जीवनगाणे ... (५ )

भारत देश विविधतेने नटलेला आहे.. परंतु त्या विविधतेत देखील एकता आहे.  सर्वांना जोडणारा दुवा म्हणजे अर्थातच निरनिराळे सण, समारंभ आणि उत्सव. हिंदुस्थानात बारा महिने कुठला ना कुठला तरी सण साजरा होतच असतो. नृत्य संगीतासाठी कुठल्या कारणांची खरेतर गरजही नसते. बदलणारे ऋतु, अखंड परिश्रमाने फुललेली शेत शिवारे, आप्तस्वकीयांच्या चेहऱ्यावरचे समाधानी हास्य हे सुद्धा गीत संगीताचे कारण  होऊ शकतात. असे मेळावे संस्कृतीला पोषकच असतात.  त्या निमित्ताने अनेकजण एकत्र येतात, संवाद घडतो, विचारांची अनुभवाची देवाणघेवाण होते, नात्यांना नव्याने उजाळा मिळतो. 

भारत कृषिप्रधान देश असल्याने अनेक सण हे सुगीचे दिवस साजरे करण्याचे असतात. भारतात बहुसंख्य लोक श्रद्धाळू आहेत. देवाधर्माचे इथे फार महत्व असते. आमची संस्कृती जल, स्थल, वृक्ष, अग्नी, वायू, आकाश, पाषाण या सर्वांना देवतास्वरूप मानते. कोणत्याही कार्याची सुरुवात त्यांच्या पूजनाने होत असते. अशी धार्मिक कर्मकांडे सर्वजणांनी मिळून करण्याची प्रथा आहे, यामुळेच अनेक उत्सव, महोत्सव होतात. सणावारांना, उत्सवांना संगीताची जोड असते,  त्यामुळे आनंद, उल्हास अजूनच खुलतो. 

रंगांचा उत्सव म्हणजे रंगपंचमी. महाराष्ट्रात होळी पॊर्णिमा साजरी करताना लाकडे रचून पेटवतात आणि त्या अग्निदेवतेची पुजा करतात. अग्निदेवाला पुरणपोळीचा नैवेद्य अर्पण केला जातो. यालाच होलीका दहन असे म्हणातात. होलिका नावाची राक्षसी ही  वाईट, दुष्ट प्रवृत्तीची  प्रतीक आहे. वाईट गुण म्हणजे राग, द्वेष, मत्सर, लालसा, खोटेपणा, लबाडी असे सारे काही. या सर्वांचा नाश करण्याकरता  होळी पेटवायची आणि त्यात साऱ्या दुर्गुणांची आहुती द्यायची, राक्षसी गुणांचे दहन करायचे. दुसऱ्या दिवशी विझलेल्या होळीची राख, माती आणि पाणी घेऊन  धुळवड खेळली जाते.  आणि  पंचमीचा दिवस येतो तो रंगपंचमीचा सण, त्या दिवशी रंग खेळतात --- अशी खरे तर आमची प्रथा. परंतु  देशात सर्वत्र होळीला रंग खेळतात म्हणून आजकाल होळीच्या दिवशी रंगोत्सव साजरा केला जातो.  अर्थात त्याने फरक काहीच पडत नाही. उत्साह आणि आनंद तोच असतो. श्रीकृष्ण देखील गोकुळात रंग खेळायचे असे सांगतात. होळी हा हिंदी चित्रपट सृष्टीचा अगदी आवडता सण आहे. दर दोन तीन  चित्रपटांपैकी एकात तरी होळी असायलाच हवी. मग ती कथेच्या अनुषंगाने आलेली असो किंवा उगीचच .. 

प्रत्येक सणाच्या, प्रथेच्या बरोबरच त्यांच्या कथाही असतात. नवरात्री उत्सव म्हणजे स्त्रीशक्तीचीच पूजा म्हणायला हरकत नाही. देवीच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते. नवरात्रीनंतर  येणारा दहावा दिवस म्हणजे दसरा किंवा विजयादशमी.    सीमोल्लंघन करण्याकरता हा दिवस शुभ मानला जातो.    कुठल्याही नवीन कार्याची सुरुवात करण्यासाठी दसरा हा अतिशय उत्तम मुहूर्त मानला जातो. "दसरा सण मोठा नाही आनंदा तोटा" असे म्हणले जाते. दसरा सण जसा शूरविरांकरता उत्तम मुहूर्त आहे तसाच व्यापारी लोकांकरता या दिवसाचे फार महत्व आहे. दसरा सणाच्या अनेक कथा सांगितल्या जातात.  प्रत्येक कथेचा मतितार्थ एकसमान आहे. दसरा म्हणजे वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचा दिवस. राक्षसी वृत्तीचा सर्वनाश हेच या उत्सवाचे कारण आहे. 

भारतीय समाज उत्सवप्रिय आहे. आणि सहाजिकच चित्रपटांमधून या उत्सवांचे चित्रीकरण दिसतेच. कृष्ण, गोपिका आणि त्यांच्या रासलीला हा एक सदाबहार विषय. त्यावर असंख्य गीते रचली गेली आहेत. काही पंडित त्यातील अध्यात्मिक अर्थही उलगडून सांगतात. वक्रतुंड गजानन अवघ्या महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत. दरवर्षी गणपती बाप्पांचे आगमन आणि विसर्जन अगदी जोशात होते. वर्षानुवर्षे त्या उत्सवाची लोकप्रियता अबाधितच आहे. चित्रपट सृष्टी याला अपवाद असूच शकत नाही. गणपती बाप्पाच्या बरोबरच गौरी येतात. गौराईचे आगमन वाजत गाजत होते. माहेरवाशीणीप्रमाणेच त्यांचे कोडकौतुक पुरवले जातात. पूर्वी जेव्हा धर्म-कर्म, रीती-रिवाजांचा पगडा समाजावर होता तेव्हा सासरी नांदणाऱ्या मुलींना माहेरी येण्याचे ते एक कारणच होते. देवीच्या पूजेच्या निमित्ताने शेजारीपाजारी, नातेवाईक इत्यादी स्त्रियांना निमंत्रण दिले जाई. हळदीकुंकू समारंभाच्या निमित्ताने वाणे वाटली जात. आज आपण कल्पनाही करू शकत नाही की स्त्रियांवर किती बंधने असत. घराबाहेर जाणे तर शक्यच नव्हते. हक्काच्या माहेरी जाण्याकरता देखील काही कारण असावे लागे. बालवयात विवाह झालेल्या, आणि सासरी धाकात राहाणाऱ्या  मुली आणि स्त्रियांकरिता गौरी पूजा म्हणजे आनंदोत्सव असणे सहाजिकच नाही का? 

आषाढी एकादशीला टाळचिपळ्यांच्या संगतीने चंद्रभागेच्या तीरावर भक्तजनांचा मेळा जमतो. विठ्ठल रखुमाईच्या दर्शनाकरता आजही असंख्य वारकरी पायी चालत येतात. हा सोहळाही मोठा अद्भुत असतो. तुमचे पांडित्य, आधुनिक विज्ञान, वैज्ञानिक दृष्टीकोन वगैरे त्या वारकरी भक्तांच्या भक्तिभावासमोर निष्प्रभ ठरतात. विठ्ठलाच्या दर्शनाने त्यांच्या अवघड आणि कष्टप्रद वारीची सांगता होते. 

भारतातील, महाराष्ट्रातील सर्वसामान्य जनता देवभक्त आहे. देवी देवतांचा आशीर्वाद घेऊनच नवीन कार्याची सुरुवात केली जाते. गावा गावातून जत्रा असते. त्यात देवीचा गोंधळ ही  एक अनोखी प्रथा आहे. देवीला साकडे घातले जाते, "आम्ही कार्याची सुरवात करत आहोत, आम्हाला आशीर्वाद द्यायाला यावे." 

भारतभूमीवर गौरवशाली इतिहास घडलेला आहे. त्या प्रेरणादायी कथा मोठ्या आवडीने आणि अभिमानाने सांगितल्या/ऐकल्या जातात. अनेक ऐतिहासिक आणि पौराणिक चित्रपटांची निर्मिती आजवर करण्यात आलेली आहे आणि त्यात स्फूर्तीदायक गीतेही आहेत. अवघ्या महाराष्ट्रासाठी छत्रपती शिवाजी महाराज  म्हणजे जणू दैवतच आहेत. त्यांच्या शक्ती,  युक्तीच्या कथा लहानथोरांना प्रिय आहेत. त्या कथा अनेकांनी अनेकवेळा सांगूनही त्यांची लोकप्रियता अबाधित आहे. महाराष्ट्रामध्ये  शिवजयंतीचा  दिवस एक सण म्हणूनच साजरा केला जातो. 

असे अनेक सण, अनेक उत्सव आणि त्यांच्या संगतीने येणारे, आनंद उत्सव द्विगुणित करणारे संगीत हा भारताचा आणि भारतीय संस्कृतीचा अमूल्य ठेवा आहे यात काही शंका नाही. 

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्या (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.  मूळच्या  प्रति मला सापडत नाहीयेत.)