जीवनगाणे ... (६ )

भारतभूमी  सुजला सुफला आहे. भारत देश  एक संपन्न देश होता. त्यावर अनेक आक्रमणे झाली. परकीयांचे दास्यत्व स्वीकारायला लागले. परकीयांच्या आक्रमणाने अनेक राज्ये, राजघराणी नाहीशी झाली. अनेक सुंदर शिल्पे, देवालये  नष्ट केली गेली, वैभव लुटले गेले. या सर्व घडामोडीमध्ये देखील नृत्य,  संगीत,  शिल्पकला,  चित्रकला  आदी कितीतरी कला आणि कलाकारांची परंपरा मात्र अभंग राहिली.  शतकानुशतके, पिढ्यानपिढ्या असंख्य कलाकारांनी कलेची जोपासना केली, संवर्धन केले. तप्त अग्निमध्ये सोने जसे अधिक झळाळते, त्याप्रमाणे भारतीय कला या सर्व बदलांमध्ये देखील अबाधित राहिली समृद्ध झाली.

काही शतके पूर्वीचा काळ आजच्यापेक्षा फारच निराळा होता. साधनांचा अभाव आणि श्रद्धा - अंधश्रद्धांचा प्रभाव यांमुळे जनजीवन फार निराळे आणि अधिक कष्टप्रद होते. ज्ञानोपासना, कलोपासना समाजातील मर्यादित घटकांपुरती सीमित होती. राजे, वतनदार, जमीनदार यांच्याकडे अमर्याद साधसंपत्तीचा संचय होता. बाकीची जनता कष्टकरी होती. शेतकऱ्याचे वारस शेतकरी, चांभाराचे चांभार, कुंभाराचे कुंभार अशी समाज व्यवस्था निर्माण झालेली होती. पिढीजात व्यवसायाखेरीज अन्यक्षेत्रांमध्ये सहसा कुणीच जात नसे. 

धनवान लोकांकडे अपरंपार संपत्ती असे. असेच लोक कलाकारांचे आश्रयदाते होते. कलाकारांना त्यांची कला सादर करण्याकरता मानधन दिले जात असे, आणि त्यांची कला त्या दरबारापुरतीच मर्यादित राहात असे. सामान्य जनतेला त्या कलाकारांचे दर्शन दुर्लभ असे. 

राजाश्रय असलेले कलाकार त्यांची कला राजा महाराजांसमोर सादर करीत असत. तिथे सामान्य जनतेला प्रवेश नसे. परंतु संगीत हे काही फक्त राजदरबारापुरते मर्यादित नव्हते. अगदी रागरागिण्या नसतील परंतु भारतातील लोकसंगीत देखील तितकेच समृद्ध आहे. लोकगीते  सहसा बोलीभाषेतच रचलेली असतात. सादर करणारे कलाकार सामान्य जनतेतीलच असत. त्यात कधी एखादी कथा असते तर कधी काही संदेश. त्यामुळे ती गाणी ऐकताना त्या काळाचे चित्र नजरेसमोर येते.  काही गीते अर्थपूर्ण असतात तर काही तालासुरामध्ये बसवलेले शब्द पण तरीही ऐकायला रंजकच असतात . 

भारतामध्ये अनेक राजे, राजघराणी होती. लहानमोठी राज्ये आणि त्यांचे राज्यकर्ते असे भारताचे स्वरूप होते. तो भारताचा सुवर्णकाळ होता. क्वचित आपापसात युद्धे होते इतकेच पण बाकी काळ शांततेचा होता. इतिहासाचे अभ्यासक सांगतात की सैन्ये, शस्त्रे असूनही त्याचा उपयोग करण्याची वेळ फारशी येत नसे. राज्यकर्ते गाफील होते, ऐषोआरामात मग्न होते आणि त्यावेळेस  मुसलमानी आक्रमकांनी भारभूमीवर आक्रमण केले, सत्ता हस्तगत केली. त्यांच्या दरबारामध्ये सुद्धा कलाकारांना आश्रय मिळत होताच. इथले हिंदू राजे बादशहाचे मांडलिक झाले. त्या सगळ्यांची एक सामान खासियत होती ती म्हणजे त्यांच्या दरबारात कलेचा आणि कलाकारांचा सन्मान केला जात असे. राजाश्रय लाभल्यामुळे कलाकारांची कला देखील अधिक बहरत असे. चित्रपट संगीतात या दरबारी वातावरणाचा, तिथल्या चालीरीतींचा पुरेपूर वापर करून घेऊन अनेक उत्तम कलाकृती रसिक प्रेक्षकांसमोर सादर करण्यात आल्या आणि प्रेक्षकांनीही त्यांना भरभरून प्रतिसाद दिला. 

दरबारात राजा-राणीसमोर नृत्यगायनाचे कार्यक्रम सादर केले जात असत. काहीवेळा त्यातील कलाकारांची आपसात नोकझोक असे, तर काही वेळा काही दिलकश कहाण्याही  घडत असत. 

राजा-राणी अथवा राजपुत्र-राजकुमारींच्या देखील असंख्य कथा आहेत, काही खऱ्या काही काल्पनिक. परंतु कलाकारांना आणि श्रोत्यांना काही फरक पडत नाही. त्यांना त्यातील मधुर संगीताचा आनंद पुरेपूर मिळतोच. 

राजाराणीच्या कथा आणि राजमहालात संगीत तिथल्याच चालीरीतींमध्ये बंदिस्त होते. पहारेकरी, रिवाज, आदब, प्रतिष्ठा  यांच्या काटेरी कुंपणातून ते बाहेर येऊ शकत नसे.  त्यातील काही कथांचा काहींचा शेवट गोड होतो तर काहींचा करुण अंत होतो. परंतु कहाणी सुखद असो वा दुःखद, त्यातील संगीत मात्र सर्वांसाठीच रंजक असते. 

दरबारांमध्ये गायन, वादन, नृत्य कलाकारांबरोबरच कवी आणि शायरांचाही मानसन्मान केला जात असे. दिल्लीचा शेवटचा बादशाह बहादुरशहा जफर स्वतः उत्तम शायरी करीत असे असे म्हणतात. 

भारतात कलाकारांची कमी नाही. गायन, वादन, नृत्य, शिल्प, चित्र अशा एकूण ६४ कला आणि  १४ विद्या आहेत असे समजले जाते. या सर्व कला आणि विद्येची साधना करणारेही अनेक होते आणि आजही आहेत. त्यातील काही गुणी भाग्यवंतांना राजाश्रय प्राप्त झाला आणि त्याच्या कलेचा सन्मान झाला तर काही कलाकार कालौघात लुप्त झाले.   

***

जीवनगाणे ... (५ )

भारत देश विविधतेने नटलेला आहे.. परंतु त्या विविधतेत देखील एकता आहे.  सर्वांना जोडणारा दुवा म्हणजे अर्थातच निरनिराळे सण, समारंभ आणि उत्सव. हिंदुस्थानात बारा महिने कुठला ना कुठला तरी सण साजरा होतच असतो. नृत्य संगीतासाठी कुठल्या कारणांची खरेतर गरजही नसते. बदलणारे ऋतु, अखंड परिश्रमाने फुललेली शेत शिवारे, आप्तस्वकीयांच्या चेहऱ्यावरचे समाधानी हास्य हे सुद्धा गीत संगीताचे कारण  होऊ शकतात. असे मेळावे संस्कृतीला पोषकच असतात.  त्या निमित्ताने अनेकजण एकत्र येतात, संवाद घडतो, विचारांची अनुभवाची देवाणघेवाण होते, नात्यांना नव्याने उजाळा मिळतो. 

भारत कृषिप्रधान देश असल्याने अनेक सण हे सुगीचे दिवस साजरे करण्याचे असतात. भारतात बहुसंख्य लोक श्रद्धाळू आहेत. देवाधर्माचे इथे फार महत्व असते. आमची संस्कृती जल, स्थल, वृक्ष, अग्नी, वायू, आकाश, पाषाण या सर्वांना देवतास्वरूप मानते. कोणत्याही कार्याची सुरुवात त्यांच्या पूजनाने होत असते. अशी धार्मिक कर्मकांडे सर्वजणांनी मिळून करण्याची प्रथा आहे, यामुळेच अनेक उत्सव, महोत्सव होतात. सणावारांना, उत्सवांना संगीताची जोड असते,  त्यामुळे आनंद, उल्हास अजूनच खुलतो. 

रंगांचा उत्सव म्हणजे रंगपंचमी. महाराष्ट्रात होळी पॊर्णिमा साजरी करताना लाकडे रचून पेटवतात आणि त्या अग्निदेवतेची पुजा करतात. अग्निदेवाला पुरणपोळीचा नैवेद्य अर्पण केला जातो. यालाच होलीका दहन असे म्हणातात. होलिका नावाची राक्षसी ही  वाईट, दुष्ट प्रवृत्तीची  प्रतीक आहे. वाईट गुण म्हणजे राग, द्वेष, मत्सर, लालसा, खोटेपणा, लबाडी असे सारे काही. या सर्वांचा नाश करण्याकरता  होळी पेटवायची आणि त्यात साऱ्या दुर्गुणांची आहुती द्यायची, राक्षसी गुणांचे दहन करायचे. दुसऱ्या दिवशी विझलेल्या होळीची राख, माती आणि पाणी घेऊन  धुळवड खेळली जाते.  आणि  पंचमीचा दिवस येतो तो रंगपंचमीचा सण, त्या दिवशी रंग खेळतात --- अशी खरे तर आमची प्रथा. परंतु  देशात सर्वत्र होळीला रंग खेळतात म्हणून आजकाल होळीच्या दिवशी रंगोत्सव साजरा केला जातो.  अर्थात त्याने फरक काहीच पडत नाही. उत्साह आणि आनंद तोच असतो. श्रीकृष्ण देखील गोकुळात रंग खेळायचे असे सांगतात. होळी हा हिंदी चित्रपट सृष्टीचा अगदी आवडता सण आहे. दर दोन तीन  चित्रपटांपैकी एकात तरी होळी असायलाच हवी. मग ती कथेच्या अनुषंगाने आलेली असो किंवा उगीचच .. 

प्रत्येक सणाच्या, प्रथेच्या बरोबरच त्यांच्या कथाही असतात. नवरात्री उत्सव म्हणजे स्त्रीशक्तीचीच पूजा म्हणायला हरकत नाही. देवीच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते. नवरात्रीनंतर  येणारा दहावा दिवस म्हणजे दसरा किंवा विजयादशमी.    सीमोल्लंघन करण्याकरता हा दिवस शुभ मानला जातो.    कुठल्याही नवीन कार्याची सुरुवात करण्यासाठी दसरा हा अतिशय उत्तम मुहूर्त मानला जातो. "दसरा सण मोठा नाही आनंदा तोटा" असे म्हणले जाते. दसरा सण जसा शूरविरांकरता उत्तम मुहूर्त आहे तसाच व्यापारी लोकांकरता या दिवसाचे फार महत्व आहे. दसरा सणाच्या अनेक कथा सांगितल्या जातात.  प्रत्येक कथेचा मतितार्थ एकसमान आहे. दसरा म्हणजे वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचा दिवस. राक्षसी वृत्तीचा सर्वनाश हेच या उत्सवाचे कारण आहे. 

भारतीय समाज उत्सवप्रिय आहे. आणि सहाजिकच चित्रपटांमधून या उत्सवांचे चित्रीकरण दिसतेच. कृष्ण, गोपिका आणि त्यांच्या रासलीला हा एक सदाबहार विषय. त्यावर असंख्य गीते रचली गेली आहेत. काही पंडित त्यातील अध्यात्मिक अर्थही उलगडून सांगतात. वक्रतुंड गजानन अवघ्या महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत. दरवर्षी गणपती बाप्पांचे आगमन आणि विसर्जन अगदी जोशात होते. वर्षानुवर्षे त्या उत्सवाची लोकप्रियता अबाधितच आहे. चित्रपट सृष्टी याला अपवाद असूच शकत नाही. गणपती बाप्पाच्या बरोबरच गौरी येतात. गौराईचे आगमन वाजत गाजत होते. माहेरवाशीणीप्रमाणेच त्यांचे कोडकौतुक पुरवले जातात. पूर्वी जेव्हा धर्म-कर्म, रीती-रिवाजांचा पगडा समाजावर होता तेव्हा सासरी नांदणाऱ्या मुलींना माहेरी येण्याचे ते एक कारणच होते. देवीच्या पूजेच्या निमित्ताने शेजारीपाजारी, नातेवाईक इत्यादी स्त्रियांना निमंत्रण दिले जाई. हळदीकुंकू समारंभाच्या निमित्ताने वाणे वाटली जात. आज आपण कल्पनाही करू शकत नाही की स्त्रियांवर किती बंधने असत. घराबाहेर जाणे तर शक्यच नव्हते. हक्काच्या माहेरी जाण्याकरता देखील काही कारण असावे लागे. बालवयात विवाह झालेल्या, आणि सासरी धाकात राहाणाऱ्या  मुली आणि स्त्रियांकरिता गौरी पूजा म्हणजे आनंदोत्सव असणे सहाजिकच नाही का? 

आषाढी एकादशीला टाळचिपळ्यांच्या संगतीने चंद्रभागेच्या तीरावर भक्तजनांचा मेळा जमतो. विठ्ठल रखुमाईच्या दर्शनाकरता आजही असंख्य वारकरी पायी चालत येतात. हा सोहळाही मोठा अद्भुत असतो. तुमचे पांडित्य, आधुनिक विज्ञान, वैज्ञानिक दृष्टीकोन वगैरे त्या वारकरी भक्तांच्या भक्तिभावासमोर निष्प्रभ ठरतात. विठ्ठलाच्या दर्शनाने त्यांच्या अवघड आणि कष्टप्रद वारीची सांगता होते. 

भारतातील, महाराष्ट्रातील सर्वसामान्य जनता देवभक्त आहे. देवी देवतांचा आशीर्वाद घेऊनच नवीन कार्याची सुरुवात केली जाते. गावा गावातून जत्रा असते. त्यात देवीचा गोंधळ ही  एक अनोखी प्रथा आहे. देवीला साकडे घातले जाते, "आम्ही कार्याची सुरवात करत आहोत, आम्हाला आशीर्वाद द्यायाला यावे." 

भारतभूमीवर गौरवशाली इतिहास घडलेला आहे. त्या प्रेरणादायी कथा मोठ्या आवडीने आणि अभिमानाने सांगितल्या/ऐकल्या जातात. अनेक ऐतिहासिक आणि पौराणिक चित्रपटांची निर्मिती आजवर करण्यात आलेली आहे आणि त्यात स्फूर्तीदायक गीतेही आहेत. अवघ्या महाराष्ट्रासाठी छत्रपती शिवाजी महाराज  म्हणजे जणू दैवतच आहेत. त्यांच्या शक्ती,  युक्तीच्या कथा लहानथोरांना प्रिय आहेत. त्या कथा अनेकांनी अनेकवेळा सांगूनही त्यांची लोकप्रियता अबाधित आहे. महाराष्ट्रामध्ये  शिवजयंतीचा  दिवस एक सण म्हणूनच साजरा केला जातो. 

असे अनेक सण, अनेक उत्सव आणि त्यांच्या संगतीने येणारे, आनंद उत्सव द्विगुणित करणारे संगीत हा भारताचा आणि भारतीय संस्कृतीचा अमूल्य ठेवा आहे यात काही शंका नाही. 

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्या (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.  मूळच्या  प्रति मला सापडत नाहीयेत.)

जीवनगाणे ... (४ )

भारतीय संगीत,  जीवनाच्या प्रत्येक पायरीवर साथ संगत करणारे आहे. व्यक्ती तितक्या प्रकृती आणि तितक्याच त्यांच्या आवडीनिवडी. कुणाला  शांत, अर्थपूर्ण शब्द असलेली गाणी आवडतील तर कुणाला अगदी उडती,  म्हणजे फक्त चालच नाही तर अर्थ आणि शब्दही हलकेफुलके असलेली अशी आवडतील. कुठलेही संगीत वाईट नसतेच. तुमच्या  आवडीप्रमाणेच इतरांची आवड असेल असे नाही ना? तुम्हाला आवडणारे इतर कुणाला फारसे चांगले वाटत नसेल आणि कुणाला अजिबात न आवडणारे एखादे गाणे तुम्हाला अतिप्रिय असू शकेल. त्यामुळे तुलना, किंवा चांगलेवाईट ठरविण्याचा प्रयत्नच करु नये. न्यायाधीश न होता फक्त श्रोते व्हावे... 

भारताला हजारो वर्षांचा सांस्कृतिक वारसा लाभलेला आहे, आणि इतिहासही तितकाच प्रेरणादायी आहे. भारतभूमीवर  शास्त्री, पंडित, संत, कलाकार यांचा जसा वावर होता तसेच अनेक शूरवीर योद्धे देखील या भूमीचा वारसा मिरवीत होते. त्यांच्या अतुलनीय शौर्य आणि धैर्याच्या कथा आजही सांगितल्या आणि ऐकल्या जातात. निष्ठा हा गुण भारतीयांकरता फार महत्वाचा आहे.  भौतिक सुख किंवा सुखाची साधने मिळविण्याकरता फितुरी करणे, दगा करणे, दिलेला शब्द फिरविणे हे पाप मानले जाते. "प्राण जाए पर वचन न जाए" असे सांगणारी आमची संस्कृती, देशभक्ती किंवा मातृभूमीसाठी त्याग करणे हा  परमोच्च सद्गुण समजला जात असे. देशभक्त आणि त्यांच्या देशभक्तीच्या अनेक कथा आहेत आणि याच गुणाचे कौतुक करणारी  गीतेसुद्धा आहेत. 

पुरातन काळापासून भारभूमीवर असंख्य अतिक्रमणे झाली. भारतमातेला पारतंत्र्यात राहायला लागले. क्रूर आक्रमकांनी अनन्वित छळ केले. भारतमातेच्या  सुपुत्रांनी त्याग आणि बलिदानाच्या बळावर तिला स्वातंत्र्य प्रदान केले. अशा कथा आणि असा आहे इतिहास.

युद्ध म्हणले की जीवितहानी अटळ आहे. युद्धात जीत अथवा हार झाली तरीही ज्यांनी प्राण गमावले त्यांच्याकरता युद्ध दुःखदच असते. सम्राट अशोकची प्रसिद्ध कथा आहे. अशोक हा चक्रवर्ती सम्राट होता. त्याने अनेक राजांशी लढाई करून त्यांना पराजित केले होते. त्याला राज्यविस्तार करून सर्व भूमीवर स्वामित्व मिळवायचे होते. अशोकाचे  नेतृत्व आणि  सैनिकांचा पराक्रम, अपराजित होते आणि त्याबद्दल त्याला सार्थ  अभिमान होता. परंतु एका युद्धसमयी त्याच्या विजिगीषू वृत्तीला लज्जा उत्पन्न होईल असे काहीसे घडले. युद्ध समाप्तीनंतर   विजयी सेनेचे कौतुक करण्याकरता राजा  रणांगणावर आला. पण त्याला विजयाचा उत्सव कुठे दिसेना. त्याने पाहिले वृद्ध, स्त्रिया, बालके दुःखाने विलाप करीत होते. सर्वत्र मृतदेहांच्या राशी होत्या. त्यात पराभूत शत्रू सैनिक तर होतेच आणि सम्राट अशोकाच्या विजयासाठी बलिदान केलेल्या धारातीर्थी सैनिकांचे मृतदेह  सुद्धा होते. त्या सैनिकांचे आप्तस्वकीय तिथे होते. कुणाच्याही चेहऱ्यावर आनंद नव्हता. हे पाहून राजाला अपरंपार दुःख झाले आणि उपरती झाली. ज्या युद्धामुळे अनेक घरे, संसार उध्वस्त झाले आहेत त्यात मिळालेल्या विजयाचा उपयोग तरी काय? त्याने "अहिंसा परमोधर्म:" या तत्वाचा स्वीकार केला आणि बौद्ध धर्माचा मार्ग निवडला. अशी ती कथा, आणि  कथेचा मतितार्थ आजही तितकाच खरा आहे. 

राज्यकर्त्यांचा नाकर्तेपणा, फितुरी, संपत्तीसाठी केलेले हेवेदेवे इत्यादी कारणांनी रामदेवरायाचे देवगिरीचे साम्राज्य मुसलमानी आक्रमकांच्या ताब्यात गेले. महाराष्ट्र गुलामगिरीमध्ये बद्ध होता. निजामशाही, आदिलशाही, कुतुबशाही आणि मुघलशाही  यांचा अंमल इथे चालत होता. या सर्व शाह्यांनी इथल्या गरीब प्रजेवर अनन्वित अत्याचार केले. घरातल्या लेकीसुना सुरक्षित नव्हत्या. मंदिरे, घरे, शेते लुटली जात होती किंवा आगीच्या भक्षस्थानी पडत होती. नावाजलेले शूर सरदार, योद्धे बादशहाच्या दरबारी मानसन्मान उपभोगीत होते. बादशहाने दिलेल्या किताब आणि खिल्लतींवर धन्यता मानत होते. वतनासाठी भाऊबंदकी करीत होते. परंतु अशा निराशाजनक परिस्थितीमध्ये एक ठिणगी मात्र अशी होती जिने उभे रान पेटवले. बालशिवरायांनी स्वराज्य स्थापनेची शपथ घेतली आणि अलौकिक असा इतिहास घडवला. 

देशात राहून मातृभूमीची सेवा करणारे अनेक असतातच, परंतु कार्यसिद्धीकरता  परदेशात जाऊन राहिलेल्या देशभक्तांची व्यथा तितकीच अस्सल आहे. मायभूमी सोडून अन्यदेशी जाणे  तितकेसे सोपे नसते. चरितार्थाकरता माणूस दाहीदिशा फिरतो, परंतु मायभूमीच्या आठवणी त्याला नेहमीच सोबत करतात. कधी ना कधी मातृभूमीला परत जाता येईल या आशेवरच तो त्याचे जीवन जगत असतो. 

भारताचा स्वातंत्र्य लढ्याचा इतिहास गौरवशाली आहे. त्यात समाजातील सर्व थरातील माणसे सामील झाली. त्यातल्या कित्येक योद्ध्यांनी प्राण गमावले. ज्या स्वातंत्र्याकरता ते लढले, ते त्यांना कधीच प्राप्त झाले नाही, पण त्यांना त्याचे दुःख नव्हते, मातृभूमीसाठी आणि तिच्या सुपुत्रांसाठी त्यांनी बलिदान दिले होते. त्या शूरवीरांची गौरवगाथा प्रत्येक भारतीयांच्या स्मरणात असलीच पाहिजे. त्यांनी केलेल्या त्यागामुळे आज आपण स्वतंत्र भारतामध्ये सन्मान आणि अभिमानाने जगू शकतो आहोत. भारताच्या नवनिर्माणात अनेकांनी योगदान दिले आहे. त्या सर्वांचे फलित म्हणजेच आज प्रगतीपथावर असलेला भारत देश. 

भारत देशाबद्दल असलेला अभिमान आणि कौतुक  अनेक कवींनी वर्णिले  आहे. १५ ऑगस्ट १९४७ भारताचा स्वातंत्र्यदिन. पण स्वातंत्र्याचा सोहळा साजरा करण्या आधी फाळणीच्या वेदना आम्हाला भोगायला लागल्या होत्या. अखंड भारताचे दोन तुकडे झाले. त्यातूनही सावरून भारताने प्रगतीवर लक्ष केंद्रित केले. भारतात हरितक्रांती घडून आली, औद्योगिक प्रगती झाली. शिक्षण व्यवस्थेत तर कितीतरी बदल झाले. भारतात धर्म, भाषा, संस्कृती यात विविधता आहे. निसर्ग देखील याला अपवाद नाही. कुठे बर्फ़ाच्छादित पर्वतशिखरे आहेत, तर कुठे अफाट वाळवंट आहे. दऱ्याखोऱ्या, पर्वतरांगा आणि त्यातून वाहणाऱ्या असंख्य जीवनदायी नद्या यांनी देश संपन्न केला आहे. अशा देशाबद्दल कुणालाही  अभिमानच वाटेल नाही का? अनेकांनी केलेल्या त्याग, बलिदान, आणि अखंड परिश्रमाने साकारलेल्या भारत देशाचा सन्मान कायम राहील ही प्रत्येक भारतीयांची जबाबदारी आहे.

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्या (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका. एका गाण्यात तर ऑडिओ पण संपादित केलेला वाटतो आहे. पण मूळच्या  प्रति मला सापडत नाहीयेत.)