जीवनगाणे ... (३ )

 भारतीय संगीत म्हणजे असंख्य अनमोल रत्नांनी समृद्ध असलेला खजिना आहे.  या खजिन्यातील धन कधीच कमी होत नाही तर क्षणोक्षणी वाढतच असते. "खर्च ना खूटे, चोर ना लूटे, दिन दिन बढत सवायो ..." असेच म्हणता येईल. किंवा दौपदीचे अक्षय पात्र ज्यातून कितीही घेतले तरीही संपत नाही असेही म्हणायला हरकत नाही. 

अनेक दिग्गज कलाकारांनी त्यांचे आयुष्य संगीत साधना करण्याकरता वाहून घेतले आहे.  संगीत या विषयात उच्च-नीच असा काही भेदभाव नसतोच. जे स्वर रिझवतात ते चांगले असेच म्हणावे. चांगले - वाईट असा भेद असू शकतो पण तोही व्यक्तिसापेक्ष. कुणाला सुगम संगीत भावते तर काहींना शास्त्रीय संगीतामध्ये अधिक रुची असू शकते. 

शास्त्रीय संगीताचा वारसा जोपासणारी काही घराणी आहेत. त्या घराण्यातील कलाकार कलेचा वारसा शुद्ध स्वरूपात जतन  करण्याकरता अविरत प्रयास करत असतात. असंख्य  राग - रागिण्या आहेत, त्या सादर करण्याची पद्धत थोडीफार वेगळी असू शकते. सप्तसुरांच्या विविध संरचनेतून रागनिर्मिती होत असते. त्यामध्ये शुद्ध, कोमल, तीव्र असे स्वर आहेत. कधी काही स्वर वर्ज्य असतात. बंदिश किंवा चीज म्हणजेच कवींनी रचलेल्या रचना अथवा काव्य. प्रत्येक रागाची जी वैशिष्ट्यपूर्ण स्वर रचना असते ती वापरून त्या रचना गायल्या जातात. त्यांच्या साथीला जो ताल असतो त्याची रचनासुद्धा नियमबद्ध आहे. मात्रांची संख्या किती? सम, काल  कुठल्या मात्रेवर येतात ते ठरलेले असते. म्हणजे समजा एखादे काव्य भूप रागामध्ये गायचे असेल तर सा रे ग प ध सा हे सर्व शुद्ध स्वर वापरूनच त्याची चाल रचली जाणार. त्याला साथसंगत करायला १ ६  मात्रांचा त्रिताल असेल. मग ते काव्य याच सूर आणि तालाच्या चौकटीत बद्ध असेल. तालातील मात्रांची संख्या कमीजास्त होणार नाही किंवा पाच स्वरा व्यतिरिक्त अन्य स्वर लागणार नाही.  प्रत्येक रागाची  ठराविक वेळही आहे. पहाटेचे राग, दुपारी गाण्याचे राग, तर काही सायंकालीन, रात्री इत्यादी काळाचे राग आहेत. मंदिरात गाण्याचे आणि मैफिलीतील  राग सुद्धा वेगवेगळे आहेत.  शास्त्रीय संगीताचे साधक, हे सारे नियम कसोशीने सांभाळतच त्यांची कला सादर करीत असतात. भारतीय शास्त्रीय संगीत अशाप्रकारे नियमांच्या चौकटीत बद्ध आहे. 

या संदर्भातील एक कथा अनेकवेळा ऐकलेली आहे. संगीत सम्राट तानसेन हे अकबर बादशहाच्या नवरत्न दरबारातील एक अनमोल रत्न. तानसेनांचे गुरु पंडित हरिदास हे साधन संपत्तीचा मोह नसलेले एक निरिच्छ व्यक्ती होते. त्यांचे वास्तव्य दूर अरण्यांत एका साध्याशा कुटीरामध्ये असे आणि तिथेच  संगीत साधनेमध्ये ते मग्न राहात असत. त्यांचे गायन चालत असे तेव्हा म्हणे अरण्यातील प्राणी, पक्षी सुद्धा मुग्ध होऊन स्तब्ध राहात. वाघ, सिंह लांडगे इत्यादी हिंस्त्र श्वापदे त्यांचा जन्मजात हिंस्त्र स्वभाव विसरून हरीण, ससा वगैरे प्राण्यांसोबत स्वरानंदात डोलत असत. असेलही  कारण संगीतातील सुरांमध्ये श्रोत्यांना त्यांचे स्वत्व विसरायला लावण्याची ताकद नक्कीच असते. 

संगीत सम्राट तानसेन जे मुघल बादशहा अकबराच्या दरबारातील गायक होते, त्यांच्याबद्दल अशी कथा सांगतात की  त्यांनी राग दीप गायला सुरुवात केली की दीप प्रज्वलित होत आणि मेघमल्हार सुरु केल्यावर आकाशात  काळ्या  ढगांची गर्दी होत असे. 

तानपुरा आणि तबल्याच्या साथीमध्ये शास्त्रीय संगीताचे साधक  सप्तसुरांचा स्वर्ग निर्माण करतात. त्यासाठी त्यांना अनेक वाद्य असलेल्या  वाद्यवृंदाची गरज नसते. असे असले तरी गायन कलेइतकीच वाद्यवादन कला देखील हिंदुस्थानी संगीताचे वैशिष्ट्य आहे. सतार, वीणा, सरोद, संतूर, दिलरुबा  अशासारखी तंतुवाद्ये आहेत, तर तबला, पखवाज, घटम्  इ. तालवाद्ये आहेत. बासरी, सनई सारखी वैशिष्ट्यपूर्ण वाद्येही आहेत. प्रत्येक वाद्य हा स्वतंत्र अभ्यासाचा विषय असू शकेल. अनेक पंडितांनी आणि संगीतज्ञानी यावर संशोधन केलेले  आहे.  

हिंदुस्थानामध्ये अठरापगड जातीधर्माचे लोक पिढ्यानपिढ्या गुण्यागोविंदाने राहातात. त्यांच्यात आपापसात काही भेदभाव नसतात. आपसातील भांडणतंटयांना जातीय तेढ किंवा धार्मिक संघर्षाचे स्वरूप आजकाल देण्यात येते. परंतु सामान्यांना एकमेकांच्या धर्माचा तिरस्कार सहसा नसतो. ते एकमेकांचे धार्मिक वेगळेपण सहजपणे स्वीकारतात (--- आजकाल परिस्थिती जरा वेगळी झाली आहे खरी ). आणि संगीत या सर्वांना जोडणारा सामान धागा आहे. भारतीय संगीत क्षेत्रात अनेक दिग्गज कलाकार होऊन गेले, आजही आहेत. त्यांच्या कलेला दाद देताना, त्यांचा सन्मान करताना धर्म कधीच आड आलेला नाही हे मला विशेष वाटते, आणि भारतीयांच्या गुणग्राहकतेचा अभिमानही वाटतो. 

संगीत हे भारतातील प्रत्येकाच्या जीवनाचा अविभाज्य घटक आहे. मंगल प्रसंगी सनईचे सूर स्वागत करीत असतातच.  बासरी हे असेच जादूमयी वाद्य आहे. दिसायला इतके साधे पण त्याची साधना करणे तितकेच अवघड. भगवान श्रीकृष्णांचे हे आवडते वाद्य. श्रीकृष्णांच्या बासरीवर सारे गोकुळवासी लुब्ध होत अशी आख्यायिका आहे. तबला हे तालवाद्य, ते गायनाच्या अथवा इतर वाद्यांच्या साथीकरता मुख्यत्वे असते.  अनेक दिग्गज कलाकारांनी  तबलावादनाला अनन्यसाधारण महत्व प्रदान केले आहे. 
ब्रिजभूषण काब्रा, पं. हरिप्रसाद चौरासिया, आणि पं. शिवकुमार शर्मा यांनी  "कॉल  ऑफ द व्हॅली"  हा एकत्रित कलाविष्कार सादर केला होता. यात तीन वाद्यांचा प्रयोग केला गेला आहे, बासरी, संतूर आणि गिटार. 

आवडीनिवडी या व्यक्तिसापेक्ष असतात.  कशाप्रकारचे संगीत? कुणाला आवडेल? याचे काही नियम किंवा आडाखे नाहीत. भारतीय संगीतामध्ये  इतकी विविधता आढळेल की  प्रत्येकाला त्यातून काही ना काही मिळेलच.  आणि हा समृद्ध वारसा असंख्य कलाकारांनी जोपासलेला आहे. सुंदर सुंदर कलाकृती घडविल्या.  

अनेक भक्ति गीतांचे संगीत शास्त्रोक्त रागदारीवर आधारित आहे. पंडित जसराज यांनी गायलेले हे मधुराष्टक किती गोड आहे? .. ऐका. आणि हे पण. श्रीविठ्ठल आणि रखुमाई हे महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत. संतांच्या  अभंग आणि  भजन गायनाने अवघा महाराष्ट्र भक्तिरसात नाहतो. संताच्या  अवीट गोडीच्या रचनांना अनेक कलाकारांनी स्वरसाज चढविला आहे. संताच्या रचना अशा आहेत ज्यात सध्या सोप्या शब्दात, सामान्य जीवनातील दाखले देत गहन तत्वज्ञान सहजतेने उलगडलेले असते. आणि अशीच एखादी रचना सुरेल आवाजात सादर केली असेल तर ती नक्कीच अधिक अर्थवाही होते.  इथे निर्गुणी भजनाचा उल्लेख यायलाच हवा. हिंदू  धर्मात परमेश्वराच्या सगुण साकार रुपाचीच पूजा केली जाते. सर्वसामान्य भक्त परमात्म्याला राम, कृष्ण, शिवशंकर, दुर्गा अशा साकार स्वरूपात पूजतात. परंतु अध्यात्मात सांगितले आहे की परमेश्वर निर्गुण, निराकार आहे. त्याला दृश्य स्वरूप नाही. आणि अशा निर्गुणाची महती  सांगणारी ही भजने. 

 "हे राष्ट्र देवतांचे - हे राष्ट्र प्रेषितांचे" असे भारताचे वर्णन करता येईल. गायीला गोमाता म्हणतात आणि तिच्या उदरात म्हणे ३३  कोटी देव असतात. इतके सारे देव आणि तितकेच त्यांचे भक्तगणही. सीता-राम, राधा-कृष्ण, शंकर-पार्वती, विठ्ठल-रखुमाई, लक्ष्मी, सरस्वती, हनुमान असे असंख्य देव त्यांच्या भोळ्याभाबड्या भक्तगणांवर नेहमीच कृपावर्षाव करीत असतात. या देवतांचे भक्तदेखील प्रसिद्ध आहेत. भक्त प्रल्हाद, ध्रुव बाळ सर्वांना माहिती आहेत. ऐतिहासिक काळातील मीराबाई, जनाबाई, संत सखु  यांच्या भक्तीच्या कथा सर्वसामान्यांना माहिती असतात. मीराबाई खरे तर एका राजाची राणी, पण ती कृष्ण भक्तीमध्ये तल्लीन झाली. त्यापायी तिला स्वगृहाचा त्याग करावा लागला होता.  पण तिला त्याचे दुःख नव्हते, कृष्णभक्तीमध्ये ती घर संसार विसरूनच गेलेली होती.  विषाने भरलेला प्याला तिला अमृतासमान भासला होता. 

संत जनाबाईची कथा अशीच आहे. दिवसभर परक्या घरी मोलावर राबणारी ती एक गरीब अनाथ स्त्री. तिला तिच्या दासीपणाचे जराही दुःख नाही कारण स्वतः परमेश्वर सदासर्वदा तिच्या मदतीला येतो अशी तिची धारणा आहे. दळीता, कांडिता सदोदित श्री विठ्ठलाचे  ध्यान ध्यान करणारी ती एक भाबडी स्त्री होती. त्या गरीब, अडाणी स्त्रीच्या  साध्या सोप्या शब्दात भक्तीरस कसा ओतप्रोत भरलेला आहे. अगदी अलीकडील काळातील बहिणाबाईंच्या  रचना किती सुरेख आणि अर्थपूर्ण आहेत  बघा. अशिक्षित आणि एका लहान गावात कष्ट  करून जगणारी स्त्री, किती महान तवज्ञान सांगते आहे. ते तिला कोणा गुरूने अथवा शास्त्री, पंडिताने नव्हे तर  जीवनातील तिच्या अनुभवाने शिकवले आहे . महाराष्ट्राला संतांची मोठी परंपरा लाभलेली आहे आणि त्यांनी रचलेल्या अनेक ओव्या, अभंग, भजने, भारुडे असे उदंड साहित्य देखील आहे.  ज्ञानेश्वर, निवृत्तीनाथ, सोपानदेव, मुक्ताई ही चार भावंडे  खरेतर दुर्दैवी. लहानवयात आई-वडील गमावलेले आणि सर्व समाजाने वाळीत टाकलेले असे खडतर आयुष्य त्यांचे. पण त्यातही त्यांनी अनेक सुंदर काव्यरचना केल्या. ज्ञानेश्वरांनी भगवद गीता मराठीमध्ये आणली आणि "जे खळांची व्यंकटी सांडो - विश्व स्वधर्म सूर्ये पाहो" असे पसायदान  मागितले.  त्या  लहान वयात देखील त्यांना स्वतःसाठी काही मागावे असे वाटले नाही, हे खरोखरीचे वैराग्य. निवृत्तीनाथांनी आणि सोपानदेवांनी देखील अनेक भक्तिरचना केल्या. ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांचे गर्वहरण केले. त्या संतश्रेष्ठ  चांगदेवांनी मुक्ताबाईला  गुरुस्थानी मानले होते. त्या मुक्ताईची एक सुंदर रचना ..

साधू संत म्हणजे संसाराचा त्याग करून ईशप्राप्तीकरता तप:साधना करणारे महात्मे. त्यांना भौतिक सुखाची आस नसली तरी समाजाला उन्नती प्राप्त व्हावी, लोकांना चांगल्या प्रतीचे आयुष्य लाभावे यासाठी ते ज्ञानदान आणि जनजागृती करीत असत. संत रामदासांनी तरुणांना बलोपासना करण्याची प्रेरणा दिली. त्यांच्या ओघवत्या रसाळ भाषेत मूर्खांची लक्षणेही सांगितली. लोकांना चांगले वाईट निवडता यावे म्हणून शलोक रचना केली. समाजाचा नेता कसा असायला पाहिजे हे सुद्धा त्यांनी नेमकेपणे लिहिलेले आहे. अशा ज्ञानी आणि परोपकारी संतांनी लोकांचे जीवनमान उंचावले हे नक्कीच.

परमात्मा निर्गुण निराकार आहे असे सांगितले तरी भक्त त्यांच्या दैवताला कुठल्या ना कुठल्या रूपातच पाहतात. त्याला सखा सोबती समजतात. परमेश्वर त्यांच्याबरोबर जात्यावर दळण दळतो, घरातली धुणी, भांडी करतो, तर कधी कांदा, मुळा, भाजी पिकविण्यासाठी मळ्यात राबतो. म्हणूनच म्हणतात विठू माझा लेकुरवाळा.

मानवी अनुभव आणि भावभावनांना, शब्द, सूर आणि लयीचे कोंदण मिळाले की असे झगमगणारे हिरेमाणकांचे अलंकार घडतात.  

***
( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्या (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.