एकरूप

चंद्रभागेच्या तीरी .. भगतांची मांदियाळी 
टाळ चिपळ्यांची खेळी .. गर्जे सांज अन सकाळी ॥

नाचे किर्तनाच्या रंगी .. भक्तिरस अंगोपांगी 

हर्ष दाटे अंतरंगी .. गुण विठ्ठलाचे सांगी ॥ 

हरिनामाचा गजर .. ऱ्हुदयी हरीचा वावर 

पाकळी पाकळी अंतर .. गंध भरे निरंतर ॥

ओढ पावलासी लागे .. नाम जप मुखी रंगे 

सावळ्याच्या दर्शना गे .. संत पुढे , जन मागे ॥

शोभे तुळशीमाळ गळा ..  माथी चंदनाचा टिळा 

विठू साक्षात सावळा .. माया त्याची जनसकळा ॥


दिंडी भक्तांची ही चाले .. ध्वजा भक्तीचीच डोले 

वाळवंटी जन आले .. श्वास, श्वास विठ्ठल झाले ॥ 

जनभक्तीचा सागर .. विठूनामाचा जागर 

भक्तीचाच गहिवर .. भारलेले चराचर ॥

झाले कैसे अपरूप .. सावळे सगुण स्वरूप 

पाहूनीया हे आरूप .. सान थोर एकरूप ॥ 

हाये रे वो दिन क्यू ना आये ?

श्री दादासाहेब फाळक्यांनी भारतीयांसाठी चलतचित्रपटांचे एक अनोखे दालन उघडून दिलं. तेव्हापासून आजतागायत त्यात अनेक चांगले, वाईट बदल झाले. चित्रपट सृष्टीने अनेक कलाकार घडवले, घडताना पाहिले. काहींना यश आणि लोकप्रियतेच्या शिखरावर बसवले, तर काही विस्मरणाच्या खोल गर्तेत नाहीसे झाले.

चित्रपट निर्मितीसाठी अनेक लोकांचे योगदान जरुरी असते. निर्मितीसाठी जो खर्च लागतो, त्यासाठी अर्थपुरवठा करणार्‍याला निर्माता म्हणतात. पण माझ्या मते चित्रपटांचा खरोखरीचा निर्माता हा त्या चित्रपटाचा दिग्दर्शक असतो. दिग्दर्शकाच्या मनात आधी चित्रपट साकारतो आणि नंतर त्यावर प्रक्रिया घडून तो दृश्य स्वरूपात आपण बघतो. या अर्थाने दिग्दर्शक हा चित्रपट सृष्टीचा ब्रम्हदेवच आहे . 

हिंदी चित्रपटसृष्टीत अनेक दिग्गज दिग्दर्शक झाले. व्ही शांताराम, राज कपूर, इ. त्यांनी आपल्या कलेचा एक अमीट ठसा या चित्रपटसृष्टीवर ठेवला. या नामावळीतील एक महत्त्वाचे नाव म्हणजेच ऋषिकेश मुखर्जी. 

ऋषिकेश मुखर्जींची स्वतःची अशी एक खासीयत होती, ती म्हणजे त्यांच्या सादरीकरणातील साधेपणा. त्यांच्या चित्रपटात सहसा कधीही भव्य सेट्स, डोळे दिपवणारे नेपथ्य, झगमगत्या पोषाखातील तारे, पल्लेदार संवाद आणि मोठे युद्धाचे अथवा नृत्याचे प्रसंग आढळत नाहीत. त्यांच्या चित्रपटांच्या कथा मध्यमवर्गीय घरात घडतात. त्यामुळेच की काय आपल्याला त्या खूप जवळच्या, ओळखीच्या वाटतात. आपल्याच सभोवतालामधील काही प्रसंग आपण पडद्यावर पाहतो आहे, असे वाटते. पण तरीही त्यात तोच तो पणाचा कंटाळवाणेपणा नसतो, तर एक जिवंत, ताजेपणा असतो. त्यांच्या चित्रपटातील संगीतही अतिशय सुमधुर आणि श्रवणीय असते. एकंदरीतच चित्रपट या कलामाध्यमाचा त्यांनी अतिशय प्रभावीपणे वापर केला. त्यांच्या चित्रपटातील पात्रांच्या सुखदुःखात प्रेक्षक सहभागी होत असत, हेच त्यांच्या दिग्दर्शनाचे यश म्हणावे लागेल.

‘अनुराधा’, ‘अनुपमा’, ‘गुड्डी’, मिली’, ‘खूबसूरत’ असे नायिकाप्रधान चित्रपट त्यांनी केले. स्त्री भावनांचा अतिशय सुंदर असा अविष्कार यात दिसतो. ‘अनुराधा’ मधली प्रेमाखातर श्रीमंतीचा त्याग करून एका ध्येयवादी डॉक्टरचा संसार करणारी पत्नी...सुखी समाधानी तर आहे पण पतीला संसार, घर यापेक्षा कर्तव्य अधिक श्रेष्ठ वाटते याची खंत तिला लपवता येत नाही. तक्रार तर नाहीये पण तरीही तिची उलाघाल, तिचे अबोल दुःख प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचतं. ‘अनुपमा’ मधली अतिशय बावरलेली, घाबरलेली दुर्दैवी अनुपमा. तिच्या जन्म समयी झालेल्या तिच्या मातेच्या मृत्यूचे जणू जिवंत स्मारकच असते, आणि म्हणूनच तिच्या पित्याला नकोशी. तिच्या दुर्दैव बघून प्रेक्षक व्यथित होतात. झगमगत्या, कचकड्या विश्वातील तारे, तारकांना आराध्य मानणारी ‘गुड्डी’ आपल्यातलीच कुणीतरी वाटते. जीवनाने रसरसलेल्या, अवखळ ‘मिली’ च्या असाध्य आजाराने आपणही कासावीस होतो. आणि ‘सारे नियम तोड दो, नियम पे चलना छोड दो’ म्हणणारी ‘खूबसूरत’ मंजू आपल्याला जीवनाचा निर्मल आनंद घ्यायला शिकवते.

त्यांच्या इतर काही चित्रपटांमध्ये विशेष उल्लेखनीय म्हणजे ‘आनंद’, ‘बेमिसाल’ आणि ‘नमक हराम’. या चित्रपटांच्या कथा कुटुंबापुरत्या सीमित नाहीत. क्षणाक्षणामध्ये जीवन शोधणारा आणि कॅन्सर सारख्या जीवघेण्या रोगासमोर सुद्धा दीन व्हायला नकार देणारा त्यांचा ‘आनंद’ आपल्याला ‘जिंदगी कैसी है पहेली’ असं म्हणायला लावतोच. ‘बेमिसाल’, ‘नमक हराम’ मधले नायक जरा वेगळे म्हणजे ध्येयवादी, भावुक वगैरे नाहीत. तर थोडे जिद्दी, अन्यायाचा प्रतिकार करणारे असे आहेत. पण यातही एक ‘ऋषीदा टच’ जाणवतोच. अगदी संघर्षाचे प्रसंगही कुठे अतिरंजित वाटत नाहीत. राग, द्वेष ही मानवी स्वभावाचीच एक बाजू आहे, आणि ती त्याच चौकटीत आपल्या समोर उलगडते. त्याचा कुठे मेलोड्रामा होत नाही. या सर्व चित्रपटांचे वैशिष्ट्य म्हणजे चित्तवेधक कथानक, आखीव रेखीव पटकथा, श्रवणीय संगीत आणि कलाकारांचा संयत अभिनय. 

अतिशय श्रवणीय संगीत ज्याचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल असा एक चित्रपट म्हणजे अभिमान. दोन कलाकारांमधे श्रेष्टत्वाकरता स्पर्धा असणे काही नवीन नाही, किंबहुना नैसर्गिकच आहे. पण हे कलाकार जर पती-पत्नी असतील तर हीच स्पर्धा अक्षरशः जीवघेणी ठरते. पत्नीने आपल्यापेक्षा श्रेष्ठ असता कामा नये हा ‘मेल इगो’. विषय खूपच गंभीर पण अत्यंत संवेदनाशीलतेने हाताळलेला. "नदीया किनारे’, ‘तेरी बिंदीया रे’, ‘तेरे मेरे मिलन की ये रैना’, ‘अब तो है तुमसे हर खुशी अपनी’ अशी एक से एक गाणी आणि आमिताभ, जयाचा अभिनय या चित्रपटाला एका वेगळ्याच उंचीवर नेतात.

त्यांचा अजून एक उल्लेखनीय चित्रपट म्हणजे ‘बावर्ची’. साधीशीच कथावस्तू, पण त्यातील प्रत्येक प्रसंग असा खुलवला आहे की, त्या कथानकाशी प्रेक्षक समरस होतो. ‘मुझे एक प्याली गरम चाय क्यों नहीं कोई देता?’ म्हणणारे दादाजी, स्वतःच्या खोलीत लपून-छपून अंडी उकडणारा बब्बू चाचा, किंवा गच्चीवर नाटकाचे संवाद पाठ करणारी कृष्णा आणि तिचे ते संवाद ऐकून भलताच गैरसमज करून घेणार्‍या तिच्या दोघी चाची या अगदी ओळखीच्या वाटतात. आपण किती लहान सहान गोष्टींकडे, सुखांकडे नगण्य समजून दुर्लक्ष करतो आणि मग जगाच्या दृष्टीने यशस्वी पण दुःखी अशा आयुष्याचे धनी होतो, हे सांगणारी ही कथा. आणि हे सर्व त्यांच्या लक्षात आणून देणारा त्यांचा बावर्ची रघू (राजेश खन्ना) म्हणतो, “मैने कुछ नाही किया, सिर्फ आपको वो छोटी-छोटी बातें याद दिला दीं, जिन्हें आप लोग शायद भूल गये थे”. यात कुठेही रडारडी नाही, हिंसा नाही, इतकेच काय पण रूढार्थाने नायक, नायिका सुद्धा नाहीत. हा चित्रपट बघताना आपण आपल्या विवंचना काही काळ का होईना, विसरतो. हा चित्रपट नुसते मनोरंजनच करीत नाही तर विचार करायलाही प्रवृत्त करतो. आजकाल म्हणतात ना ते... पॉझिटिव्ह थिंकींग ... तेच ते, पण कुठल्याही तत्त्ववेत्त्याचा आव न आणता. 

ऋषिकेश मुखर्जींचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे साध्या साध्या प्रसंगातून फुलणारा विनोद. विनोद निर्मितीसाठी कुठेही  शब्दांची अथवा घटनांची ओढाताण केलेली जाणवत नाही. समाजातील बर्‍या-वाईट गोष्टींवर व्यंग करताना, कधी कुणाचा  मानभंग होत नाही ना, कुणी दुखावले जात नाही ना, याचे संपूर्ण भान राखलेले दिसते. तसेच द्वयर्थी संवाद किंवा कुणाच्या शारीरिक व्यंगावर टीका हे प्रकार अजिबात आढळत नाहीत. अशी निखळ करमणूक देणारे त्यांचे चित्रपट  म्हणजे ‘गोलमाल’,  ‘नरम-गरम’. उत्पल दत्त यांचा अभिनय म्हणजे अभिजात कॉमेडीचे उदाहरणच आहे. वेडेवाकडे अंगविक्षेप नाहीत, किंवा  चित्रविचित्र आवाज काढणे नाही. निखळ विनोद. गोलमाल मधील रामप्रसाद आणि लक्ष्मण प्रसाद (आमोल पालेकर), त्याला मनापसून मदत करणारी त्यांची बनावटी आई (दीना पाठक), आणि त्याचा बॉस भवानीप्रसाद (उत्पल दत्त) यांनी घातलेला गोंधळ केवळ अवर्णनीय आहे. ‘नरम-गरम’ मधे आपल्या स्वतःच्या मालकीच्या घराचा ताबा मिळवण्यासाठी धडपडणारा भवानी शंकर, त्याच्या मार्गात अडथळे आणणारी कुसुम आणि या संघर्षातून सहजतेने होणारी विनोद निर्मिती. याचमुळे तर ऋषिकेश मुखर्जींचे चित्रपट आगळे वेगळे आणि दर्जेदार होतात. 


आणखी एक असाच सुंदर चित्रपट म्हणजे ‘चुपके चुपके’. यात तसे म्हणायला दोन नायक आणि दोन नायिका आहेत. पण ही कथा त्यांची नाही. शुद्ध हिंदी भाषा बोलण्याचा अतिरेकी आग्रह धरणार्‍या आपल्या जिजाजींना हसत खेळत माणसात आणणार्‍या एका प्रोफेसरची कथा. यातील प्रसंग, संवाद आणि कलाकारांचा अभिनय याचा अतिशय सुंदर मेळ घातलेला दिसतो, आणि त्याचबरोबर ‘अब के सजन’ सारखी गीते, म्हणूनच ‘चुपके चुपके’ म्हणजे एक सर्वांग सुंदर चित्रपट. 

ऋषीदांनी आपल्या कारकीर्दीत चित्रपट निर्मितीतील इतरही काही क्षेत्रात काम केले आहे. त्यांनी सहायक दिग्दर्शक, लेखन, पटकथा लेखन (मधुमती) इ. क्षेत्रात काम केले. त्यांनी काही दूरचित्रवाणीवरील मालिकाही केल्या. ‘अनुराधा’ साठी त्यांना नॅशनल फिल्म अ‍ॅवॉर्ड देण्यात आले. तसेच चित्रपट क्षेत्रातील सर्वोच्च दादासाहेब फाळके पुरस्काराने सन्मानीत करण्यात आले.

ऋषिकेश मुखर्जींनी जवळ-जवळ ४० ते ४५ हिंदी चित्रपटांचे दिग्दर्शन केले. त्यांचा अगदी अलीकडच्या काळातला चित्रपट म्हणजे ‘रंगबिरंगी’. पती, पत्नी आणि वो असा स्फोटक विषय असूनसुद्धा अतिशय संयत पद्धतीने केलेले नर्मविनोदी चित्रण, हे या चित्रपटाचे वैशिष्ट्य. पण याच का, ऋषिकेश मुखर्जींच्या सर्वच चित्रपटांची हीच तर खासियत आहे. आक्रस्ताळेपणा,  रुचिहीन संवाद आणि झगमगते नेपथ्य याचा पूर्णपणे अभाव म्हणजे ऋषीदांचे चित्रपट, असेच तर समीकरण आहे. त्यांचे चित्रपट अत्यंत वास्तववादी असूनही खूप गंभीर नाहीत. हलके फुलके, मनोरंजन करणारे असूनही त्यातून काही संदेश देणारे आहेत.

म्हणूनच आजकालच्या so called musical, family drama, comedy, thriller इत्यादींच्या गदारोळात एखादा ‘खूबसूरत’ किंवा ‘बावर्ची’ मनाला प्रसन्नता देतो, ‘आनंद’चा जवळ येणारा मृत्यू बघताना आपणही हळवे होतो, ‘अनुपमा’चं दुर्दैवं संपावं असं आपल्यालाही मनापासून वाटतं, ‘गुड्डी’ आणि ‘मिली’च्या अवखळपणात आपणही रंगतो आणि मग आपसूकच म्हंटलं जातं, ‘हाये रे वो दिन क्यू ना आये ?’

अवंतिका बाईंची समाजसेवा --

आज अवंतिका बाईंची फार म्हणजे फारच लगबग चालू होती . स्वतःचा अवजड देह ( शक्यं तितक्या) चपळाईने हालवत त्या कामे उरकीत होत्या . सकाळी सकाळी त्यांनी आधी निर्मलाबाईंना नाश्त्याचा मेन्यू सांगितला. रामूला घराची साफ - सफाई नीट करण्याच्या सूचना दिल्या. ही महत्वाची दोन कामे उरकल्या नंतर नाही म्हणले तरी त्यांना थोडासा शीण आला होताच. म्हणून त्यांनी निर्मला बाईंना आले घालून चहा करायला सांगितला. तेव्हढा चहा घेण्यापुरत्या काय ते त्या जरा सोफ्यावर विसावल्या . नंतर लगेच माळ्याला बागेच्या निगराणी संबंधी सूचना देण्यासाठी स्वतः बंगल्याच्या (चार ) पायऱ्या ‍उतरून बागेत आल्या. तो पर्यंत नऊ वाजत आले होते, आणि ऊन तापायला सुरुवात झाली होती. तशा उन्हामुळे त्वचेला अपाय होईल याची पुरेपूर कल्पना असूनही , त्याची पर्वा न करता जवळ जवळ १५ मिनिटे त्या माळ्याला सूचना देत होत्या. नोकरांवर लक्ष ठेवले नाही तर ते त्यांना दिलेली कामे नीट करत नाहीत, असा त्यांचा ठाम विश्वास होता. पण तेव्हढ्या श्रमानेही त्यांच्या कपाळावर घामाचे थेंब जमा होऊ लागले होते. मग गॅरेजकडे न जाता गंगाधर ड्रायव्हरला तिथेच बोलावून, गाडी नीट स्वच्छ पुसून तयार ठेवायला सांगितली.  

 

आता मात्र अवंतिका बाईंना विश्रांतीची नितांत आवश्यकता होती, पण कर्तव्यं पूर्तीचा आनंद काही औरच.. काही क्षण, दररोज ढासळत्या तब्येतीची चिंता त्यांच्या मनात दाटून आली. आजकाल त्यांच्या छाती मध्ये अधून मधून बारीकशी कळ येत होती .. आणि काही वेळा जीव घाबरा होत असे. डॉक्टर कडे गेले तर म्हणतात, म्हणे अँसिडिटी आहे.. तेलकट मसालेदार खाऊ नका, चहा , कॉफी कमी प्या .. 

"या डॉक्टरांना काही म्हणजे काहीच कळत नाही." 

त्यांनी त्यांच्या आवडत्या सिद्धांताचा मनाशीच पुनरुच्चार केला. 

"मला खात्री आहे , मला हार्टच आहे (म्हणजे र्‍हुदय रोग बरं, हे अवंतिका बाईंचे स्पेशल इंग्लिश). एखादे दिवशी अ‍ॅटॅक आला म्हणजे होईल त्यांना पश्चात्ताप, माझ्या तक्रारी कडे दुर्लक्ष केल्याचा. अ‍ॅसिडिटी म्हणे .. हं "  

अवंतिका बाई त्यांचे नाक आक्रसत आणि कपाळाला आठ्या घालीत हॉल मध्ये आल्या. त्यांच्या तब्येतीबद्दलच्या विचारांनी त्यांना कसंतरीच होऊ लागले होते. नीटसपणे सजवलेल्या एअर कंडिशन्ड हॉल मध्ये आल्यावर त्यांना जरा बरे वाटले. तिथल्या मऊ, आरामशीर सोफ्यावर त्या जरा विसावल्या. नाही म्हणालं तरी त्यांना त्यांच्या तब्येतीची काळजी घेणे जरूरच होते. त्यांच्या शिवाय हे घर, हा संसार चालणार तरी कसा?  शिक्षणासाठी हॉस्टेलवर असलेल्या दोन मुलींची आणि घरात असलेल्या थोरलीची - सोनालीची त्यांना आठवण आली. तीन मुली .. मुलगा नाहीच, त्या मनोमन खंतावल्या. मुलगा व्हावा म्हणून त्यांनी आणि त्यांच्या सासूबाईनी सुद्धा किती व्रत वैकल्ये केली, पण काही उपयोग नाही. एक हिमालयात तप करणारे योगी आले होते. अवंतिकाबाईंना त्यांच्याकडे जाऊन त्यांचे आशिर्वाद प्राप्तं करण्याची  फार इच्छा होती. न जाणो त्यांच्या कृपेने पुत्रलाभ झालाही असता. .. तर ह्यांचं भलतच -- म्हणे मुलगा आणि मुलगी यात काही फरक नाही .. आणि मुलगा नसला म्हणून काही बिघडत नाही. यांचं काय जातंय असं बोलायला? माझ्या दोन्ही धाकट्या जावांना मुलगे आहेत. त्यांच्यात मला कसं वाटत असेल? अवंतिका बाईंनी सुस्कारा सोडला. त्यांना आता अगदी भरून येत होतं ..    

"किती दु:खी आहे मी ? वरकरणी दाखवत नसले म्हणून काय झाले?" 

त्यांना त्यांच्या मनोनिग्रहाचे फार कौतुक वाटले, डोळे भरून येतायत की काय असे  उगीचच वाटले. म्हणजे मग त्यांना त्या कादंबरीतील नायिकेप्रमाणे मोठ्या निकराने आपले अश्रू परतवून मंद हास्य करायचे होते. पण नाही डोळे कोरडेच होते. 

नाश्ता हॉल मध्येच आणून द्यायला त्यांनी निर्मलाबाईंना इंटरकॉम वरून सांगितले, आणि मग पाय पसरून जरा ऐसपैस विसावल्या. सकाळपासून झालेल्या श्रमाने त्यांना हलकीशी झोप लागली. तेव्हढ्यात त्यांचे पती, मनोहरराव सकाळचा नाश्ता करून कचेरीकडे रवाना झाले होते. अवंतिकाबाईंना जाग आली तेव्हा निर्मलाबाई  आदबीने बोलत होत्या,

"मॅडम आहो मॅडम , उठताय ना ? नाश्ता निवून जाईल." 

आवाज ऐकून त्यांनी डोळे उघडले. क्षणभर बेडरूम मधून इथे हॉलमध्ये त्या कशा आल्या, याचा त्यांना बोध होईना. पण मग त्या सावरल्या. (शक्य तितक्या) चपळाईने टी पॉय वरचे पाय खाली घेत त्यांनी निर्मलाबाईंकडे पाहिले. 

" साहेब गेले ? "

" मगाशीच .."

" काही सांगून गेले का ? "

"नाही, काही नाही."

" बरं! जा तुम्ही , आणि आज रात्रीचा स्वैपाक करू नका बरं का. आम्ही बहुतेक बाहेरच जेवून येऊ."

बरं, असे म्हणत निर्मलाबाई स्वयंपाकघराकडे निघून गेल्या.

निर्मलाबाई त्यांच्याकडे जवळ जवळ २० वर्षांपासून काम करत होत्या. पहिले काही वर्षे त्या अवंतिका बाईंना वहिनी म्हणत असत, ते त्यांनी चालवून घेतले. पण नंतर मात्र त्यांना आणि घरातील इतर नोकरांना सक्त ताकीद दिली, की त्यांना मॅडमच म्हणायचे.  "वहिनी? .. हं! ई .. बाई कसंतरीच वाटतं नाही? अगदीच ब्याकवर्ड . एव्हढ्या मोठ्या बंगल्याची मालकीण, आणि वहिनी? छे .. अगदी नथ्थिंग डुईंग."

मानेला (त्यांच्या मते) नाजूकसा झटका देऊन अवंतिका बाईंनी नाश्त्याची प्लेट हातात घेतली. सकाळपासून झालेल्या  श्रमाने त्या दमून गेल्या होत्या, आणि आता त्यांना भूक सुद्धा लागली होती. मनसोक्त नाश्ता झाला . 

निर्मलाबाईंच्या हाताला चव फार छान आहे हं ! आणि अगदी प्रामाणिक बाई, सगळं स्वयंपाकघर त्यांच्या हातात .. पण कधी चिमूटभर साखर काही घेतली नाही स्वतःसाठी. त्या जर काम सोडून गेल्या तर .. ? 

ती कल्पना त्यांना नकोशी वाटली. गेल्या वर्षीच त्या काम सोडून निघाल्या होत्या, तेव्हा मोठ्या मिनतवारीने त्यांना थांबवण्यात अवंतिका बाईंनी यश मिळवाले होते. पण त्या साठी त्यांना पगारवाढ द्यावी लागली होती. आणि त्यांना दिली म्हणून इतर नोकरांना सुद्धा .. हं !

त्या नकोशा आठवणीने अवंतिका बाईंचा चेहरा त्रासिक झाला. मग त्यांनी मोठ्याने हाक दिली,

" सखू ए सखू .. कुठे गेली ही? वेळेवर कामाला येईल तर शपथ." 

त्यांचा त्रागा चालू असतानाच ओचे, पदर घट्टं बांधत सखू हजर झाली.

"काय वं म्याडम? म्या हतंच हाय की .. दिसंना जनु तुमास्नी .."

"गप, आगाऊपणे बोलू नकोस" अवंतिका बाई ओरडल्या 

" काल माझ्या ड्रायक्लीनिंग च्या साड्या आणायला सांगितलं होतं ना तुला?"

" व्हय म्याडम, कंदीच आणल्यात त्या, वरी ठिवल्यात ना."

" बरं बरं जा तू ." अवंतिका बाई कारवदल्या .

ही सखू महा आगाऊ आहे, निर्मलाबाईंसारखी मवाळ नाही. प्रश्नाला उत्तर, आणि उत्तराला प्रत्युत्तर देण्यात पटाईत. पण काय करणार ? सांभाळून घ्यावे लागते ना आजकाल ? 

अवंतिका बाई सुस्कारल्या, आपल्याला किती सहन करावं लागतं? हे आठवून त्यांना अगदी भरून आलं.

मग मोठ्या निकराने त्या उठल्या, गाऊन सावरत जिन्याकडे निघाल्या. खरे तर ह्यांना गाऊन वापरणे बिलकूल पसंत नाही. तसं केस कापलेले ही त्यांना आवडले नव्हतेच. पण मी त्यांच्याकडे अजिबात लक्ष दिले नाही. स्त्रियांनी किती म्हणून स्वतःचे मन मारून जगायचे? त्या क्लबमधल्या  सुधाताई सांगतात ना,  

" स्त्री ने पुरुषांच्या गुलामगिरीतून आणि रूढी, परंपरांच्या जोखडातून मुक्तं व्हायलाच पाहिजे ... " 

सुधाताई बरंच काही बोलतात, सगळंच नाही बाई कळत. पण त्यांचे भाषण ऐकले ना, की कसं अगदी स्त्री मुक्ती केल्यासारखं समाधान वाटतं. हे सारखी चेष्टा करत असतात, म्हणतात -  

"मी कधी तुला कसली बंधनं घातली आहेत का? मग तुला कशातून मुक्तं व्हायचय?"  पण मी त्यांच्याकडे लक्षच देत नाही. नाहीतरी सुधाताई म्हणतातच, 

"पुरूष तुमच्या मार्गात अडथळे आणतील, कारण मुक्त स्त्री ला ते गुलामा सारखं वागवू शकत नाहीत. तुम्ही त्यांची पर्वा न करता पुढे जायचे, जोखडातून मुक्तं व्हायचे.."  

जोखड म्हणजे काय हे जरी अवंतिकाबाईंना नीटसं कळलं नव्हते, तरी कशातून तरी मुक्त व्हायचे आहे, म्हणजे कोणाला तरी विरोध करायचा एव्हढे कळले. 

क्लबची आठवण येताच त्यांनी घाईघाईने पावले उचलायचा प्रयत्नं केला. पण गुडघ्यातून एक तीक्ष्ण चमक आली, वाकलेली कंबरही चटकन सरळ करणे त्यांना जमेना. कितीतरी दिवसांपासून हे दुखणं त्यांच्या पाठीशी लागले होते. अनेक उपाय केले. कसली कसली तेलं, कोरफडीची जेल , .. कश्शा कश्शाचा उपयोग झाला नाही. सर्वं प्रकारच्या डॉक्टरांकडे गेले. - आयुर्वेदिक, अ‍ॅलोपॅथी, होमिओपॅथी, युनानी, कुठले कुठले बाबा, आचार्य, स्वामी ... सगळे मेले एका माळेचे मणी ... म्हणतात कसे ?  

काकू .. जरा वजन कमी करा, रोज फिरण्याचा व्यायाम करा ... हं! 

आणि म्हणे काकू .. इतकी का मी म्हातारी दिसते? या डॉक्टरांना काही कळत नाही ... मला इतक्या वेदना होतात.. आणि याचं भलतंच, म्हणे रोज चालायचा व्यायाम करा .. आता घरी कार असताना मी का म्हणून चालत जाऊ ? 

तेव्हढ्यात फोन खणखणला. दुखर्‍या कमरेवर हात ठेवित अवंतिकाबाई फोनकडे वळल्या. फोन त्यांच्या जावेचा, सुमनचा होता.

"आहो वहिनी, आनंदाची बातमी.. आपल्या मिनीचं लग्नं ठरलं बरं का !"

"हो का? अरे वा!" अवंतिकाबाईंनी ओढून ताणून त्यांच्या आवाजात आनंद आणला. खरे तर त्यांना ती बातमी अजिबात आवडलेली नव्हती. 

मग कोण मुलगा? कुठे असतो ? काय करतो ? इ. माहिती विचारून, ऐकून झाली. 

फोन क्रेडलवर ठेवताना नाही म्हणलं तरी त्यांचा मूड गेलाच. ही सुमन, त्यांची धाकटी जाऊ, घरात सगळ्यांची लाडकी. नोकरी करून घर सांभाळते म्हणून सगळ्यांना तिचे फार कौतुक , अगदी ह्यांना सुद्धा .

हं .. मी नोकरी करत नसले म्हणून काय झाले? किती बिझी असते मी ? माझा क्लब , माझे सोशल वर्क. .. पण माझे मेलं कुण्णा कुण्णाला कौतुकच नाही .... सगळे नुसते परधार्जिणे. अवंतिका बाई सुस्कारल्या, आता तर काय मिनीचं लग्नं ठरलंय. ही मिनी सोनालीपेक्षा दोन वर्षांनी लहानच की ..पण सोनालीचा योग काही अजून येत नाहीये. तशी ती मिनी एव्हढी शिकलेली नाहीये .. पण ग्रॅज्युएट आहेच की. आणि दिसायला ... अं ? म्हणजे स्मार्टच की, अग्गदी माझ्यासारखी . .. अजून लोळते आहे वाटतं अंथरूणात. अवंतिका बाई स्वतःशीच बोलल्या. 

 

आज असे नाराज होऊन चालणार नव्हते, क्लब मध्ये त्यांचा सत्कार होता. म्हणजे सत्कार प्रसिद्ध समाजसेविका सुधाताईंचा होणार होता आणि त्यांच्या हस्ते अवंतिकाबाईना पारितोषिक मिळणार होते. त्यांच्या क्लब ने स्त्रियाच्या उन्नती साठी पाककला स्पर्धा आयोजित केलेली होती. त्यात अवंतिका बाईंना उत्तेजनार्थ तिसरे पारितोषिक मिळाले होते. अशा अलवार साटोऱ्या ‍ केल्या होत्या त्यांनी ... खरं म्हणजे त्यांनाच प्रथम पारितोषिक मिळायला हवं होतं असं अवंतिका बाईंचं स्पष्ट मत होतं ... पण छे ! सगळीकडे नुसती वशिलेबाजी .... पण जाऊ दे, असे म्हणत अवंतिकाबाईनी जिन्याच्या पायऱ्या चढायला सुरुवात केली. 

अवंतिकाबाई त्यांच्या खोलीत आल्या. जिना चढून आल्यामुळे त्यांना किंचित धाप लागलेली होती, म्हणून काही क्षण त्या विसावल्या. सखूने धोब्याकडून आणलेल्या साड्यांचा गठ्ठा त्यांनी नीट पाहिला. मग कपाट उघडून हँगर वरच्या साड्या पाहिल्या. नक्की कोणती साडी आजच्या समारंभासाठी चांगली दिसेल हे त्यांना ठरवता येईना.   

शेवटी एक अंजिरी रंगाची, प्युअर सिल्कची साडी त्यांनी नक्की केली. त्यावर बदामी रंगाची पश्मिना घ्यावी .. की पांढरी बरी दिसेल? त्या परत विचारात पडल्या. शेवटी बदामीच घ्यायची ठरवली. सध्या काही थंडीचे दिवस नाहीत, पण मोठ्या मोठ्या समाजसेविका नेहमीच शाल घेताना त्यांनी पाहिले होते म्हणून ...  साडीला मॅचिंग लिपस्टिक, रूमाल, पर्स, सँडल्स इ ची जुळवाजुळव झाली आणि मगच त्यांचे समाधान झाले. 

"हुश्श! झाली बाई सगळी तयारी." मोठ्या समाधानाने त्या म्हणाल्या.

अवंतिकाबाई दुपारी जेवणा नंतर हॉल मध्ये टी. व्ही समोर रिमोट घेऊन बसलेल्या होत्या. एक एक चॅनल बदलत उगाचच वेळ घालवत होत्या. आज त्यांना टी. व्ही. वरील सासवा-सुना रिझवत नव्हत्या. मनात विचारचक्र चालू होते..

"येतील ना हे वेळेत? नाहीतर विसरून पण जातील, काही सांगता येत नाही. खरं म्हणजे सोनाली ने सुद्धा यायला हवं, पण ती सुद्धा अगदी तिच्या बा.. अं वडिलांच्या वळणावर गेली आहे. प्रत्येक गोष्टीत चेष्टा करण्यासारखं काय मिळतं यांना ? देव जाणे -- पण यांनी निदान काल कबूल तरी केलंय येण्याचं. सकाळी भेट झाली नाही कामाच्या गडबडीत .."

अवंतिका बाईंना स्वतः बद्दल कौतुक वाटलं.

"किती  जबाबदाऱ्या ‍ सांभाळायला लागतात मला?" त्या मनातल्या मनात म्हणाल्या.

"फोन करावा का ह्यांना? नको बाई त्यांना आवडत नाही ऑफिस मध्ये फोन केलेलं".

मग बराचवेळ त्या उगीचच वेगवेगळे चॅनल्स बघत राहिल्या. 

अपेक्षे प्रमाणे संध्याकाळी मनोहर रावांचा फोन आलाच ..

"तू पुढे हो .. मी माझी मीटिंग आटपून येतोच."

अवंतिका बाई अगदी खट्टू झाल्या. म्हणजे आता रिक्षेने जायला पाहिजे . 

तशा त्या नेहमी रिक्षेनेच जात, पण आजतरी त्यांना त्यांच्या प्रशस्त कार मधून जाण्याची इच्छा होती. आज सुधाताईंचा सत्कार, मालतीबाईंचे भाषण  आणि बक्षीस समारंभ, म्हणजे झाडून साऱ्या ‍या क्लबच्या सदस्य असणाऱ्या बायका येणार. सगळ्याच उच्चभ्रू ..त्यांच्या समोर ऐटीत कार मधून उतरताना किती छान वाटलं असतं? हं जाऊ दे .. आमचं मेलं नशीबच असलं, अवंतिकाबाईची धुसफूस चालू होती, पण इलाज नव्हता. 

अगदी कसोशीने अवंतिका बाई तयार झाल्या. साडी, शाल, मेकअप, पर्स, रूमाल .. आणि हलकासा सेंट सुद्धा लावला. आरशात बघताना, मनोहर रावांच्या फोनमुळे आलेली नाराजी काहीशी कमी झाली होती. 

अवंतिका बाई क्लब मध्ये पोहोचल्या, पण अजून सुधाताई आलेल्याच नाहीत असे कळले. कदाचित येणार नाहीत कारण ते कुठलं तरी स्त्रियाचे आंदोलन चालू आहे, तिथे व्यस्त आहेत म्हणे त्या.. 

"त्या स्त्रियांना देखील आंदोलन करायला आजचाच मुहूर्त मिळाला ना?" अवंतिकाबाई मनोमन वैतागल्या होत्या, पण वरकरणी हसतमुखाने इतर सदस्य महिलांबरोबर काहीबाही बोलत राहिल्या. 

बराच वेळ वाट बघून, शेवटी मालतीबाईंच्या हस्ते पारितोषिके देण्याचे ठरले. त्यातही फक्त पहिल्या तीन क्रमांकाच्या पुरस्कार विजेत्यांना मंचावर बोलावून पारितोषिके देण्यात आली. उत्तेजनार्थ पारितोषिके फक्त जाहीर करण्यात आली, कारण वेळ फारच कमी शिल्लक होता. मालती बाईंना देखील सुधाताईंच्या आंदोलनाला सक्रिय पाठिंबा द्यायला जायचे होते. त्यांनी सुधाताईंचा संदेश वाचून दाखवला, पण अवंतिका बाईंचे लक्षच नव्हते. मग पुढची मीटिंग कधी घ्यायची ते ठरवून सगळ्याजणी पांगल्या. अवंतिका बाई रिक्षेनेच घरी आल्या कारण मनोहर राव आलेलेच नव्हते. खरे तर ते आले नाहीत हे चांगलेच झाले असे अवंतिकाबाईंना वाटत होते. त्यांचा तर  अपेक्षाभंग झाला होता, किती मेहेनतीने त्यांनी त्या साटोऱ्या केलेल्या होत्या.

घरी आल्या तेव्हा मनोहरराव  हॉलमध्येच टी.व्ही वर न्यूज बघत/ऐकत होते. अवंतिकाबाईंकडे न पाहताच म्हणाले ..

"अग मीटिंग खूपच लांबली, मग विचार केला तुझा समारंभ तर संपलाच असणार म्हणून घरीच आलो .."

अवंतिका बाई गप्पच राहिल्या, त्यांना काही बोलावेसेच वाटत नव्हते.

"चल आपण लवकर जेवून घेऊ या, नंतर मला आणखी थोडे काम करायचे आहे, त्या मराठयांनी घातलेला घोळ निस्तरायचा आहे."  बातम्या ऐकता ऐकता ते बोलत होते. 

अवंतिका बाईंच्या मनात निराशा दाटली होती. 

"काहीच माझ्या मनासारखं का होत नाही? कुणालाच माझी पर्वा नाही, की कसलं म्हणून कौतुक नाही. त्या क्लब साठी किती केलं मी? स्त्रियांसाठी वेगवेगळ्या स्पर्धा, त्यांचे पाककला, शिवणकाम, विणकामाचे वर्ग .. काय अन् काय. आणि आज मला पारितोषिक मिळाले तर कुणाला त्याचे काही नाही, मंचावर सुद्धा बोलावलं नाही. आणि घरी? साधं विचारलं पण नाही, की कसा झाला समारंभ ते. माझ्यापेक्षा यांना त्या जगभरातल्या बातम्या महत्वाच्या. आणि ही सोनी कुठे उधळलीय कोणास ठाऊक, एक दिवस घरात पाय टिकेल तर शप्पथ." 

अवंतिका बाईंचा नुसता संताप, संताप झाला होता, त्या न बोलता नुसत्याच बसून राहिल्या. बऱ्याव वेळाने मनोहररावांचे त्यांच्याकडे लक्ष गेले. काहीतरी बिनसले आहे हे त्यांच्या लक्षात आले. आता टी. व्ही बंद केला नाही तर रामायण- महाभारत घडेल हे त्यांना अनुभवाने माहीत होते. 

टी. व्ही. बंद करून त्यांनी विचारले, " काय गं ? काय झालं?" 

त्यांच्या या प्रश्ना बरोबर अवंतिका बाईंचा आत्ता पर्यंत रोखून धरलेला बांध फुटला. 

त्यांनी मनातलं सगळं, सगळं बोलून घेतलं. परत कुणा कुण्णाला आमचं कौतुक नाही, तर कशाला काही करायचं? हे पालुपद होतच.

मनोहरराव समजुतींच्या स्वरात म्हणाले, 

"अगं इतकी नाराज कशाला होतेस? आपण काम करावं, फळाची अपेक्षा करू नये. तुला साटोऱ्या ‍करताना आनंद मिळाला की नाही?  झालं तर मग.  समजायचं तेच तुझे पारितोषिक. आणि बाहेरच्यांना नसे ना का ? मला तर आहे ना तुझं कौतुक. तुझा स्वैपाक ... म्हणजे तू हल्ली करत नाहीस .. पण चांगला व्हायचा. मला तर निर्मलाबाईनी केलेल्या पदार्थापेक्षा, तू केलेले पदार्थाचं जास्ती आवडतात. पण असू दे ते, आज तू निर्मला बाईंना सुट्टी दिलीयस ना? मग आपण कुठे तरी बाहेर जाऊ या, की मिर्च-मसाला मधून जेवण मागवूया?" 

मनोहररावांच्या समजूतदार शब्दांनी अवंतिकाबाईचा राग जरा शांत झाला होता, पण तरीही त्या म्हणाल्याच --

" काही नक्को, करीन मी घरीच ... ती सोनी पण यायची आहे अजून " 

"मग असं कर, सगळं करत नको बसू आता, नुसता साजूक तुपातला शिरा कर. खूप दिवसात तू केलेला शिरा खाल्ला नाही. निर्मलाबाई पदार्थ चांगले करतात, पण तुझ्या हाताला जी चव आहे त्याची सर नाही ..."      

या स्तुतीने मात्र अवंतिका बाई सुखावल्या. मोठ्या उत्साहात पदर खोचत त्या स्वयंपाकघराकडे निघाल्या. चालताना परत गुडघ्यात कळ आली, पण आता त्यांचे तिकडे लक्ष नव्हते. त्यांनी  रवा कढई मध्ये घेऊन कढई शेगडीवर चढवली. रवा भाजता भाजता त्या म्हणत होत्या,

"काही नको मला तो क्लब, ती समाजसेवा आणि ते पारितोषिक .. मी जशी आहे तशीच बरी आहे.. त्यातच मला सुख मिळेल. कुणा परक्यांनी कौतुक करावे म्हणून धडपड करण्यापेक्षा माझ्या घरच्यांचे समाधान मला जास्त मोलाचे आहे."     

खमंग, केशरी, गोड शिऱ्याचा सुवास घरभर दरवळत होता. 

*** 

जी जी रं जी

नाकाला,  झोंबली मिरची 

 मिळे ना कुठली खुर्ची 

जंग जंग पछाडले आणि 

घातलेत 'लाख'भर खर्ची |

जय बोला, जय बोला 

नेताजींची जय बोला 

माईक वरून ओरडून ओरडून

 सांगतोय निष्टावंत चेला |

गावात जायला बस हवी 

बस साठी बांधू रस्ते 

भाजी-पाला, धान्य, इंधन 

म्हणाल ते देऊ सस्ते |

तुमची प्रगती, विकास तुमचा 

याच साठी  अट्टाहास आमचा 

केंद्रावर या, बटण दाबा 

नुसता सहकार काय कामाचा |

बोलून बोलून थकला नेता

भरवसा  मतदार राजावर आता 

बालाजीला घालून साकडे

बोले जय हिंद, जय भारत माता |

अघटीतच घडले आज तरी 

मतपेटी ही झाली राजी 

लाल दिवे, शोफर , खादी 

गांधीटोपी , दिल्लीवर स्वारी |

साहेब , राव, मॅडम, जी जी 

झुकुन सलामी देतोय बाजी 

खाते मिळावे खाते-पिते 

म्हणून करतो हा जी, हा जी |

इथेच टाकतो तंबू आता 

सुबक, सुरेख जनपथावरी 

कृपा दॄष्टी मॅडमची 

वळेल इकडे एकदा तरी |

गरीबी, बेकारी, मंदी, संस्कॄती 

रंगली  सभा चर्चेत वादळी 

लोकांचे प्रश्न, गार्‍हाणी  त्यांची 

सांगतोय  , ओरडून कानी कपाळी |

किती आले किती गेले 

मोजदादीत दिवस सरले 

कळे ना  यांना  काही कसे 

चर्चेने का   प्रश्न सुटले ? |

असले कसले हे प्रश्न ?

 नसें आम्हा जराही ठाऊकी 

म्हणून धरले मौन व्रत कारण

बंद मुठ्ठी सवा  लाखकी |

आमचा असा चतुर कावा

उमगे ना सुज्ञ जनांना 

म्हणती असा 'मुका'  मंत्री 

बिनकामी त्यास निरोप  द्यावा |   

बबली

लाल लाल गाल  ..  तिचे केस लांब लांब 

जाऊ नको , जाऊ नको .. बबली  म्हणे  थांब |

पेडावर पेड वळत ..  वेणी घालते छान 

त्या वर माळण्यासाठी .. फुले तरी आण |

नाजुक , गोरी जाई-जुई .. शुभ्र गंधी मोगरा 

ताज्या ताज्या गुलाबाने .. परडीची  वाढे शोभा |

आता नको उशीर.. घरी जाऊ चटकन 

दोरा घेऊन ये लवकर .. सुईत ओवते पटकन |

सुईचे टोक मोडके .. दोर्‍याचे  रीळ मळके 

फुलांवर फुले ओवून .. झाकू शक्य तितके |

गजरा माळून केसात ..  तू चाल अशी झोकात 

वेणीच्या गोंड्या संगे .. नाचती नजरा ठेक्यात |

घरी जाऊन आईला .. विचार हवी का मदत ?

नाहीतर म्हणेल पोरीला .. काही नाही कळत |

वेगे वेगे बबली .. घरी येऊन  म्हणते 

आई , आई सांग तरी .. म्हणशील ते काम करते |

घरात कसली लगबग ..  आईची होतेय तगमग 

म्हणे सगळेच शोभेचे ..  कामाचा नाही एक नग |

बरं झालं आलीस तू .. घे हे रुपये दहा 

वाण्याकडून आण जरा .. पावभर पोहे आणि चहा |

बबली विचारे आईला ..  कसली चाललीय घाई 

फुले वेचून दमले मी .. परत मीच का जाऊ बाई ?

प्रश्न  नको, काम कर .. कारवदली चिंतीत माता 

सखू बाईला बोलावलंय म्हणून सांग जाता जाता |

बाबांना सांग, जाऊ नका .. सांगून कारण लटके 

पाहूणे येतील घरी तेव्हा .. दिसा जरा तरी  नेटके | 

उमगले सारे कोडे .. अन् कोमेजली सारी फुले 

"आलीया भोगासी  .." म्हणत .. बबली माघारी वळे |

हात उंचावत केसांचा .. बांधते घट्टं आंबाडा 

 सुईचे टोक  रूते काळजात ..' चहा - पोह्यांचे '  नाव घेता |