चिंता करी जो विश्वाची ... (३८)

जे द्वैताची जननी । किं ते अद्वैताची खाणी ।

मूळमाया गवसणी । अनंत ब्रह्मांडाची ॥

असे मायेचे वर्णन केले आहे. मायेमुळे द्वैत निर्माण होते. 'मी' पणाची मिथ्या जाणीव निर्माण होते.  परंतु आत्मज्ञानाची प्राप्ती झाल्यानंतर द्वैत नाहीसे होते.  अद्वैताची अनुभूती येते. 

स्वस्वरूपाची जाणीव ज्यांस झाली, त्याला जागृतावस्था प्राप्तं झाली. मी म्हणजे केवळ चर्मचक्षूंना जाणवणारे भौतिक रूप नाही. सर्व सृष्टीमध्ये जसे पूर्णब्रह्माचे अस्तित्व आहे, तद्वतच या देहामध्ये आत्म्याचे अस्तित्व आहे. त्याला दृश्यरूपात कुणी पाहिले नसले, तरी त्याचे अस्तित्व सदासर्वकाळ दृगोचर होत असते.  

समर्थ त्यांच्या श्रोत्यांना सांगतात, 'मी', 'माझे' या सर्व व्यर्थ कल्पना आहेत. कारण ही सृष्टी  म्हणजे माया आहे आणि त्यावरील जीवनाचे अस्तित्व म्हणजे निव्वळ भ्रम आहे.  केवळ अज्ञानी जन या कल्पनांच्या आहारी जाऊन सुख आणि समाधानास दुरावतात. ते सांगतात तुम्ही ज्याच्या लोभाने दुःख आणि दैन्यास आमंत्रित करता, ते सारे मात्रं  भासमान आहे.

संसार हाचि दीर्घ स्वप्न । लोभे वोसाणती (बरळतात) जन ।

माझी कांता माझे धन । कन्या पुत्र माझे ॥

ज्ञानसूर्य मावळला । तेणे प्रकाश लोपला ।

अंधकारे  पूर्ण जाला । ब्रम्हगोळा अवघा ॥

अशा घोर अज्ञानाने, सर्वकाही काजळून गेले. जे सत्य आहे त्याचे रूप दुर्लक्षित केल्याने जीवनातील सारे सत्त्व नाहीसे झाले. केवळ दुःख, दैन्य आणि कष्ट याचेच अस्तित्व पसरले. मनुष्य जन्ममृत्यूच्या  फेऱ्यामध्ये गुंतून गेला. 

निजेले असताच मेले ।  पुन्हा उपजताच निजेले । 

ऐसे आले आणि गेले । बहुत लोक ॥ 

निदसुरेपणेचि (निद्राभार) सैरा । बहुती केल्या येरझारा ।

नेणोनिया परमेश्वरा । भोगिले कष्ट ॥ 

असे अज्ञानाच्या भाराने कष्ट सोसायला लागू नयेत म्हणून तुम्ही वेळीच सावध व्हा. ज्ञानसाधनेचा मार्ग अनुसरा , असे समर्थ त्यांच्या श्रोत्यांना सांगतात. ज्यांची बुद्धी चंचल आहे, त्यांनी अध्यात्माची साधना सतत करीत राहावे. सातत्याने केलेल्या ग्रंथवाचनाचा आणि अभ्यासाचा परिणाम म्हणजे त्यांची बुद्धी स्थिर राहील. प्राप्तं झालेले ज्ञान विस्मृतीत जाण्याचे भय राहणार नाही. परंतु ज्यांस परमार्थाचे महत्त्व माहीत नाही, जो वृत्तीने आणि बुद्धीने चंचल आहे, ज्यास 'स्व'विषयी अहंकार आहे, अशा व्यक्तीने  ग्रंथ वाचला तरी काहीच उपयोग होणार नाही कारण त्याच्या दृष्टीवर  मोह, माया आणि अहंकाराचे आच्छादन पसरले आहे. नेत्रविहीन व्यक्तीसमोर द्रव्य राशी ओतल्या तरी त्याला काहीच फरक पडत नाही, कारण त्याच्या दृष्टीसमोर केवळ अंधारच असतो. ज्या लोकांच्या बुद्धीवर आणि दृष्टीवर अज्ञानाचे पटल आहे, त्यांना अशा ग्रंथाच्या वाचनाने काहीच फरक पडत नाही. कारण त्यातील ज्ञान आत्मसात करण्यासाठी ते असमर्थ असतात. 

ज्ञानसाधनेपासून दूर राहण्यासाठी लोकं अनेक कारणे देतात. आजवर ज्ञान हे धर्मग्रंथात बंदिस्त राहिले. भाषा संस्कृत असल्याने सर्वसामान्यास अप्राप्य राहिले. समर्थांनी तेच ज्ञान प्राकृत भाषेत लिहायला, सांगायला सुरुवात केली. यावर काहींनी आक्षेप घेतला. त्यांचे म्हणणे खरे ज्ञान आहे ते संस्कृत भाषेतूनच शिकावयास हवे. मराठीतील ग्रंथातून कसली ज्ञानप्राप्ती होणार? 

यावर समर्थ म्हणतात  ज्ञान हे ज्ञानच आहे. मग ते कुठल्या का भाषेत असेना. भाषा ही फक्त ज्ञानाची वाहक आहे. एखाद्या विशिष्ट भाषेतलेच ज्ञान उत्तम, आणि इतर भाषांतील ते ज्ञान नव्हेच, असे म्हणणे हे अज्ञानमूलक आहे.

लोहाची मांदुस (पेटी) केली । नाना रत्ने साठविली ।

ते अभाग्याने त्यागिली । लोखंड म्हणौनी ॥

तैसी भाषा प्राकृत । अर्थ वेदांत आणि सिद्धांत ।

नेणोनि त्यागी भ्रांत । मंदबुद्धीस्तव ॥ 

म्हणून महत्त्व भाषेचे नाही, तर ज्ञानसंपादन करण्याला आहे. हिरा कोळशाच्या खाणीत सापडला म्हणून त्याचे मूल्य घटत नाही. मातीत पडले म्हणून  सुवर्णाचे रूपांतर लोखंडात होत नाही. ज्याला हिरा आणि सोन्याचे महत्त्व समजत नाही, कोळसा अथवा मातीत सापडले म्हणून त्यांस अव्हेरतो, तो केवळ दुर्दैवी.

परीस देखिला अंगणी । मार्गी पडिला चिंतामणी ।

आव्हावेल माहांगुणी । कूपामध्ये ॥

ऐसे प्राकृती आद्वत । सुगम आणि सप्रचित ।

आध्यात्म लाभे अकस्मात । तरी आवश्य घ्यावे ॥ 

पुढे समर्थ सत्संगाचे महत्त्व सांगतात. धर्मग्रंथांच्या वाचनाने जर अर्थ हाती लागत नसेल, तर ज्ञानी, संत आणि सज्जनांच्या सहवासात असावे. त्यांच्या  चर्चा, भाषणातून विनासायास शास्त्रार्थ उमजेल.  अनेक शंकांचे निरसन होईल. आणि त्यांकरिता विशेष प्रयास अथवा परिश्रम करण्याची जरूर लागणार नाही. ज्ञानी जनांच्या विद्वत्तेचे आणि अनुभवांचे फलित तुम्हांस सहजच प्राप्तं होईल. याकरिता  ग्रंथपठण आणि अध्ययना बरोबरच विद्वानांचे मार्गदर्शनही लाभदायक ठरते. 

समर्थ म्हणतात, संस्कृतातले ज्ञान मराठीत आणले तर काही अर्थपालट होत नाही. म्हणून वृथा भाषाभिमान ठेवू नये.  शब्द ऐकताना अर्थ तेव्हढा ध्यानी घ्यावा. ज्ञानार्जन करीत असताना कायम सतर्क असायला हवे. मन आणि बुद्धी चंचल असेल तर निरूपणाचा अर्थ कळणारच नाही. बुद्धीची कवाडे सदैव खुली असावीत, अन्यथा तन्मयतेने केलेले भाषण फोल ठरते. जसे उपड्या घड्यावर कितीही पाणी ओतले, तरी घडा काही भरत नाही. तो रिकामाच राहतो. तसेच केवळ शरीराने उपस्थित, परंतु चित्त भरकटलेले असे श्रोते असल्यास वक्त्याच्या विद्वत्तेचा, वक्तृत्वाचा उपयोग शून्य होतो. ज्या प्रमाणे निष्णात जव्हेरी रत्ने, माणकांचे परीक्षण करतो,   तद्वतच जाणता श्रोता वक्त्याची योग्यता आणि गुण हे जोखत असतो. असे न केल्यास फसगत होण्याची शक्यता असते. 

वेवसाई जो माळिण । त्यासि न कळे निरूपण ।

येथे पाहिजे सावधपण । अतिशयेंसी ॥

नाना रत्ने नाना नाणी । दुश्चितपणे घेता हानि ।

परीक्षा नेणता प्राणी । ठकला तेथे ॥ 

आशा तऱ्हेने श्रोत्यांना सावध करीत एकाग्र चित्ताने ज्ञान ग्रहण करण्याची विनंती समर्थ करतात. ते सांगतात मराठीत आहे म्हणून ज्ञान हे सहजसाध्य होत नाही.  सारे अवधान वक्त्याच्या निरूपणाकडे असू द्यावे. वक्ता तुम्हांस केवळ शब्दार्थ सांगत नाही, तर त्याच्या आकलनातून,  अनुभवातून संपादन केलेल्या ज्ञानाचे भांडार तुमच्यासाठी खुले करीत असतो. विद्वान वक्त्यांस, सावध श्रोता लाभला की ज्ञानाचे आदानप्रदान सुलभ होते. 

असे सारे सांगून समर्थ माया आणि ब्रम्हाच्या स्वरूपाचे  विवरण करतात. 

मायेचे व्यवच्छेदक लक्षण म्हणजे तिचे सगुण साकार स्वरूप. भवतालची सारी सृष्टी, पंचमहाभूते आणि समस्त जीवसृष्टी म्हणजे माया. माया ही सदैव दृग्गोचर असते. दृष्टीसमोर साकार असते. तिचा विस्तार चर्मचक्षूने पाहता येतो. परंतु जे दिसते ते सारे क्षणभंगुर असते, नाशिवंत असते. विवेक बुद्धीने पाहिले असता त्यातील फोलपण ध्यानी येते. माया अनेक रूपात दिसते. आपण पाहू तितक्या  रंगात आणि आकारात असते. त्यामुळे तिचे रूप असीम, अमर्याद असते.  कल्पनेची भरारी जितकी जाईल तेथवर मायेचा विस्तार असतो.  माया पाशात जो गुंतला तो पूर्णज्ञानास पारखा झाला. म्हणून मायेच्या मोहक रूपाला भुलून सत्याकडे  दुर्लक्ष करणे लाभदायक नाही. 

माया बहुरूपी बहुरंग । माया ईश्वराचा संग ।

माया पाहाता अभंग । अखिळ वाटे ।

माया सृष्टीची रचना । माया आपुली कल्पना ।

माया तोडिता तुटेना । ज्ञानेविण ॥ 

मायाब्रम्हाचे स्वरूप वर्णन करून समर्थ, जे एकमेव आणि निराकार आहे, अनादी आणि अनंत आहे, अविनाशी आहे अशा पूर्णब्रह्माचे स्वरूप कसे जाणावे? यासंबंधी मार्गदर्शन करतात. ब्रह्म निर्गुण, निराकार आहे. सर्व व्यापी आहे. शाश्वत आणि अक्षत आहे.  ब्रह्म दृश्यातीत आहे. त्यामुळेच कल्पने पलीकडे आहे. त्याला जाणण्यासाठी विवेक बुद्धीची आवश्यकता आहे. मन आणि बुद्धीवर साचलेले मायेचे पटल दूर केल्यास असे आगळे, वेगळे ब्रह्म जाणवते. ज्याच्यापाशी सावध बुद्धी नाही. जो कल्पनेच्याच मायाजालात अडकलेला आहे, त्यास ब्रम्हदर्शन कदपिही होत नाही. ब्रह्म साऱ्या चर आणि अचर सृष्टीत व्यापलेले आहे. त्याच्याशी असलेले हे अद्वैत मूढ, अज्ञानी जनांना समजत नाही. 

ब्रह्म या दृश्यावेगळे । ब्रह्म सुन्यत्वास निराळे ।

ब्रह्म इंद्रियाच्या मेळे । चोजवेना (जाणवत नाही) ॥

ब्रह्म दृष्टीस दिसेना । ब्रह्म मूर्खासी असेना ।

ब्रह्म साधूविण येना । अनुभवासी ॥

ब्रह्माचे स्वरूप शब्दातीत आहे. त्याची कल्पनाही कोणी करू शकत नाही. त्यासाठी स्वतः अनुभव घेणे जरूरीचे आहे. ब्रह्म सार्वत्रिक आहे. परंतु अज्ञानापायी ते अदृश्य आणि आप्राप्य होते. रत्ने माणकांनी भांडार भरलेले आहे, परंतु भांडारगृहाची किल्ली हाती नाही अशी अवस्था अज्ञानी जनांची असते.  अमाप आणि अनमोल खजिना असूनही जनलोक दुःख, दैन्यामध्ये जगत राहतात. त्यांना मृत्यूही असाच दारिद्र्यातच येतो. अक्षय खजिना तसाच अस्पर्शी राहतो. परंतु जे शहाणे आहेत, विवेकी विचारांचे आहेत ते या दुष्टचक्राची गती थांबवतात. साधना मार्गाने ज्ञानप्राप्ती करतात. 

ते परेहूनी पर । मनबुद्धिअगोचर । 

संग ('मी' पणाचा संग) सोडिता, सत्त्वर-। पाविजेतें ॥

संग सोडावा आपुला । मग पाहावे तयाला ।

अनुभवी तो या बोला । सुखावेल गा ॥ 

अहंकाराचा त्याग केला, चंचल बुद्धीला स्थिर केले आणि एकाग्रतेने साधना केली असता परब्रह्माचे स्वरूप आकळते. ब्रह्माच्या समोर सारे एकसमान आहे. तेथे कोणी उच्च  अथवा नीच नाही. गरीब अथवा श्रीमंत नाही. स्वामी किंवा सेवक नाही. सारेच एका योग्यतेचे. विभाजनाचे तेथे प्रयोजनच नसते. स्त्री-पुरूष, राजा-प्रजा अशीही प्रतवारी नसते. ब्राम्हणांचे ब्रह्म सोवळे, शूद्रांचे ओवळे असेही नसते. कारण ब्रह्म एकमेव आहे. आणि त्याचे आकलन करू शकणारे जन एकाच योग्यतेचे गणले जातात. भेदाभेद हे मानवनिर्मित आहेत.  ब्रह्मासमोर त्या साऱ्याचा विलय होतो.

सकळांस मिळोन ब्रह्म येक । तेथे नाही हे अनेक ।

रंक अथवा ब्रह्मादिक । तेथेचि जाती ॥

स्वर्ग, मृत्य आणि पाताळ । तिहीं लोकीचे ज्ञाते सकळ ।

सकळांसि मिळोन  येकचि स्थळ । विश्रांतीचे ॥ 

देहबुद्धीचा अंती । सकळांसि येकचि प्राप्ती ।

येक ब्रह्म द्वितीयं नास्ति । हे श्रुतिवचन ॥ 

क्रमशः

संदर्भ ग्रंथ :  श्री ग्रंथराज दासबोध 

 

चिंता करी जो विश्वाची ... (३७)

श्री समर्थांनी सारासार विवेक बुद्धीचे महत्त्व अधोरेखित केले. स्वानुभवाविना काही बोलणे, सांगणे चुकीचे आहे असेही सांगितले. जो स्वतः अनुभव न घेता, केवळ अनुमानाने इतर जनांस शिकविण्यास तत्पर आहे, त्यांस आपणा पासून दूर ठेवणेच योग्य आहे असे ते सांगत. समर्थ त्यांच्या श्रोत्यांना, शिष्यगणांना शिकवित असत की कुणावरही अंधविश्वास ठेवू नका.   विनाकारण संशय घेणे जसे अयोग्य तसेच स्वानुभवाविना, केवळ कुणा दुसऱ्यांच्या सांगण्यावर विसंबून मत बनविणे हेही चुकीचेच आहे असा उपदेश त्यांनी दिला. 

समर्थांनी स्वतः कठोर साधना करून, अभ्यास, मनन आणि चिंतन करून ज्ञान प्राप्त केले होते. आपल्या कष्टसाध्य ज्ञानाचा, अनुभवाचा फायदा इतर साधकांना व्हावा हीच त्यांची प्रामाणिक इच्छा होती. परब्रम्हस्वरूप कसे जाणावे याचे ज्ञान ते त्यांच्या शिष्यांना देत होते. त्यांनी सांगितले की परमात्म्याचे स्वरूप जाणले असता सर्व चिंतांचे निराकरण होते, आणि अपरंपार अशा मनः शांतीचा, समाधानाचा अनुभव येतो.

समर्थांचे असे सांगणे ऐकल्यावर शिष्यांनी  त्यांना विनविले --

अनुभवही पुसो जाता । म्हणती न ये किं सांगता ।

कोणापासी पुसो आता । समाधान ॥

जे ते अगम्य सांगती । न ये माझिये प्रचिती ।

विचार बैसे माझे चित्ती । ऐसे करावे ॥ 

शिष्याने असे विचारल्यावर समर्थांनी त्यांचे शंकानिरसन केले.   समाधान असे कुणास दाखविता येत नसते. शब्दांमध्ये त्याचे वर्णनही करता येत नाही.  ते  समजून घेण्यासाठी स्वप्रचितीचीच जरूरी आहे. ज्याप्रमाणे गुळाची गोडी, तो गूळ स्वतः खाल्ल्याशिवाय  कळणार नाही. दुसऱ्याने त्याचे कितीही वर्णन केले तरी उमगणार  नाही. तसेच हे आहे.   परब्रह्माचे स्वरूप आकळल्यावर जे सुख आणि समाधान प्राप्त होते ते वर्णनातीत आहे.

जे बोलास आकळेना । बोलिल्याविणहि कळेना ।

जयासी कल्पिता कल्पना । हिंपुटी होये ॥

ते जाणावे परब्रह्म । जे वेदांचे गुह्य परम ।

धरिता संतसमागम । सर्वहि कळे ॥

 खरे ज्ञान मिळविण्यासाठी दुसऱ्यांच्या बोलावर विसंबून राहणे योग्य नाही. ज्ञानप्राप्राप्तीसाठी  स्वाध्यायाची आवश्यकता आहे. ब्रम्हस्वरूप  स्वतःच अनुभवणे जरूरीचे आहे. त्यासाठी साधू, संत आणि ज्ञानी जनांच्या सहवासात असावे असे समर्थ म्हणतात. सद्गुरू केवळ वोलून, वर्णन करून ज्ञान देत नाहीत, तर शिष्य स्वतः परब्रह्माचे दर्शन करू शकतील अशी योग्यता त्यांना प्रदान करतात.   एकदा स्वतः अनुभव घेतल्यानंतर कसल्याही संदेहाचे कारणच उरत नाही.  

ब्रम्हदर्शनाची योग्यता प्राप्त व्हावी यासाठी कठोर परिश्रम, दृढ मनोनिग्रह आणि सदैव जागरूक विवेकबुद्धीची आवश्यकता असते.   सर्वप्रथम स्वतःचेच तटस्थपणे आणि समतोल बुद्धीने परीक्षण करावयास हवे. अशारितीने आत्मसंशोधन केल्यावर अनेक भ्रम दूर होतात. बुद्धीवर पसरलेले आत्मगौरवाचे पटल नाहीसे होताच सारे काही स्पष्ट दिसून येते. मायावी दृश्याच्या परिणामांपासून बुद्धी मुक्त होते. आत्मा हेच एक परमसत्य आहे, आणि उर्वरित भौतिक सृष्टी हा केवळ मायेचा खेळ आहे याचे ज्ञान होताच, मी आणि माझे याची जाणीव हरपते. असे झाल्यानंतर संपूर्ण समाधानाचा अनुभव येतो.  

पदार्थज्ञान जेव्हा सरे । द्रष्टा द्रष्टेपणें नुरे । 

ते समई उतरे । फुंज (गर्व) मीपणाचा ॥

जेथे मुराले मीपण । तेचि अनुभवाची खूण ।

अनुर्वाच्य समाधान । या कारणें बोलिजे ॥ 

साधकास जेव्हा ज्ञान प्राप्त होते, तेव्हाच त्यास साधूत्व प्राप्तं होते. असे ज्ञानी साधू जेव्हा इतरांस काही एक विचारांचे बोल सामान्य जनांस  ऐकवितात तेव्हा श्रोत्यांनी त्यातील अर्थ मनी साठवावा.   शब्द महत्त्वाचा नाही. अर्थ हा शब्दाआधी उपजतो. तो अर्थ व्यक्त करण्याकरिता शब्द त्या नंतर येतो. परंतु एकदा उच्चारण झाल्यानंतर शब्दाचे महत्त्व संपते. कारण त्याचे कार्य जे की अर्थाचे वहन करणे, ते साध्य झालेले असते. शब्दार्थ आणि शब्द यांची तुलना समर्थांनी अनुक्रमे धान्य आणि भुस्सा अथवा फोलपटे यांच्याशी केली आहे. ज्याप्रमाणे फोलपटांच्या आवरणामध्ये धान्य असते, तद्वत शब्दामध्ये अर्थ असतो. जसे आपण फोलपटे, भुस्सा टाकून देऊन धान्य साठवून ठेवतो, तसेच शब्द सोडून त्यातील अर्थ  तेव्हढा ध्यानी धरावा असे  समर्थ म्हणतात.  

अत्यंत विचाराचे बोल । तरी ते माईक फोल । 

शब्द सबाह्य सखोल । अर्थचि अवघा ॥ 

शब्दाकरिता कळे अर्थ । अर्थ पाहतां शब्द वेर्थ ।

शब्द सांगे ते येथार्थ । परी आपण मिथ्या ॥

शब्द हे अर्थवाही असतात. त्यांचा उपयोग ऐकणाऱ्यांपर्यंत अर्थ पोहोचविणे हाच असतो. तो साध्य झाल्यानंतर शब्दांचे उपयोगीत्व समाप्त होते. शब्दांने अनुभवाचे वर्णन केल्यानंतर त्याचे जे आकलन श्रोत्यांस होते त्यांस  "वाच्यांश" म्हणावे. आणि वाच्यांशातून जे आकलन झाले, त्याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतल्यानंतर  जे ज्ञान होते त्यांस लक्षांश म्हणावे. वाच्यांशाहून लक्षांश श्रेष्ठ, कारण तो दुसऱ्या कुणाच्या नाही तर स्वानुभवावर आधारित असतो. परंतु तो सुद्धा अखेर  काल्पनिकच. कारण परब्रह्माची शुद्ध अनुभूती घेण्यासाठी 'मी' पणाचा त्याग करणे आवश्यक असते. ते सुद्धा सर्वस्वी साधत नाही. कारण मी त्याग केला ही  सुक्ष्मशी जाणीव कुठेतरी शिल्लक असतेच. त्यांमुळे जो अनुभव आहे तो मी प्राप्तं केला ही समजूत असतेच. जोवर अशी द्वैत भावना आहे, तोवर मिळणारा प्रत्येक अनुभव हा फोल आणि मिथ्याच ठरतो.  

मिथ्या कल्पनेपासूनि जाला । खरेंपण कैचे असेल त्याला । 

म्हणौनि तेथे अनुभवाला । ठावचि नाही ॥

दुजेविण अनुभव । हे बोलणेचि तो वाव । 

याकारणे नाही ठाव । अनुभवासी ॥ 

जोवर द्वैताची भावना सरत नाही, तोवर अनुभव संभवत नाही. ज्याचा अनुभव घ्यायचा आहे, जो कुणी तो अनुभव घेणार आहे आणि प्रत्यक्ष अनुभव या तिन्हीचे अद्वैत साधल्यानंतर अवर्णनिय समाधान प्राप्त होते. बोलण्याचे अथवा काही सांगण्याचे प्रयोजनच राहत नाही.  जो अर्थवाही गाभा आहे तो ठेवून, बाकी सारे निरूपयोगी आहे,  त्याचा त्याग करावा.  

दिवस आणि रात्रीचे चक्र या सृष्टीमध्ये अव्याहत चालू असते. आणि हे चक्र फिरत राहण्याचे मूळ कारण म्हणजे सूर्य.  हा तेजोनिधी नसेल तर दिवस आणि रात्रीतील साऱ्या सीमारेखा नाहीशा होतील. शब्द अथवा मौनाचा स्फुर्तीदाता जो  ओंकार जर नसेल तर उच्चारण आणि मौनात फरक राहत नाही. याच प्रमाणे अनुभव आणि अनुभवभोक्ता यातील द्वैत ही मायेची करणी आहे. जर माया नसेल तर त्याच्यात अभिन्नत्व साध्य होईल. 

हा अनुभव भोक्ता खरा कोण? तर तो एक शुद्ध स्वरूपी आत्मा असतो. भौतिक स्वरूपाचा विसर पडल्यानंतरच अद्वैताचा अनुभव येऊ शकतो. आत्मा शरीर धारण करून जेव्हा सृष्टीमध्ये  प्रवेश करतो तेव्हा त्यांस मानवी भावभावना देखिल प्राप्त होतात. मी पणा आणि भौतिक जगाबद्दलची आत्मियता या योगे अनेक सुख आणि दुः खांना सामोरे जावे लागते. परंतु सद्गुरूस शरण गेले असता त्यांस ज्ञानप्राप्ती होते. शाश्वत समाधानाकडे जाणारा मार्ग दृष्टिपथात येतो. संसार आणि त्यातील सुखदुःखे ही निव्वळ माया आहे याचे ज्ञान होते. त्यामुळे आपणाकडे जे आहे (आप्तस्वकीय, धन-संपत्ती, यश, कीर्ती, मानसन्मान) त्याबद्दल वाटणारी ओढ, लालसा संपुष्टात येते. आपणाकडे जे नाही त्या बद्दलचा शोक, संताप देखील शांत होतो.  अशा प्रकारे जे आहे आणि जे नाही त्या बद्दलचा विचार नाहीसा होतो. आणि असे झाल्यानंतर उदंड असे समाधानच केवळ उरून राहते.  

सुन्यत्वातील शुद्धज्ञान । तेणे जाले समाधान ।

ऐक्यरूपे अभिन्न । सहजस्थिती ॥ 

अद्वैतनिरूपण होता । निमाली द्वैताची वार्ता ।

ज्ञानचर्चा बोलो जाता । जागृती आली ॥

म्हणून समर्थ त्यांच्या श्रोत्यांना विनवणी करतात, की आजवर संसारात, भौतिक सुखदुखात स्वतःस गुंतवून घेतलेत. त्यांमुळे सुख, समाधान आणि शांती  या सर्वांना ते पारखे झाले आहेत. या निद्रिस्तावस्थेतून जागृत होऊन शुद्ध ज्ञान प्राप्त करून घेतले, तरच त्यांचा अंतरात्मा सुख पावेल.   अशा शुद्ध ज्ञानाच्या प्राप्तीनंतर सृष्टीच्या मायाजालात अडकून राहिलेला आत्मा मुक्त होईल. भौतिकाची जाणीव नष्ट होऊन आत्मभान येईल. परब्रह्माशी एकरूपता साधेल आणि त्यातून  अवर्णनीय अशा समाधानाची प्राप्ती होईल.  

तेणे जितुके ज्ञान कथिले । तितुके स्वप्नावारी गेले ।

अनुर्वाच्य सुख उरले । शब्दातीत ॥

तेथ शब्देविण ऐक्यता । अनुभव ना अनुभविता ।

ऐसा निवांत तो मागुता । जागृती आला ॥ 

असे हे निरूपण ऐकल्यानंतर शिष्यांना अजून काही समजून घ्यायची आस होती. समर्थ देत असलेले अगाध ज्ञान, त्यातील कणही न सांडता आत्मसात करावे हीच त्यांची इच्छा होती. म्हणून मनात उमटलेला संदेह त्यांनी समर्थासमोर व्यक्त केला. शिष्य विचारतात, स्वामी आपण सांगितले --

अजन्मा (आत्मा) होता निजेला । तेणे स्वप्नी स्वप्न देखिला ।

सद्गुरूस शरण गेला । संसारदुःखे ॥ 

तर हा अजन्मा म्हणजे कोण समजावे? त्याने कसले स्वप्न पाहिले? हे सारे समजवून सांगावे.  

यावर समर्थ सांगतात, अजन्मा म्हणजे अनंत, अविनाशी आत्मा, तो तर तूच आहेस.   तुला जेव्हा मी पणाची, स्व-अस्तित्वाची  जाणीव झाली, तेव्हा  जाणवले तू एक साकार सजीव आहेस. तू सृष्टीच्या मायेत गुरफटलास. परंतु त्यातून सावरून ज्ञानप्राप्तीसाठी चहूवाटा धुंडाळल्यास. अनेक मतमतांतरे ऐकलीस. वाद-प्रतिवाद केलेस.   अंती सद्गुरूंना शरण गेल्यानंतर सारे संशय फिटले, शब्दांचा गलबला शांत होऊन त्यातील अर्थ तुला प्राप्त झाला. आत्मा सुखावला, शांत झाला. त्यांस (म्हणजेच तुला) वाटले जागृतावस्था प्राप्त झाली.   परमात्म्याच्या अभिन्नत्वाचा अनुभव मिळाला, आणि अंतिम समाधान  लाभले. पण हा तुझा भ्रम आहे. कारण या सर्वामध्ये अजूनही तुझे मी पण तुला चिकटून राहिलेच आहे. अजूनही हे सारे काही "मी केले -- मी प्राप्त केले" ही अहंकारी जाणीव तुला दूर करता आली नाहीच. त्यांमुळे तुला वाटत असलेली अभिन्नता, ऐक्यता अजूनही तुझ्यापासून दूरच आहे.  

तुजवाटे जागृती । मज जाली अनुभवप्राप्ती ।

या नाव केवळ भ्रांती । फिटलीच नाही ॥

जागा जालियां स्वप्न उर्मी । स्वप्नीं म्हणसी अजन्मा तो मी ।

जागेपणे स्वप्न उर्मी  । गेलीच नाही ॥

स्वप्नी वाटे जागेपण । तैसी अनुभवाची खूण । 

आली, परी ते स्वप्न सत्य । भ्रमरूप ॥ 

जागृतावस्थेचे तू केवळ स्वप्न पाहिलेस. परंतु जागृती याही पेक्षा वेगळी आहे. जेथे "मी" चे अस्तित्वच नाहीसे झालेले असते. अनुभव आणि अनुभव प्राप्त करणारा एकरूप होतात,  ती अवस्था म्हणजे जागृती. तेथे पोहोचल्यावर आलेल्या अनुभवाचे  वर्णन करण्यास शब्दसामर्थ्य अपुरे पडते.   परंतु त्याची गरजही राहिलेली नसते.

म्हणोनि ते समाधान । बोलिताचि न ये ऐसे जाण ।

निःशब्दाची ऐसी खूण । ओळखावी ॥ 

(क्रमशः ) 

संदर्भ :  श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (३६)

श्री रामदास स्वामी सर्व सामान्यांच्या मनातील ईशस्वरूपा संबंधींच्या संदेहाचे  निराकरण करत होते.ब्रम्हस्वरूपाचे स्वरूप   सर्वसामान्य जनांच्या मनातील शंकांचे निरसन व्हावे या  साठी त्यांनी विविध उदाहरणे दिली,  ज्या योगे क्लिष्ट विषय काहीसा सोपा व्हावा. जे दृश्य आहे ते सत्य नाही. बाह्यस्वरूप हे केवळ मायावी आहे. त्याच्या पलीकडे जे परब्रह्म स्थिरावलेले आहे, ते जाणण्यासाठी कठोर साधना करणे क्रमप्राप्तं आहे असे त्यांचे सांगणे होते. 

सर्वज्ञानी असल्याचा आणि परब्रह्माचे स्वरूप जाणल्याचा आव आणणारे, अशा वल्गना करणारे अनेक असतात. परंतु त्यांचे ज्ञान हे केवळ पोकळ असते. निव्वळ शब्दांचे फुलोरे.  ईशस्वरूपाचा खरा अर्थ त्यांनी जाणलेलाच नसतो. म्हणून आत्मप्रौढीने ते आपल्या न-ज्ञानाचे प्रदर्शन मांडतात. काही जण या सर्व बाह्य देखाव्याला भुलतात देखिल. परंतु समर्थ सांगतात, जो खरा ज्ञानी आहे, तो निगर्वी असतो. ब्रम्हस्वरूपाच्या दर्शनाने तो विनम्र झालेला असतो. अशा ज्ञानी जनांच्या सांगण्यात आणि वागण्यात विरोधाभास कधीच नसतो. प्रकट दिसणाऱ्या मायावी सृष्टीच्या अंतरंगात दडून राहिलेले  ज्ञानाचे गुप्तधन त्यांना प्राप्त झालेले असते.  असे ज्ञानीजन  शिष्यांना आणि  साधकांना, ते ज्ञान मुक्तहस्ताने प्रदान करतात. 

मूढ आणि अज्ञानी लोक बाह्यस्वरूपाला फसतात. जे दिसते आहे तेच सत्य आहे असे  मानून चालतात. पण जे शहाणे असतात त्यांना अंतस्थ स्वरूप माहिती असते. सृष्टीच्या गूढगर्भी जे सत्य वसलेले आहे, त्यांचे त्यांना आकलन झालेले असते. त्यांमुळे बाह्यस्वरूप त्यांना फसवू शकत नाही. काय महत्त्वाचे आणि काय नाही? काय राखायचे आणि काय सोडून द्यायचे? काय मिळवण्यासाठी अथक प्रयत्न करायचे आणि कोणत्या गोष्टींकडे पाठ फिरवायची? हे त्यांना नेमके माहिती असते. आपल्या  जवळील या ज्ञानाचा फायदा सर्वसामान्यांना व्हावा या साठी ते प्रयत्नशील असतात. 

द्रव्य ठेऊन जळ सोडिले । लोक म्हणती सरोवर भरले ।

तयाचे अभ्यांतर कळले । समर्थ जनासी ॥

तैसे ज्ञाते हे समर्थ । तेंहिं वोळखिला परमार्थ ।

इतर ते करिती स्वार्थ । दृश्य पदार्थाचा ॥

प्रत्येकाला त्याच्या योग्यतेनुसार सारेकाही प्राप्तं होत असते. जे ज्ञानी आहेत, विचारी आहेत त्यांना भौतिक जगतातील दुःख, विवंचना त्रस्त करीत नाही.  अती दुःख, अती चिंता अथवा अती क्रोध यांच्या  आहारी ते कधीच जात नाहीत. स्थिर बुद्धी आणि वैराग्यपूर्ण वृत्तीच्या आधारे कठीण परिस्थितीवर मात करू शकतात. म्हणून समर्थ म्हणतात --

जयांस आहे विचार । ते सुकासनी जाले स्वार ।

इतर जवळील भार । वाहातचि मेले ॥ 

सार सेविजे श्रेष्ठी । असार घेयिजे वृथापृष्ठी (निरूद्योगी) ।

सराअसाराची गोष्टी । सज्ञान जाणती ॥ 

दृश्यातील नेमका अर्थ सज्ञान लोक जाणतात. इतरजण धान्य टाकून, त्याची फोलपटे चिवडीत बसतात. बाह्याकाराच्या मायाजालात ज्ञानी अडकून राहत नाहीत. कारण त्यांनी त्या दृश्याचे मर्म जाणले असते. बाह्यरूपाने त्यांची मती भष्ट होत नाही. कारण योग्य आणि अयोग्य यातील अंतर  त्यांनी जाणलेले असते. कुठले निव्वळ शंख आणि  कशात  मोती दडलेला आहे याची निवड ते अचूक करू शकतात.  

जे बिनमोलाचे, कचकड्याचे आहे ते बाहेर उठून दिसते. जे असत्य आहे, अपुरे आहे त्याचा खूप गाजावाजा होत असतो. "उथळ पाण्याला खळखळाट फार .. "  ही उक्ती सार्थ ठरवीत जे खरं म्हणजे टाकाऊ आहे, त्याचाच उदोउदो झालेला पाहायला मिळतो. परंतु जे अनमोल आहे, ते मात्र खोल कुठेतरी झाकलेले असते. त्याचा कुठेही गवगवा नसतो.  त्याची कुणीच कुठेही जाहिरात करीत नाही. आणि तशी गरजही नसते. जे अस्सल आहे, त्यांची ओळख कधी ना कधी जगाला होतेच होते. 

गुप्त परीस चिंतामणी । प्रगट खडे काचमणी ।

गुप्त हेमरत्नखाणी । प्रगट पाषाण मृत्तिका ॥ 

कोठे दिसेना कल्पतरू । उदंड सेरांचा विस्तारू ।

पाहतां नाही मळियागुरू  (चंदन) ।  बोरी बाभळी उदंडी ॥ 

जे श्रेष्ठ आहे त्याची वरोबरी करणे सामान्यांना शक्य होत नाही. अनेक जण व्यापार करतात, अनेक उद्योगधंद्यांमध्ये यश, धन आणि कीर्ती प्राप्तं करतात. परंतु त्यांना कुबेराची उंची कधीच गाठता येत नाही. ओढे, नाल्यांनी कितीही खळखळाट केला, तरी समुद्राची खोली त्यांना प्राप्तं होत नाही. गुराखी, मेंढपाळांनी   पराक्रमाच्या  कितीही वल्गना केल्या, तरी धुरंधर  सेनापतीची योग्यता त्यांच्यात नसतेच. तद्वतच जे योगी आहेत, ज्ञानी आहेत,  ज्यांनी बाह्याकाराच्या अंतरातला गूढार्थ जाणलेला आहे, त्यांची तुलना पोटार्थी  आणि  अनेकानेक मते  धुंडाळत स्वतःचेच स्वार्थी विचार जोपासणाऱ्याशी होऊच शकत नाही. 

दृश्यातील गूढार्थ जाणणे साधू-संतांनाच जमते.  इतर सामान्य, वरवर दिसणाऱ्या स्वरूपाला भुलतात. मग दृश्याचे सत्यस्वरूप जाणावे कसे?  

 समर्थ सांगतात, साधू-संताच्या संगतीत असावे. त्यांच्याकडून उपदेश घ्यावा. ज्ञानी जनांच्या सहवासाने  सामान्यांचे अज्ञान दूर होऊ शकेल. सत्संगाचे महत्त्व विषद करताना समर्थ सांगतात, ज्याप्रमाणे समाजातील यशस्वी आणि धनी जनांच्या संगतीत असल्याने फायदा होतो, त्याचप्रमाणे जे ज्ञानी आणि विचारवंत आहेत त्यांच्या कृपेने सामान्यांचे अज्ञान दूर होते. 

दिसेना जे गुप्त धन । तयासि करणे लागे अंजन । 

गुप्त परमात्मा सज्जन - । संगती शोधावा ॥ 

रायाचे सन्निध होता । सहजचि लाभे श्रीमंतता ।

तैसा हा सत्संग धरिता । सद्वस्तू लाभे ॥ 

जे उच्चं आहे उत्तम आहे, त्याच्या सहवासाने सामान्यास देखिल असामान्यत्व प्राप्त होऊ शकते. ज्या प्रमाणे परीसाचा स्पर्श होताच लोखंडाचेही सोने होते, त्याचप्रमाणे ज्ञानी आणि श्रेष्ठींच्या सहवासाने अज्ञानाचा अंधः कार दूर होतो. म्हणून जे चांगले आहे त्याचेच अनुसरणं करीत जावे. जे अयोग्य आहे, हीण आहे त्याची संगती सोडून द्यावी. 

संतसंगतीने ज्ञानप्राप्ती होते. परब्रह्म हा या दृश्याआगळे आहे, हेही कळून येते.  दिसत नाही म्हणून त्याचे अस्तित्व नाकारणे, हे तर केवळ अज्ञानच.   अदृश्य असूनही अवघे चराचर व्यापून राहिलेल्या परमात्म्यास जाणले असता साऱ्या गूढार्थांचा सहजच उलगडा होतो.  समर्थ सांगतात हे सारे ज्ञान, केवळ दूसऱ्यावर विसंबून राहण्याने मिळत नाही, तर त्या करीता स्वतः प्रयत्न करावे लागतात. अनुभव घ्यावे लागतात. मिळालेल्या अनुभवांचा  अर्थ  स्थिरबुद्धीने, आणि विवेकाने  शोधावा लागतो. आणि हे साधण्यासाठी साधनेची आवश्यकता असते. अर्थात ज्ञानार्जन करण्यासाठी प्रत्येकानेच संसारमार्ग सोडून वैराग्यवृत्ती स्विकारणे जरूरीचे नसते.  समर्थ त्यांच्या ज्ञानाचे, अनुभवाचे बोल सांगतात --

संसारत्याग न करितां । प्रपंचउपाधी न सांडिता ।

जनामध्ये सार्थकता । विचारेंचि होये ॥ 

हें प्रचितीचे बोलणे । विवेके प्रचित पाहाणे ।

प्रचित पाहे ते शाहाणे । अन्यथा नव्हे ॥ 

समर्थ आपले म्हणणे अधिक स्पष्ट क्ळावे म्हणून विस्ताराने लिहीतात -

स्वतः अनुभव घेणे आणि इतरांच्या सांगण्यावरून निष्कर्ष काढणे यात जमीन अस्मानाचा फरक आहे. प्रत्येक जण स्वतः चे  अनुभव, स्वतःच्या दृष्टीकोनातून वर्णन करतात. ते सांगणे तटस्थ आणि तौलनिक असेलच असे नाही. कारण प्रत्येकाची  बुद्धी, विचारपद्धती आणि स्वभाव त्यात अंतर असते. एकाच दृश्याचा, घटनेचा अर्थ,  प्रत्येकासाठी वेगळा असू शकतो. आणि अनुभवांचे वर्णन त्यांनुसार बदलत जाते. त्यांमुळे सत्य जाणून घेण्याकरिता आपण स्वतः बघणे, ऐकणे आणि समजून घेणे आवश्यक असते. स्वतःची विवेकबुद्धी अखंड जागरूक ठेवल्यानेच सत्यदर्शन होऊ शकते, अन्यथा नाही.  

सामान्यजनांना समजावे म्हणून समर्थ  त्यांना रोजच्या जीवनातील उदाहरण देतात. 

सप्रचित आणि अनुमान। उधार आणि रोकडे धन । 

मानसपूजा प्रत्यक्ष दर्शन । यांस महदांतर ॥ 

पुढे जन्मांतरी होणार । हा तो अवघाच उधार । 

तैसा नव्हे सारासार । तत्काळ लाभे । 

मागच्या जन्मीचे, पुढील जन्माचे अथवा  कल्पांताचे दाखले म्हणजे नुसते शाब्दिक  बुडबुडे. सारासाराचा विचार वर्तमानातच करणे जरूरीचे असते. तरच लाभ मिळण्याची शक्यता असते. पोकळ कल्पनाविलास अव्हेरून,  अचूक मर्म जाणले तरच भौतिक जगाच्या पाशातून मुक्ती मिळते. 

तत्काळची लाभ होतो । प्राणी संसारी सुटतो ।

संशय अवघाची तुटतो । जन्ममरणाचा । । 

मिथ्या भ्रमाच्या निराकारणाने, वृथा भय, चिंतांचे पाश गळून पडतात. निर्भय, निर्विकार आणि निरामय वृत्तीने, जगणे सहज होऊन जाते. मोक्षप्राप्तीचा मार्ग सुकर होतो. समर्थ सांगतात जो कुणी  अनुभव न घेता, स्वतः ज्ञानोपासना  न करता,  केवळ अनुमानाने,  प्रसंगी असत्य बोलेल त्याचे पतन निश्चितच होईल.  हे सारे अनुभवाचे सांगणे आहे त्यामूळे त्यात संदेहाला काहीच जागा नाही.  परमेश्वर निर्गुण आणि निराकार अहे. सर्व चल आणि अचल, सजीव आणि निर्जीव  सृष्टीमध्ये सामावलेला आहे.  हे सत्य जाणले असता सर्वच संशय फिटतात आणि अपूर्व असे समाधान प्राप्तं होते. संसारी राहूनही, विरागी वृत्तीने राहीले असता भूत-भविष्याच्या, जन्म-मरणाच्या भय-भितीपासून मुक्ती मिळते.   माझे 'स्व'त्व हे माझ्या दृश्य रुपापुरते मर्यादित नाही, याची जाणीव असणे हेच खरे आत्मज्ञान . ज्याला कुणाला आत्मज्ञान प्राप्तं झाले त्यास मुक्ती साध्य झाली असेच समजावे. 

देवपण आहे निर्गुण । देवपदी अनन्यपण ।

हाची अर्थ पाहता पूर्ण । समाधान बाणे ॥ 

देहीच विदेह होणे । करून काहीच न करणे ।

जीवन्मुक्तांची  लक्षणे । जीवन्मुक्त जाणे ॥ 

येरवी हे खरे न वटे । अनुमानेची संदेह वाटे ।

संदेहाचे मूळ तुटे । सद्गुरूवचने ॥ 

(क्रमशः) 

संदर्भ :  श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (३५)

सृष्टी ही माया आहे, आणि ब्रह्म सत्य आहे. अतिविशाल आणि प्राचीन अशा परब्रह्मासमोर ही सृष्टी आणि त्या सृष्टीत जगणारे सारे जीव अती क्षुद्र आहेत. सृष्टीला आणि त्यातील सर्व सजीवांना अंत आहे. परंतु हे जाणूनही जीवनविषयक ओढ संपत नाही. स्वतःचे अस्तित्व क्षुद्र आणि क्षणभंगुर आहे हे समजून देखिल स्वतःविषयीचे भ्रम लोप पावत नाहीत. स्वतःचे कर्तृत्व, ज्ञान किती नगण्य आहे याची जाणीव न ठेवता, या भासमान जगामध्ये जो तो पूर्णपणे मश्गुल होतो. 

समर्थ अशा लोकांना वारंवार सांगताहेत,  या भासमान सृष्टीत जे  तुमच्या चर्मचक्षूंना दिसते आहे, ते सर्व मिथ्या आहे, भ्रम आहे. जे शाश्वत सत्य आहे, त्याचे स्वरूप जाणले असता  सारा वृथा अभिमान गळून जाईल.  जे दिसते तेच सत्य आहे असे मानू नका, कारण असे करणे शहाणपणाचे लक्षण नव्हे. 

श्रोतेगण त्यांना विचारतात, तुम्ही सांगता ही सृष्टी मिथ्या आहे, भ्रम आहे. त्यातील जीवन हे भासमान आहे. मग असे असताना आम्हांस हे सर्व का दिसते? का जाणवते?  

समर्थ त्यांच्या शंकेचे निरसन करतात.. 

देखिलें ते सत्यची मानावे । हे ज्ञात्याचे देखणें नव्हे ।

जड मूढ अज्ञान जीवें । हे सत्य मानिजे ॥

येक्या देखिल्यासाठी । लटिक्या कराव्या ग्रंथकोटी ।

संतांमहंतांच्या गोष्टी । त्याहि मिथ्या मानाव्या ॥

माझें दिसते हेचि खरे । येथे चालेना दूसरे । 

ऐशिया संशयाच्या  भरे । भरोंचि नये ॥

समर्थ सांगतात 'स्व' विषयी वृथा गर्व बाळगू नये. मला जे दिसते, तेच सत्य. मला जे कळले तेच योग्य. माझे ज्ञान हेच परिपूर्ण असे समजू नये. अनेक लोक, अनेक कथा सांगतात. त्यांच्या ज्ञानाचा हवाला देत उपदेश देतात. पण ते सारे सत्य मानू नये. जे पाहिले, ऐकले त्याचा पडताळा करायला पाहिजे. कुणावरही अंधपणे विश्वसू नये. कशाचाही स्वीकार करण्यापूर्वी त्याला स्वतःच्या ज्ञानाची, अनुभवांची, बुद्धिमत्तेची कसोटी लावावी. 

आपले म्हणणे अधिक स्पष्ट करण्यासाठी, समर्थ विविध उदाहरणे देतात. 

मृगे देखिले मृगजळ । तेथे धावते बरळ ।

जळ नव्हे मिथ्या सकळ । त्या पशूस कोणे म्हणावे ॥

कुशळ चितारी विचित्र । तेणे निर्माण केले चित्र ।

देखता उठे प्रीति मात्र । परंतु तेथे मृत्तिका ॥ 

मृगजळा मागे धावणारा मृग तहानलेलाच राहतो. जो निद्रे मध्ये पाहिलेली स्वप्ने सत्य समजतो आणि तसेच काही घडेल अथवा घडले असेल अशा भ्रमात राहतो, तो या व्यवहारी जगात कुचेष्टेचा धनी होतो. दशावतारी खेळ दाखवतात. त्यांच्या नाटकात सुंदर सुंदर स्त्रिया साज-शृंगार करून येतात. त्याच्यावर मोहीत होऊन त्यांच्यामागे जाणाऱ्यांचा अपेक्षाभंग होतो, जेव्हा कळते की त्या स्त्रिया नाहीतच. मूर्तिकार सुंदर पुतळ्या घडवतो. दुरून पाहणाऱ्यास ते सारे सजीव आहेत असा भास होतो. परंतु जेव्हा तेथे प्रत्यक्ष जाऊन पाहावे, तो ते निव्वळ दगड आहेत हे समजते. असे सर्व केवळ, जे दुरून दिसते त्यावर विसंबल्यामुळे घडते. अधिक निकट, अधिक सखोल निरीक्षण/अवलोकन केले असता,  खरे काय आहे ते उमगते. 

सृष्टी बहुरंगी असत्य । बहुरूपाचे हे कृत्य ।

तुज वाटे दृश्य सत्य । परी हे जाण अविद्या ॥

मिथ्या साचासारिखे देखिलें । परि ते पाहिजे विचारिले । 

दृष्टी तरळता (चंचल झाली असता) भासले । तें साच कैसे मानावे ॥ 

काही वेळा मनावर, बुद्धीवर विविध भावभावनांचा प्रभाव असतो. त्याचा परिणाम जे दिसते, त्याचा अर्थ अथवा संगती लावण्यावर होऊ शकतो.  त्यामुळे आपल्या दृष्टीला जे भासते तेच सत्य, असे समजणारा अज्ञ समजला जातो. कारण जे सामोरे  दिसते ते एकांगी आहे. आपले स्थान बदलले, तर दृश्याचे स्वरूप देखिल वेगळे भासते. संथ पाण्यात प्रतिबिंबित झालेले आकाश बघण्यासाठी आपल्याला थोडे खाली पाहावे लागते. परंतु मान वर केली असता तेच आकाश काहीसे वेगळे दिसते. तेच आकाश, तेच तारे परंतु तरीही त्याचे स्वरूप पालटते. वेगवेगळ्या आकारांचे आरसे पहिले असता त्यात स्वतःची अनेक प्रतिबिंबे दिसतात. परंतु ती सर्व खोटी असतात, कारण रूप एकच एक खरे असते. पाण्याच्या बुडबुड्यांमध्ये अनेक प्रतिबिंबे तरंगताना दिसतात. परंतु ते बुडबुडे फुटताच सर्व नाहीशी होतात. यात कसलाच चमत्कार नसतो. तर जे सत्य आहे तेच एकमेव टिकते, आणि त्याची मायावी प्रतिबिंबे नष्ट होतात.  ध्वनींचे प्रतिध्वनी येतात. पण ते सुद्धा विरून जातात. एखाद्या सभागृहात पूर्ण भिंत व्यापेल असे दर्पण असेल, तर त्यात त्या समोरील सभेचे प्रतिबिंब दिसते.  तेथे एक नाही तर दोन  सभा आहेत असे भासते.  परंतु समंजस लोक जाणतात की हा केवळ दृष्टिभ्रम आहे. प्रतिबिंब दृष्टीआड केले की मूळ रूप सामोरे येते.  दिव्यांच्या प्रकाशात अनेक छाया दिसतात, पण त्या सर्व खऱ्या नसतात.  त्या छायांच्या खेळात जो गुंततो, तो सत्यस्वरूपास पारखा होतो. म्हणून जे दिसते,ऐकू येते  त्याची मायावी प्रतिबिंबे, प्रतिध्वनी बाजूला करून निव्वळ सत्याचे दर्शन करणे जरूरीचे असते. 

म्हणून समर्थ सांगतात --

ऐसे हे बहुविध असे । साचासारिखेचि दिसे ।

परि हे सत्य म्हणौनि कैसे । विश्वासावे ॥

माया मिथ्या बाजीगरी (गारूडीविद्या) । दिसे साचाचिये परी ।

परी हे जाणत्याने खरी । मानूचि नये की ॥

कपटविद्येत निष्णात लोक, सामान्यजनास सहज फसवितात. अनेक रुपाने ते लोकांसमोर येतात, अनेक सोंगे वठवितात. परंतु त्यांचे असत्य कधी ना कधी सामोरे येतेच.  सुवर्णमृगाच्या रुपातील राक्षसाला सीतामाई भुलली, आणि श्रीरामांना सुद्धा त्याची ओळख पटण्यासाठी दूरवर जाऊन त्याचा वध कारणे भाग पडले. श्रीकृष्णाचा वध करण्यास अनेक दानव वेगवेगळी रुपे धारण करून आले. कोणी वृक्ष बनले, कुणी उखळ, कुणी साप.  आणि  एक तर पुतना मावशीच्या रुपाने आला. परंतु श्री कृष्णाने त्या सर्वांचा वध केला. रावणाने देखिल अनेक मायावी मस्तके बनविली.  कधी एका राक्षसाच्या रक्तातून अनेक उपजतील असे मायाजाल पसरविले. समस्तास त्राही त्राही केले. परंतु अखेर त्या सर्वांचा वध झाला आणि त्याचे सत्य स्वरूप सामोरे आले. म्हणून जे दिसते आहे, तेव्हढेच खरे मानू नये. असे करणे सहजसाध्य नसते. त्यासाठी विशेष प्रयत्न करावे लागतात. कारण देव सुद्धा ज्या कपटाला फसतात, तिथे मनुष्याची काय कथा?

ऐसी राक्षसांची माव । जाणो न सकती देव ।

कपटविद्येचे लाघव । अघटित ज्यांचे ॥

मनुष्याची बाजीगरी (खोटे नाटक) । राक्षसांची वोडंबरी (कपटविद्या) ।

भगवंताची नाना परी । विचित्र माया ॥ 

जे खऱ्यासारखे दिसते, परंतु पाहू जाता नसते त्यास सत्य कसे मानावे?  हे आभासी आहे असे समजावे, परंतु दृष्टीस मात्र अखंड दिसते म्हणून ते सत्य समजावे का?  जे आभासी आहे तेच सत्य मानणे हीच मोठी चूक. असे घडते कारण जे दृश्य आहे त्यातच मनुष्य स्वतःला पाहतो. त्यालाच स्वतःचे स्वरूप समजतो. आपल्या चर्मचक्षूने भासमान दृश्याचे अवलोकन करतो, आणि तेच सत्य आहे अशी समजूत करून घेतो. परब्रह्माच्या दर्शनाची आस ठेवतो, पण त्याच्याआड  न त्यागिलेली देहबुद्धी येते. 

इकडे सत्य मानिला देहो । तिकडे दृश्य सत्य हा निर्वाहो ।

दोहोंमध्ये माहा संदेहो । पैसावला बळे ॥

देहबुद्धि केली बळकट । आणि ब्रह्म पाहो गेला धीट । 

तो दृश्याने रुधिली वाट । परब्रह्माची ॥ 

मला जे दिसते ते आणि तेच सत्य असा मनाशी निश्चय केला आणि तिथेच मोठी चूक झाली. कारण सत्यब्रम्ह हे दृश्यातीत आहे. ते जाणण्या करिता भासमान सृष्टी दृष्टीआड करायला हवी. जे दृश्य आहे त्या पलीकडचे सत्य जाणून घ्यायला पाहिजे. त्याचे ज्ञान झाले म्हणजेच आत्मज्ञान झाले. असे आत्मज्ञान झाले असता मी पण संपते आणि शाश्वत सत्याची प्राप्ती होते. अशांती मागे पडते. 

म्हणून समर्थ शिष्यांना उपदेश करतात.. आधी स्वतः स  जाणा. नंतर मी पणाचा त्याग करा. असे केल्याने स्वाभाविकपणे  शांती आणि समाधानाचा लाभ होईल. 

अस्तिचा देही मांषाचा डोळा । पाहेन म्हणे ब्रम्हाचा गोळा ।

तो ज्ञाता नव्हे, आंधळा -। केवळ मूर्ख ॥

दृष्टीसि  दिसे मनासि भासे । तितुके काळांतरी नासे । 

म्हणोनि दृश्यातीत असे । परब्रम्ह ते ॥ 

समर्थ सांगतात, अनेक जण अनेक प्रकाराने साधना करतात. पण त्या सर्वांनाच फलप्राप्ती होतेच असे नाही. त्यांची  इच्छा प्रामाणिक असते, कर्तव्यात कसली कसर नसते,  परंतु सत्यदर्शन काही घडत नाही. असे का व्हावे?  तर त्यासाठी निश्चयाबरोबरच निष्ठा हवी. मनात कसलाही संदेह नसावा, परंतु अंधविश्वास देखिल नसावा. ज्ञानार्जन करताना पारख आणि पडताळा करण्यात अनमान करू नये. असे जो करीत नाही आणि केवळ दुसऱ्यावर विसंबून राहतो, त्याला सत्यदर्शन कदापिही घडत नाही. जो अहंकारी आहे, या सृष्टीच्या माया, मोहाने पूर्णपणे जखडलेला आहे, ज्याच्या बुद्धीवर आभासांचे  अभ्रक साचलेले आहे, तो शाश्वत सत्याच्या जवळपास देखिल पोहोचू शकत नाही.  मी पणा सोडून जो  अनन्यभावाने साधना करील, त्यास सत्यप्राप्ती निश्चितच होईल. 

म्हणून समर्थ त्यांच्या श्रोत्यांना वारंवार सांगतात की मी पणा सोडून द्या, अन्यथा तुम्हांस ज्ञानप्राप्ती होणे नाही. 

देहेबुद्धिचा निश्चयो ज्या ढळेना ।

तया ज्ञान कल्पांतकाळी कळेना ॥

परब्रह्म ते मीपणे आकळेना ।

मनीं शून्य अज्ञान हे मावळेना ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :  (१)  श्री मनाचे श्लोक

            (२)  श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (३४)

श्री समर्थांनी  पूर्णब्रह्म आणि मायेच्या सत्य स्वरूपाचे विवरण केले. जे दृश्य आहे ती माया आहे, असत्य आहे. आणि सत्य जे आहे ते अदृश्य आणि निराकार आहे असे समजावले. परंतु श्रोत्यांच्या मनीचे शंकानिरसन काही होईना. जर सगुण मूर्ती स्वरूपात पुजलेले देव म्हणजे माया आहे, तर त्यांची उपासना का करावी?  भजन, पूजन, कीर्तन हे सर्व निरर्थकच म्हणायचे का ? 

म्हणून ते समर्थांना विचारतात ..

जे समस्त नासिवंत । त्यासी भजावे  किंनिमित्य ।

सत्य सांडून असत्य । कोणे भजावे ॥

असत्याचा प्रत्यये आला । तरी मग नेम का लागला ।

सत्य सांडून गल्बला । कासया करावा ॥ 

निर्गुणाची उपासना केल्यास मोक्षप्राप्ती होते असे सांगता. आणि तरीही सगुण मूर्तीतल्या देवाची उपासना करावी असेही म्हणता.  यातून कसलाच अर्थबोध होत नाही . नक्की काय करावे हे उमगत नाही. असे श्रोत्यांनी विचारल्यावर त्यांच्या शंकांचे निरसन करण्यासाठी समर्थ सविस्तर उत्तर देतात. 

गुरूआज्ञा प्रमाण मानणे हे शिष्याचे कर्तव्य आहे.  सद्गुरूंच्या शिकवणुकीबद्दल  शंका घेणे पाप आहे. कठिण वाटणारे मार्ग, सद्गुरू त्यांच्या शिष्यांसाठी सुकर करतात. त्या करता ते त्यांचे ज्ञान, अनुभव आणि बुद्धिमत्ता खर्ची घालतात. त्यांनी अथक प्रयासाने आणि परिश्रमाने मिळविलेले ज्ञान शिष्यांना सहजतेने देतात. कुठलीही शिकवणूक देताना, शिष्यांच्या हिताचे रक्षण करणे हाच हेतू सदैव त्यांच्या मनामध्ये असतो. म्हणून अशा सद्गुरूंच्या शिकवणुकी बद्दल संशय न घेता, त्यांच्या आज्ञेचे पालन करणे, हेच उत्तम आहे. 

गुरूचे वचन प्रतिपाळणे । हे मुख्य परमार्थाचे लक्षण ।

वचनभंग करिता विलक्षण । सहजेचि जाले ॥

म्हणोनि आज्ञेसी वंदावे । सगुणभजन मानावे ।

श्रोता म्हणे हे देवे । काय प्रयोजिले ॥ 

सद्गुरुकृपेचा महिमा सांगून देखिल, शिष्यगणाचे समाधान काही होईना.  गुरूविषयी आदर असूनही, त्यांच्या सांगण्यातील विरोधाभासाचे आकलन होत नाहीच.  सारे जग हे मिथ्या आहे. देव हे मानवी मनाने  कल्पिलेले, परमात्म्याचे सगुण रूप आहे. असे असून देखिल त्याच्या भक्ती आणि उपासनेने मोक्षप्राप्ती होईल असे सांगता, हे कसे? 

म्हणून ते विचारतात - 

होणार हे तों पालटेना । भजने काय करावें जना ।

हे तों पाहतां अनुमाना । काहीच नये ॥

स्वामींची आज्ञा प्रमाण । कोण करील अप्रमाण ।

परंतु याचा काय गुण । मज निरोपावा ॥ 

एव्हढे समजावून देखिल शिष्यांना सांगितलेले पूर्णतः  पटत नाही, हे लक्षात आल्यावर समर्थ अधिक विस्तृत पणे समजावण्याचा प्रयत्न करतात. ते म्हणतात, जीवनाला आवश्यक असणारी सारी कर्मे तुम्ही करता.  जसे की  भोजन करणे, वस्त्रे परिधान करणे, निवाऱ्याकरिता गृहनिर्मिती करणे, आजार आणि रोग निवारण्यासाठी औषधे करणे. तुम्हाला माहीत आहे की ही सृष्टी आणि त्यावरील जीवन ही माया आहे. तरीही या सृष्टीचे आणि जीविताचे संरक्षण करण्यासाठी तुम्ही प्रयत्न करता. सारे काही नाशिवंत आहे हे कळत असूनही, आपला आणि परका असा भेद करता. ज्यांस आपला मानले त्याच्या समाधानासाठी प्रयत्नशील राहता. एव्हढे सारे करता, मग  हरिभजन करण्यास तरी काय प्रत्यवाय आहे?  हरिभजन आणि देवदेवतांची उपासना करणे समाजाच्या आत्मिक, मानसिक शांततेसाठी, आरोग्यासाठी लाभदायकच आहे. मनुष्यजीवन हे क्षणभंगुर आहे हे माहिती असून देखिल, जीवनोपयोगी असलेली सारी कर्मे करता.  त्यातच सगुण उपासना देखिल आहे असे समजून घ्या.  तुम्ही पुजीत असलेली सगुणरूपे ज्या परमात्म्याची आहेत, त्याच्या आज्ञेचे पालन करण्यास सारे श्रेष्ठ देव देखिल तत्पर असतात. मग तुमच्या आणि माझ्या सारख्या  सामान्यजनांची काय कथा?  कधी स्वार्थासाठी, अथवा कधी निव्वळ नाईलाजाने, तुम्ही समजतील धनी आणि मानी व्यक्तींना शरण जाता. असे असताना पावित्र्य आणि उच्चं आदर्शांचे प्रतिक स्वरूप पुजल्या जाणाऱ्या देवी-देवतांसमोर नतमस्तक होण्यात कसला कमीपणा ? ज्येष्ठ आणि  श्रेष्ठ जे करतात/सांगतात, त्यांस कनिष्ठाने अनुसरावे हा तर धर्मच आहे. 

ज्ञान विवेकें मिथ्या जाले । परंतु अवघे नाही टाकिलें ।

तरी मग भजनेंचि काय केले । सांग बापा ॥

साहेबास लोटांगणी जावे । नीचासारिखे व्हावें ।

आणि देवास न मानावे । हे कोण ज्ञान ॥ 

हरीहर ब्रम्हादिक । हे जयाचे आज्ञाधारक ।

तूं येक मानवी रंक । भजेसिना तरी काय गेलें ॥

समर्थ म्हणतात, आम्ही श्रीरामचंद्रांच्या कुळातले, त्याचेच सेवक. तो सर्वश्रेष्ठ आणि समर्थ हे जगन्मान्य सत्य. त्याची सेवा यथायोग्य घडावी म्हणून तर सारी ज्ञानोपासना केली. जर त्याच्या सेवेमध्ये आम्ही काही अनमान केला, तर आमचे पतन होईल. गुरू जे सांगतात ते सारे पूर्ण विचाराअंतीच असते.  त्यांस अविचार म्हणणे हे अयोग्य नाही का?  सद्गुरूंचे  सांगणे  जो मानणार नाही, त्याचे प्रारब्ध तितकेसे उज्ज्वल नसणार हे तर नक्कीच -- असे करणारा  कुणीही असो. सामान्य असेल तर दुर्दैवाच्या फेऱ्यात सापडेल, आणि राजपदावर असेल तर स्थानभ्रष्ट होईल. काही दुराभिमानी  स्वतः स ज्ञानी समजतात.  त्यांची समजूत असते की,  सत्य आणि असत्य त्यातील फरक त्यांनी जाणला आहे. म्हणून अशा मायावी दैवतांची मी उपासना करणार नाही.  कुणीही काहीही सांगितले, तरी मला योग्य वाटेल तसेच मी वागणार असे म्हणतात.  असे लोक वरपांगी विरोध दर्शवित नाहीत, परंतु अंतस्थता  गुरुआज्ञे विषयी संशय घेतात. म्हणूनच ते   निः संशय  कर्मदरिद्री आहेत असे समजावे. 

मी थोर वाटे मनी । तो नव्हे ब्रह्मज्ञानी । 

विचार पाहतां देहाभिमानी । प्रत्यक्ष दिसे ॥

वस्तुभजन करीना । ना न करी ऐसेही म्हणेना ।

तरी हे जाणावी कल्पना । दडोन राहिली ॥ 

ना तें ज्ञान ना तें भजन । उगाचि आला देहाभिमान । 

येथे नाही किं अनुमान । प्रत्यय तुझा ॥ 

वृथा अभिमान बाळगणाऱ्यास कसलीच प्राप्ती होत नाही. ना त्याचे ज्ञान अलौकिक असते ना आत्मप्रचित. अशी प्रौढी मिरविणाऱ्याचे सत्य स्वरूप कधी ना कधी सामोरे येतेच. म्हणून समर्थ सांगतात, असे काही करू नये , बोलू नये ज्या योगे परमात्म्याचा अपमान होईल.  देवाला नाकारण्यात कोणताच शहाणपणा नसतो. कारण तोच कर्ता-करविता आहे.  

समर्थांचे आराध्यदैवत श्रीराम. त्यांचा गुणमहिमा ते सांगतात. श्रीरामचंद्र का आदरणीय आहेत? त्यांच्या समोर का नतमस्तक व्हावे?  तर त्यांनी दुर्जनांचा संहार केला. स्वपराक्रमाने, स्वकर्तृत्वाने सज्जनांचे संरक्षण केले, दुर्बळांना आधार दिला. असे करताना आदर्श वर्तणुकीचा जणू  परिपाठच दिला. सुऱ्हुदांबरोबर, आप्तस्वकीयांबरोबर  ज्या आदराने, सचोटीने ते वागत, तशीच वागणूक परकीयांना आणि शत्रूंनादेखील त्यांनी दिली. आपल्या सद्गुणांचा उपयोग लोकरंजनासाठी केला. जनहितार्थ वैयक्तिक सुखदुःखाची देखिल पर्वा केली नाही. या कारणाने श्रीराम श्रेष्ठ आहेत. म्हणून त्यांना देवत्व प्राप्त झाले असे समर्थ सांगतात. श्रीरामाचा आदर्श मनामध्ये ठेवून  कार्य केले, तर यश निश्चितच लाभेल असे आश्वासन देतात. समर्थ पुढे सांगतात, या सर्व स्वानुभवाच्या गोष्टी आहेत. श्रीरामाच्या भक्तीनेच यश आणि कीर्ती प्राप्तं होईल. पण जो स्वतःस मोठा कुणी समजून चालेल त्याची कार्यसिध्दी होणे नाही.  समर्थ त्यांच्या शिष्यांना सांगतात की, त्यांनी जे सांगितले आहे ते सर्वांनी आचरणात आणावे, मग त्यांना स्वतःस देखिल तसाच अनुभव येईल. 

रघुनाथभजने ज्ञान जाले । रघुनाथभजने महत्त्व वाढले ।

म्हणौनिया तुवां केले । पाहिजे आधी ॥

हे तो आहे सप्रचित । आणि तुज वाटेना प्रचित ।

साक्षात्कारे नेमस्त । प्रत्ययो करावा ॥ 

कोणतेही कार्य करताना श्रीरामास स्मरून करावे. कर्म करीत असताना कर्ता श्रीराम आहेत हे ध्यानी असो द्यावे,  म्हणजे इच्छित कार्य सिद्धीस जाईल. परमात्म्याचे थोरपण  मान्य करण्यात कसलाही संकोच मानू नये, कारण ते सत्यच आहे. तो सर्वव्यापी आहे, तर तुमचे अस्तित्व विशाल काळाच्या एका तुकड्यात  बंदिस्त आहे.  म्हणून स्वतःचे खुजेपण जाणून असावे. 

आपण आहे दों दिसांचा । आणि देव बहुतां काळांचा । 

आपण थोडे वोळखिचा । देवासि त्रैलोक्य जाणे ॥ 

या कारणें रघुनाथभजन । त्यासी मानिती बहुत जन ।

ब्रम्हादिक आदिकरून । रामभजनी तत्पर ॥ 

ईश्वराची उपासना करीत असताना सारी पापे, दोष आणि दुर्गुणांचा क्षय होतो. ईश्वर उदार आहे, क्षमाशील आहे. तो सर्व भक्तांच्या अपराधांना माफ करतो. अशा परमेश्वराची उपेक्षा करणे सर्वथा चुकीचे आहे. श्रीरामाची भक्ती जो करतो त्यांस सत्य आणि असत्य त्यातील अंतर दिसून येते.स्वप्नसृष्टीतून  जागृत अवस्थेत आलेल्यांस जसे वास्तवाचे भान येते, तद्वतच रामभक्तास आयुष्याच्या क्षणभंगुरतेचे ज्ञान होते. वृथा अभिमान, आसक्ती, स्वार्थ या साऱ्यांचा निचरा होतो. 

असे सांगितल्यावर श्रोत्यांच्या मनी आक्षेप उपजला. रामभक्तास कळते की जग हे मिथ्या आहे, मग तरी ते दृश्य का आहे? ते आमच्यासमोरून नाहीसे का होत नाही ?  आम्ही ज्या जगात वावरतो, ज्या सृष्टीमध्ये जीवन उपभोगतो, ते सारे मिथ्या, मायावी आहे. मग आमचे जीवन हे केवळ भासमानच आहे का? 

समर्थ त्यांना सांगतात --

दिसे लोचनी ते नसे कल्पकोडी ।

अकस्मात आकारले काळ मोडी ।

पुढें सर्व जाईल कांही न राहे ।

मना संत आनंत शोधूनि पाहे ॥

जगी पाहता चर्मचक्षी न लक्षे ।

जगी पाहतां ज्ञानचक्षी नरक्षे ।

जगी पाहतां पाहणे जात आहे । 

मना संत आनंत शोधूनि पाहे ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भः श्री मनाचे श्लोक 

          श्री ग्रंथराज दासबोध 

माया

निर्जन अंधाऱ्या 

    पायवाटेवर 

अडखळले होते 

पाऊल जेव्हा 

मनोमनी गुंजत होती 

फक्त तुझीच 

आश्वासक साद ॥ 

काजळलेल्या दिशांतून 

कोंदटलेल्या अवकाशात 

अनोळखी मार्ग शोधताना 

आधार होता 

एकाकी शुभ्रप्रकाशी 

तेजाळलेल्या तारकेचा  ॥ 

बेदरकार वाऱ्याने 

उन्मळून पडलेले 

विराट वृक्ष पाहताना 

कोवळ्या दुर्बळ तृणपात्यांनी 

सोडली नव्हती 

कधीच साथ ॥ 

म्हणून तर ...

या वादळवाऱ्यात 

आणि अनावर कोलाहलात, 

 संपत नाहीये अजूनही

    माझे असणे 

ही तर तुझीच माया - ॥ 

माळरानी ...

उजाड माळरानी ।

सळसळते आज काही ।

वाऱ्याची गाज ऐकती । 

शुष्क पर्णराशी ॥

उसळे धूळ कोरडी ।

कोंदल्या दिशाही दाही ।

उष्णं तप्तं  वैशाखी ।

माध्यान्ह साचून राही ॥

झुकते  निष्पर्ण फांदी ।

न दिसे छाया कणही ।

शीतल चंचल झुळुकही ।

थांबलेली दूर रानी ॥ 

तीक्ष्ण विखारी किरणे ।

पसरलेली आसमंती । 

उग्र प्रकाशी येथे ।

दृष्टी अंधारलेली ॥ 

तृषित विदीर्ण धरणी ।

उसासे हळू जराशी ।

जळभरले कृष्णमेघही । 

मग दूरदूर जाती ॥ 

काळोखाच्या गाभारी

भग्नं राऊळी - उभी सावळी ।

देवरायाची मूर्त आगळी ।

कुणी प्रवासी ना  वाटसरूही ।

विसावलेला तिथे जरी ॥

नसे धूप  नसे आरती।

नाही पूजा,  मंत्र पठण । 

दर्वळत नाहीत पुष्पमाळा ।

किणकिणती ना  नाजूक कंकण ॥ 

गर्द तरुच्या  छायेमध्ये ।

कळस जरासा उगाच चमके । 

फडफडत्या पंखांची नक्षी ।

कधी नभावर अलगद उमटे ॥

सूर्यबिंब ढळे अस्ताचली ।

वेढून घेती संध्याछाया ।

रानोमाळी दाटून येई ।

भय जागवी काजळमाया ॥ 

दूरदूरच्या नील नभावरी ।

शुभ्र चांदणी चमके न्यारी ।

कुणी अनामिक ठेवून गेला ।

एकच पणती या गाभारी ॥  

चिंता करी जो विश्वाची ... (३३)

तो निर्गुण निराकार । तेथे नाही उत्पत्ती विस्तार ।

स्थानमानाचा विचार । ऐलीकडे ॥ 

श्री समर्थांनी पूर्णब्रह्माचे असे वर्णन केले आहे.निर्गुण आणि निराकार असे पूर्णब्रह्म कालातीत आहे.  ते  आहे पण दिसत नाही.   जाणवते,  परंतु त्याचे स्वरूप वर्णन करता येत नाही. स्थळ आणि काळाच्या मर्यादा त्याला असत नाहीत.  सृष्टीच्या उत्पत्तीच्या आधीसुद्धा  होते, आणि सृष्टीच्या लयानंतर देखिल त्याचे  अस्तित्व अबाधित असणार  आहे.  पृथ्वीच्या उत्पत्ती, स्थिती आणि लय या तिन्ही स्थितीत त्याचे स्थान आणि अस्तित्व अखंडित आणि अनाहत  आहे.  परंतु हे अदृश्य, निराकार तत्त्व सर्वसामान्य बुद्धीला उमजत नाही.  जे दृश्य आणि साकार आहे त्यालाच ते सत्य मानतात. ते सत्य नसून केवळ माया आहे हे त्यांना कळत नाही. माया भ्रम उत्पन्न करते. भासमान सृष्टीची निर्मिती करते. जे सत्य आहे त्याला दुर्लक्षून, भ्रमित झालेली मती त्या मिथ्या मायेलाच सत्य मानते.  सत्य आणि आभास यातील फरक कळेनासा होतो..  सामान्य जन  मायेच्या मोहपाशात बद्ध होतात.   जीवनात अशांती, अपूर्णता, आणि असमाधानाचा संचार होतो. भौतिक सुखदुःखांच्या भासमान आवर्तामध्ये  मनुष्य गुंतून जातो. 

अशा भ्रमित आणि आशंकित  सामान्यजनांना, आभासी मायेपासून वेगळे करावे या हेतूने, श्री समर्थ रामदास स्वामींनी,  मिथ्या माया आणि सत्य ब्रह्म यातील फरकाचे साध्या, सोप्या, सहज समजेल अशा भाषेत विश्लेषण केले आहे. 

ब्रह्म निर्गुण निराकार । माया सगुण साकार ।

ब्रम्हासि नाही पारावार । मायेस आहे ॥ 

माया दिसे ब्रह्म दिसेना । माया भासे ब्रह्म भासे ना ।

माया नासे ब्रह्म नासेना । कल्पांतकाळी ॥ 

संकल्पना अधिक स्पष्ट व्हावी म्हणून ते पुढे सांगतात माया चंचल आहे. तिचे रूप सतत पालटत असते.  मायेस मर्यादा आहेत. तिचा शेवट निश्चित आहे. परंतु परब्रह्म अरूपी आहे, निराकार आहे. स्थिर आणि निश्चल आहे. ते अमर्याद आणि अंतहीन आहे. 

माया पंचभूतिक अनेक । ब्रह्म ते शाश्वत एक ।

मायाब्रम्हांचा विवेक । विवेकी जाणती ॥

माया लाहान  ब्रह्म थोर । माया असार ब्रह्म सार । 

माया अर्ति (अलीकडे) पार ( अंत) - । ब्रम्हासी नाही ॥ 

असे समजावले तरी श्रोत्यांच्या मनातील संभ्रम काही संपत नाही.  म्हणून समर्थ अधिक स्पष्टीकरण देतात. 

जे दृष्टीला दिसते आहे, ती सर्व माया. तर जे आहे परंतु दिसत नाही,   ज्ञानी केवळ  त्यांच्या  ज्ञानचक्षूने जे बघू शकतात, ते म्हणजे परब्रह्म. ते साकार नाही. अरूप आणि   अमर्याद आहे. सर्व चराचरामध्ये त्याचे अस्तित्व आहे. मनुष्य देहात जसे प्राण, तसेच हे ब्रह्म सर्व विश्वामध्ये भरून राहिलेले आहे. माया गढुळली जाते, तिचे स्वरूप बदलते, मायेला सुरूवात आणि शेवट  आहे. परंतु ब्रह्म या सर्वांपासून अलिप्तं आहे. त्याला ना जन्म, ना मृत्यू. त्यांमुळे त्या योगे उपजणारे दुःख, वेदना आणि भोग देखिल नाहीत. माया विकारी आहे, तर  ब्रह्म  निर्विकार आहे. मायेची अनंत रुपे आहेत, परंतु ब्रह्म  अरूपी आहे.  ब्रह्मामध्ये कसलीही खोट नाही. ते विटत नाही, आटतही नाही. माया  असत्य आहे. भ्रम आणि भास आहे. ती सामान्यजनांची  मती भ्रष्ट करते आणि त्यांना  मोक्षमार्गापासून दूर करते. म्हणून समर्थ त्यांच्या श्रोत्यांना सल्ला देतात, की सारे मायापाश दूर सारून सत्यब्रम्हाची उपासना करण्यातच सर्वांचे हित आहे.

गोंडाळ (शेवाळे) सांडून नीर घेईजे । नीर सांडूनि क्षीर सेविजे ।

माया सांडूनि अनुभविजे । ब्रह्म तैसे ॥ 

ब्रह्म आकाशाऐसे निवळ । माया वसुंधरा डहुळ ।

ब्रह्म सुक्ष्म केवळ । माया  स्थूळरूपी ॥ 

मायेमध्ये दोष उत्पन्न होतो, ती अस्थिर आणि चंचल असते. ती अपूर्ण असते, तिला अनेक आधीव्याधी ग्रासतात. ती क्षतिग्रस्त होते. तिचे स्वरूप बदलते. कधी ती विरूप आणि बेरंग होते. तिच्या मध्ये कोमलता, निरागसता नसते. तिचे स्वरूप कालांतराने अशुद्ध होते. अनेक भय आणि चिंतांची उपज ही माया करते. सत्यापासून, पूर्णज्ञानापासून तिच्या अधीन असलेल्या मनुष्यजातीस दूर करते. तिला अनेक मर्यादा असतात. तरीही तिलाच सत्य मानून अनेकजण फसतात. 

परंतु जे निराकार ब्रह्म आहे,  पूर्ण सत्य आहे, ते या पेक्षा अधिक आगळे असते. मायेला असणारी कुठलीही बंधने, मर्यादा त्याला नसतात. ते विशाल, अमर्याद आणि सनातन असते. त्याच्या प्रखरतेमध्ये कुठलेही हीण टिकत नाही. 

माया घडे ब्रह्म घडेना । माया पडे ब्रह्म पडेना । 

माया बिघडे ब्रह्म बिघडेना । जैसे तैसे ॥

ब्रह्म असतचि असे । माया निरसिताच निरसे । 

ब्रह्मास  कल्पांत नसे । मायेसि आहे ॥

माया कठिण ब्रह्म कोमळ । माया अल्प ब्रह्म विशाळ ।

माया नासे, सर्वकाळ -। ब्रम्हचि असे ॥ 

हे सत्य ज्याला उमगले त्यांच्या सुख, शांती,  समाधानास पारावार उरत नाही. माया पाशातून स्वतःची सुटका करून घेऊन सत्याची उपासना केल्याने मोक्ष प्राप्ती निश्चितच होते. 

सत्याची उपासना करावी कशी असा संभ्रम श्रोत्याच्या मनी उपजतो. जे दिसत नाही, ते भजावे कसे? पुजावे कसे? हे काही केल्या उमगत नाही.  देव-धर्म आणि त्याच्या अनुषंगाने येणारी अनेक कर्मकांडे .. म्हणजे स्नान-संध्या, पूजा-अर्चना,  व्रतवैकल्ये या सर्वांस काहीच अर्थ नाही का?  अशी शंका निर्माण होते.  देव म्हणजे जर माया आहे, मानव निर्मित आहे तर त्याची उपासना का करावी?  असा विचार बळावतो. जे चराचर माझ्या जीवनास आधारभूत आहे,  साकार आहे, ते सारे  सत्य की निव्वळ भ्रम? 

श्रोत्यांचे या  शंकांचे निरसन करणे क्रमप्राप्तं आहे. म्हणून समर्थ सत्य संकल्पनेचे अधिक विस्तारपूर्वक विवरण करतात. 

जीवसृष्टी ही अतिप्राचीन आहे.  सृष्टीमध्ये पूर्वापार अस्तित्वात आहे. म्हणून ती सत्यच आहे. त्यांचे अस्तित्व हा भ्रम नव्हे. परंतु जे दिसते ते नाश पावणारे आहे, अविनाशी नाही हे ही सत्यं आहे. अमरत्वाची कल्पना असत्य आहे. सृष्टीमध्ये ज्ञानी आहेत तसेच अज्ञानी देखिल. विवेकी आहेत तसेच अविवेकी पण आहेत. ज्ञानी जन सत्य-असत्य, सगुण-निर्गुण, माया- ब्रह्म यातील फरक जाणतात, मर्यादा ओळखतात.  अज्ञानी लोकांना या कशाचीच जाणीव नसते.  आपल्या समजुतीत, ज्ञानात काही त्रुटी आहे, हे त्यांना मान्य नसते.  असे लोक त्यांची मते  बदलत नाहीतच, परंतु  वेगळे विचार असणाऱ्यांना देखिल, आपल्यासारखे वागणे भाग पाडतात. मग सारे सुख नासून जाते. अशांती पसरते. 

सृष्टीमध्ये बहुजन । अज्ञान आणि सज्ञान ।

म्हणौनिया समाधान । होत नाही ॥ 

ऐका अज्ञानाचे मत । सृष्टी आहे ते शाश्वत ।

देव धर्म तीर्थ व्रत । सत्यचि आहे ॥ 

बोले सर्वज्ञाचा राजा । मूर्खस्य प्रतिमापूजन । 

ब्रम्हप्रळयाच्या पैजा । घालू पाहे ॥ 

सर्वसामान्यांना प्रलयाची,  सृष्टीच्या अटळ अंताची भीती घातली जाते. या प्रलयापासून स्वतःचे, पूर्वजांचे आणि वारसांचे रक्षण करण्यासाठी कर्मकांडाचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते. परंतु हे सारे काही सत्य नसते. 

समर्थ सांगतात, धार्मिक कर्मकांडे करणे जरूरीचे नसले तरी नित्य नैमित्यिक कृत्ये मात्र जरूर करावी. स्नान, संध्या, जप, दानधर्म या योगे जगण्याला  आत्मिक आणि नैतिक अधिष्ठान प्राप्त होते. अन्यथा जीवन म्हणजे केवळ दिशाहीन भटकणे होऊन जाईल असे ते म्हणतात. तीर्थयात्रा केल्याने, त्या क्षेत्रीच्या ज्ञानी जनांचा सहवास लाभतो. संवाद, चर्चा होतात. काही शंकांचे निरसन होते. विचारांचे आदानप्रदान होते. हे सर्व करीत असताना, यथायोग्य गुरू चे शिष्यत्व स्वीकारल्यास, सत्यमार्गीचा प्रवास अधिक सहज, सुखकर होतो. सत्य आणि असत्यातील फरक सद्गुरू जाणतात, आणि त्यांच्या शिष्यांना देखिल तो दाखवून देतात.  शिष्यांच्या शंकांचे निरसन करतात. 

मानवाचे अस्तित्व म्हणजे त्यांचे मन असे ते सांगतात. मनुष्याचे मन जसे घडते, तेच स्वरूप, तसेच व्यक्तिमत्त्व त्याला प्राप्तं होते.  मन आणि मानवी जीवन हे एकरूप आहे. मनुष्यापासून मन वेगळे करता येत नाही. मनास जे दिसते, जाणवते, उमगते तेच त्याच्यापुरतेतरी सत्य असते. म्हणून मनाला घडवणे, रीत शिकविणे, त्याची जोपासना करणे आवश्यक असते. समर्थ सांगतात, देव ही संकल्पना देखिल मानवी मनाची उपज आहे.  निराकार असणारे ब्रह्म दृष्टीआड असते. परंतु उपासना करण्यासाठी मानवाला सगुण, साकार मूर्तीची आवश्यकता भासते. म्हणून असंख्य देव आणि त्यांचा महिमा वर्णन करणाऱ्या कथा निर्माण  होतात. एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे संक्रमित होत राहतात. या काल्पनिक दैवतांमध्ये  समाज, समाजातील लोक इतके गुंतले जातात, की तेच सत्य आहे असा दृढ विश्वास त्यांच्या ठायी उत्पन्न होतो. मूळ ब्रह्म बाजूला राहते, आणि देवी-देवतांच्या भक्तीत सारा समाज रंगतो. प्रत्येकाचे आराध्य दैवत निराळे. संकटकाळी तेच आपल्याला तारतील असा समज जनसामान्यांच्या  मनात असतो. परंतु तसे घडत नाही. जे प्रारब्ध आहे ते काही चुकतं नाही. मग निराशा येते. 

येके कल्पनेचे पोटी । होति जाती अनंत सृष्टी ।

तया सृष्टीची गोष्टी । साच केवी ॥

कल्पनेचा केला देव । तेथे जाला दृढभाव । 

देवालागी येता खेव । भक्त दुःखेदुःखावला ॥ 

मानवी मनातून उपजलेले देव, आणि त्यांची अनेक रुपे. प्रत्येकजण आपल्या परीने, आपले दैवत साकार करीत असतात. कुणाचा देव रेशमाचा,  कुणाचा मृत्तिकेचा, कोणी देवाला पाषाणात घडवितात, कुणी काष्ठं रूपात,  तर कुणी धातू रूपात साकार करतात.  परंतु भक्तांना समजत नाही की, खरा देव हा एकच आहे.  जो अदृश्य आहे, अमूर्त आहे. अथक  ज्ञानोपासनेनंतरच त्याचे सत्यस्वरूप उमगते. भजन, पूजन आणि कीर्तन करून कुठलाही देव प्रसन्न होत नसतो. कारण ही सर्व कर्मकांडे देखिल मानवनिर्मितच आहेत. स्वतःच्या दैवताचे श्रेष्ठत्व अधोरेखित करण्यासाठीच ती केली अथवा करवली जाते.  परंतु कधी ना कधी तरी भ्रमनिरास होतोच. 

आमचा देव बहु  सत्य । आह्या आकांती पावत ।

पूर्ण करी मनोरथ । सर्वकाळ ॥ 

आता याचे सत्त्व गेले । प्राप्त होते ते जाले ।

प्राप्त न वचे पालटिलें । ईश्वराचेनी ॥

धातू पाषाण मृत्तिका । चित्रलेप काष्ठ देखा । 

तेथे देव कैचा मूर्खा । भ्रांति पडली ॥ 

हे आपुली कल्पना । प्राप्तांऐसी फळे जाणा ।

परी त्या देवाचिया खुणा । वेगळ्याची ॥ 

म्हणून समर्थ सांगतात, सगुणाची पूजा करताना ध्यानी असू द्यावे, की हे त्या निर्गुण, निराकाराचे मनोकल्पित स्वरूप आहे. सत्य आहे ते अमूर्त आणि अदृश्य आहे. कल्पनेने रचलेली सृष्टी सत्य  मानणे आणि त्या साठी सत्याकडे पाठ फिरविणे, हे अज्ञानी असण्याचेच लक्षण आहे. नीती नियमाच्या चौकटीत राहून, धर्माचे अधिष्ठान असलेले जीवन व्यतीत करणे योग्यच. परंतु सारासार विचारशक्ती जागृत असणे जरूरीचे आहे.  जे प्रत्यक्ष दिसते, तेच केवळ सत्य असे मानणे चुकीचे आहे.  सत्य याहून काही वेगळे आहे हे समजून घेणे आवश्यक आहे. समस्त सजीव आणि निर्जीव सृष्टी नाशिवंत आहे.  भासमान आहे.  "येके कल्पनेचे पोटी । बोलजेती अष्ट सृष्टी ।" असे म्हणले आहे.  मग यातील सत्य कोणती आणि कशी मानावी?  संत,  सज्जन आणि सद्गुरूंच्या सहवासाने, या दृश्याच्या पल्याड असलेले एकमात्रं  शाश्वत आणि  अक्षत सत्य जाणून घ्यायलाच पाहिजे. 

म्हणोनि सृष्टी नासिवंत । जाणती संत महंत ।

सगुणी भजावे निश्चित । निश्चयालागी ॥

सगुणाचेनि आधारे । निर्गुण पाविजे निर्धारे ।

सारासारविचारे । संतसंगे ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :  श्री ग्रंथराज दासबोध 

x