जीवनगाणे ... (१)

संगीत हा मानवी जीवनातील एक अविभाज्य आणि आवश्यक असा घटक आहे.  संगीताची आवड आहे/नाही, संगीताची जाण  आहे / नाही हे विकल्प अस्तित्वातच नाहीत. कुठल्या ना कुठल्या मार्गाने ते तुमच्या आयुष्यात येतच असते. भारतीय संगीताला एक समृद्ध परंपरा लाभलेली आहे. अनेक कलाकारांनी ती जोपासलेली आहे आणि माझ्या सारख्या  सामान्यांच्या आयुष्यातील काही क्षण सुखकर केलेले आहेत. भारतीय संगीत हे इथल्या संस्कृतीप्रमाणेच विविधतेने परिपूर्ण आहे. लोक संगीत, सुगम संगीत, नाट्यसंगीत, शास्त्रीय संगीत अशी ठळक विभागणी करता येईल. यातील  प्रत्येक विभागा अंतर्गत देखील अनेक प्रकार दिसून येतील. ."जो जे वांछील, तो ते लाहो ।"  ज्ञानदेवांचे हे मागणे, भारतीय संगीत यथार्थपणे पूर्ण करते. 

हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतामध्ये सूर आणि ताल जास्त महत्वाचे असतात. संगीत शिक्षण घेणाऱ्याचे स्वर आणि तालाचे ज्ञान पक्के असायला हवे, मग कुठल्याही प्रकारचे गाणे ते गाऊ शकतील असे  काही दिग्गज कलाकारांनी सांगितलेही आहे. शास्त्रीय संगीतात अनेक उत्तम शब्दरचना आहेत पण सुगम संगीतामध्ये किंवा भावगीतामध्ये स्वर, ताल आणि शब्द  सारखेच  महत्वाचे असतात. काव्य, सूर आणि ताल यांच्या संगमातूनच एक सुंदरसे गाणे अस्तित्वात येते. माणसाच्या असंख्य भाव भावना आहेत आणि त्या  सर्वाना साजेल असे सुमधुर संगीत देखील अस्तित्वात आहे. त्या भावनांना शब्दात गुंफणारे कवी, स्वरसाज चढवणारे संगीतकार आणि त्यांना सुरेल आवाजात सादर करणारे गायक यांचा एकत्रित अविष्कार म्हणजेच अनेक सुंदर, अविस्मरणीय गीते.

लहान मुलांसाठी कितीतरी छान गाणी आहेत याचा शोध मला लागला, जेव्हा माझा मुलगा लहान होता. त्याच्यासाठी मी गोष्टी आणि गाण्याच्या कॅसेट्स शोधत होते तेव्हा मला बालसाहित्याचा खजिनाच सापडला.  तशी मी नाच रे मोरा, चांदोबा चांदोबा, मामाच्या गावाला जाऊ या   वगैरे गाणी पूर्वी  ऐकलेली  होतीच. 

लहान मुलांचे विश्व अद्भुत आणि अनोखं असतं, त्यांचं मन  निरागस असतं.  कथा, कविता, गाणी यातील कल्पना त्यांना खऱ्याच  वाटतात. चांदोबा आकाशात लपाछपीचा खेळ खेळतो,  चॉकलेटच्या बंगल्याला टॉफीची दारे असतात आणि परीराणी जादूने  चमत्कार करते आणि भोपळ्याचे रूपांतर राजकन्येच्या रथामध्ये होते असे त्यांना वाटत असते. लेकीकडे जाणाऱ्या  म्हातारीला "मी तुला खाईन " असे म्हणणारा वाघोबा त्यांना अगदी दूष्ट्ट, वाईट्ट वाटत असतो. त्यांच्या कल्पनारम्य जगात दुःखाला थारा नसतो. म्हणूनच म्हणतात ना "लहानपण देगा देवा.." ,  लहान मुलांचे निरागस विश्व त्यांचे माता पिता जपत असतात, त्यांना परिस्थितीची झळ लागू नये म्हणून देवाकडे प्रार्थना करीत असतात. 

हिंदी आणि मराठी चित्रपटातून माय- लेकरातील माया, ममतेचे  हृद्य चित्रण दिसते.  जसे शुभंकरोती म्हणा, असे सांगून संस्कृतीचा वारसा जपणारी आणि मुलांवर संस्कार करणारी आई, किंवा बाळाला जोजावणारी आई. हिंदी चित्रपटातून देखील ममतेचे हे चित्रण दिसून येते. भारतीय चित्रपटात अनेक गुणी बालकलाकारांनी भूमिका केल्या आहेत आणि प्रेक्षकांनी त्यांना भरभरून दादही  दिली आहे.  चित्रपटातील काही सुंदर गीतांचे चित्रीकरण या छोट्या कलाकारासह  केले गेले.  त्यापैकी काही गीते (१) (२) (३) . 

बालगीते म्हणजे काही फक्त परीराणी, चांदोबा आणि काही प्राणी एव्हढेच नसते काही. मुलांची प्रतिभा आणि सर्जनशीलता कितीतरी अधिक असते . .. मोठ्यांना ती काळात नाही इतकेच. मुले म्हणजे देवाघरची फुले वगैरे म्हणतात .. पण मला ते तितकेसे बरोबर वाटत नाही. ती देखील माणसेच . . अननुभवी, जगात नव्याने आलेली पण तरीही ती सुद्धा या मातीतलीच असतात ना ? त्यांचे काही प्रश्न असतात जे जाणत्यांना अनुत्तरित करतात . . . इच्छा आकांक्षा असतात, त्या पूर्ण करण्यासाठी थोडी मदत आणि थोड्या मार्गदर्शनाची जरुरी असते बस्स. थोडे प्रोत्साहन, थोडी प्रशंसा आणि संधी,  एव्हढे जर मिळाले की मग त्यांच्यासाठी आकाश सुद्धा ठेंगणे असेल .  

गेल्या शतकाचा काळ फार मोठ्या घडामोडींचा आहे. अनेक सुधारणा झाल्या, नवीन शोध, नवीन कल्पनांचा उदय झाला. भारताबद्दल सांगायचे तर उंबरठा ओलांडायची परवानगी नसलेल्या स्त्रिया शिक्षित होऊन नोकरीपण करू लागल्या . त्यामुळे काही नवीन प्रश्न उद्भवले आहेत . .. काय करणार? 

काहीवेळा अथक प्रयास आणि परिश्रम करूनही म्हणावे तितके यश मिळत नाही. जग हे सुंदर आहे असे कितीही सांगितले तरी ते खरे वाटत नाही. मनातली नाराजी दूर होत नाही. असे म्हणतात कि पूर्णज्ञान प्राप्त झालेल्या ज्ञानी आणि योगींना संसार हा असार आहे असे सत्य उमगते म्हणे. परंतु या निराश झालेल्या युवकांना पण तसेच काहीसे वाटत असते. जगात घडत असलेल्या घटनांशी माझे काही देणेघेणे नाहीच असे ते म्हणू लागतात. पण हे काही बरोबर नाही बरं का ! 

मिळालेल्या यशाने हुरळून जाऊ नये आणि अपयशाने खचू नये असे अनेकजण सांगतात . पुनःपुन्हा तेच ऐकल्याने त्याचे महत्व वाटत नाही पण खरे तर तेच तर खरे ज्ञान आहे.जीवनात अनेक चढ उतार येत असतात. शांत चित्ताने मार्ग आक्रमित राहणे हेच केवळ  शक्य असते नाही का ?

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्यातील काही  (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना/ऐकताना  विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.)