुंदर चित्रपट आणि संगीत आहे. परंतु मला हिंदी आणि मराठी या दोनच भाषा अवगत आहेत . हिंदी आणि मराठी चित्रपटांचे वैशिष्ट्य म्हणजे  गीतसंगीत. अनेक चित्रपट  त्यातील सुमधुर गीत आणि संगीतामुळे गाजले आणि लोकप्रिय झाले.  झनक झनक पायल बाजे, या चित्रपटाची कथा नृत्य आणि संगीत या भोवतीच गुंफलेली होती.  आम्रपाली चित्रपटाची नायिका एक गणिका आणि  नृत्यांगना आहे.  चित्रपट नितांतसुंदर  गायन आणि नृत्यांनी सजलेला आहे. आणखी एक गाणे मला आठवते  आहे ज्यात गायना इतकेच नृत्य देखील बहारदार आहे.

तमाशा, लावणी महाराष्ट्रातील बहुजन समाजाचे मनोरंजनाचे लोकप्रिय माध्यम आहे. चित्रपटात, तमाशा कालाकारांच्या  भूमिकेत अनेक अभिनेत्रींनीं नृत्य आणि अभिनयाने रंग भरला. त्यातील मुख्य  नृत्यकलाकारा प्रमाणेच त्यातील नाच्या (स्त्री पात्र रंगविणारा पुरुष कलाकार ) देखील फार महत्वाची भूमिका करत असतो. खरे तर तो मंचावरील नृत्यांगनेचा सहकलाकारचं असतो. तो देखील कसबी आणि हरहुन्नरी असतो आणि अनेक प्रकारे प्रेक्षकांना रिझविण्याची कला त्याला चांगलीच अवगत असावी लागते.  महाराष्ट्रातील लोककसंगीतामध्ये तमाशातील लावणी फार लोकप्रिय आहे. लावणी म्हणजे लावण्यगीत (असे मी कुठेतरी वाचले आहे). जुन्या (कृष्ण-धवल) चित्रपटात काही ठसकेबाज लावण्या होत्या ज्यांनी त्या चित्रपटांना अमाप यश आणि प्रेक्षक मिळवून दिले. उसाला लागेल कोल्हा, पतंग उडवीत होते  आणि कितीतरी.  बैठकीची लावणी हा काहीसा घरंदाज प्रकार.  प्रेक्षागृहातील  सामान्य प्रेक्षकांकरता नाही तर दिवाणखान्यातील  काही निवडक लोकांकरता ती  सादर केली जात असे. जुन्या काळात, रूढी, परंपरांची बंधने असलेल्या समाजात, तमाशा, लावणी वगैरे प्रकार सभ्य, प्रतिष्ठित लोकांकरता नाहीत असेच सांगितले जायचे. तमाशा पाहिला जायचे तर चोरून, थोरांची नजर चुकवून. आणि स्त्रियांना तर हे सारे वर्ज्यच. त्या काळी चित्रपट पाहणे देखील तितकेसे समाजमान्य नव्हते म्हणे. परंतु कालपरत्वे अनेक बदल घडून आले. स्त्रियांनादेखील डोक्यावरून पदर घेऊन, मान खाली घालून का होईना, नाटक, चित्रपट वगैरे बघण्याची मुभा मिळू लागली.  चित्रपटातील लावण्या घराघरात पोहोचल्या, अगदी स्त्रिया आणि मुलेही त्या ऐकू लागली.  शाहीर राम जोशी ही सत्यकथा आहे. ब्राह्मण घरातील एक युवक शाहीर होतो, तमाशा साठी काव्यरचना  करतो हे त्या काळात अगदी "अब्रम्हण्यम" म्हणावे असे महापाप. या चित्रपटात तमाशा या लोककलेबद्दल समाजात असलेला अपसमज चित्रित केला आहे.  सवाल जबाब हा देखील तमाशाचाच भाग आहे. यामध्ये प्रश्न आणि उत्तर दोन्हीही गाण्यातच असायला हवे. ही खरे तर बुद्धिमत्तेची परीक्षा. 

गाण्यात स्वर तालाच्या जोडीने अभिनय देखील असतो हे तुम्ही अनुभवलेले असेल.  अनेक सदाबहार गाणी चित्रित केली गेली आहे आणि अजूनही केली जातात. चित्रपटात अभिनेता किंवा अभिनेत्री अभिनय करतात. गायक, गायिकांनी गायलेली गाणी ते अभिनित करतात. काही  प्रतिभासंपन्न कलाकारांनी तर त्यांच्या गायनातूनच अभिनय केला आहे हे जाणवते,  अशी  सुंदर गीते ऐकताना, शब्द आणि सूर त्यातील सल आपल्यापर्यंत पोहोचवितात. काही गीते   ताल,सूर आणि गायकी मुळे लक्षात राहतात तर काही  त्यातील शब्द आणि अर्थ यामुळेही स्मरणात राहातात. 

मराठी, हिंदी गाण्यांमध्ये विषयांचे अमाप वैविध्य आढळते आणि हे वैविध्य फक्त गीतलेखनापुरते मर्यादित नाही, तर प्रत्येकाचे संगीतही तितकेच वेगळे आहे. काही उडत्या चालीची गाणी आहेत तर काही संथ, लयबद्ध  आणि सुस्वर  अशी आहेत. "दहा दिशांचे तट कोसळले - ध्रुव दोन्ही आले जवळी"  हे अगदी खरे आहे. अन्य देशीची  संस्कृती आणि त्यांचे संगीत यांचा परिचय होत होताच आणि त्याचा प्रभाव काही  चित्रपट  गीतामध्ये दिसून येतो. 

चित्रपट संगीताचा तो एक सुवर्णकाळ होता, जेव्हा अलौकिक प्रतिभासंपन्न कलाकारांनी अप्रतिम कलाकृती घडविल्या, ज्या आजही (५०-६० वर्षांनंतर)  तितक्याच रिझवतात, आनंद देतात. त्या कलाकारांची कलेप्रतीची निष्ठा, उत्तम तेच सादर करण्याची जिद्द आणि त्याकरता त्यांनी घेतलेली अपार मेहेनत संस्मरणीय आहे. 

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्यातील काही  (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना/ऐकताना  विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.)