जीवनगाणे ... (१)

संगीत हा मानवी जीवनातील एक अविभाज्य आणि आवश्यक असा घटक आहे.  संगीताची आवड आहे/नाही, संगीताची जाण  आहे / नाही हे विकल्प अस्तित्वातच नाहीत. कुठल्या ना कुठल्या मार्गाने ते तुमच्या आयुष्यात येतच असते. भारतीय संगीताला एक समृद्ध परंपरा लाभलेली आहे. अनेक कलाकारांनी ती जोपासलेली आहे आणि माझ्या सारख्या  सामान्यांच्या आयुष्यातील काही क्षण सुखकर केलेले आहेत. भारतीय संगीत हे इथल्या संस्कृतीप्रमाणेच विविधतेने परिपूर्ण आहे. लोक संगीत, सुगम संगीत, नाट्यसंगीत, शास्त्रीय संगीत अशी ठळक विभागणी करता येईल. यातील  प्रत्येक विभागा अंतर्गत देखील अनेक प्रकार दिसून येतील. ."जो जे वांछील, तो ते लाहो ।"  ज्ञानदेवांचे हे मागणे, भारतीय संगीत यथार्थपणे पूर्ण करते. 

हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतामध्ये सूर आणि ताल जास्त महत्वाचे असतात. संगीत शिक्षण घेणाऱ्याचे स्वर आणि तालाचे ज्ञान पक्के असायला हवे, मग कुठल्याही प्रकारचे गाणे ते गाऊ शकतील असे  काही दिग्गज कलाकारांनी सांगितलेही आहे. शास्त्रीय संगीतात अनेक उत्तम शब्दरचना आहेत पण सुगम संगीतामध्ये किंवा भावगीतामध्ये स्वर, ताल आणि शब्द  सारखेच  महत्वाचे असतात. काव्य, सूर आणि ताल यांच्या संगमातूनच एक सुंदरसे गाणे अस्तित्वात येते. माणसाच्या असंख्य भाव भावना आहेत आणि त्या  सर्वाना साजेल असे सुमधुर संगीत देखील अस्तित्वात आहे. त्या भावनांना शब्दात गुंफणारे कवी, स्वरसाज चढवणारे संगीतकार आणि त्यांना सुरेल आवाजात सादर करणारे गायक यांचा एकत्रित अविष्कार म्हणजेच अनेक सुंदर, अविस्मरणीय गीते.

लहान मुलांसाठी कितीतरी छान गाणी आहेत याचा शोध मला लागला, जेव्हा माझा मुलगा लहान होता. त्याच्यासाठी मी गोष्टी आणि गाण्याच्या कॅसेट्स शोधत होते तेव्हा मला बालसाहित्याचा खजिनाच सापडला.  तशी मी नाच रे मोरा, चांदोबा चांदोबा, मामाच्या गावाला जाऊ या   वगैरे गाणी पूर्वी  ऐकलेली  होतीच. 

लहान मुलांचे विश्व अद्भुत आणि अनोखं असतं, त्यांचं मन  निरागस असतं.  कथा, कविता, गाणी यातील कल्पना त्यांना खऱ्याच  वाटतात. चांदोबा आकाशात लपाछपीचा खेळ खेळतो,  चॉकलेटच्या बंगल्याला टॉफीची दारे असतात आणि परीराणी जादूने  चमत्कार करते आणि भोपळ्याचे रूपांतर राजकन्येच्या रथामध्ये होते असे त्यांना वाटत असते. लेकीकडे जाणाऱ्या  म्हातारीला "मी तुला खाईन " असे म्हणणारा वाघोबा त्यांना अगदी दूष्ट्ट, वाईट्ट वाटत असतो. त्यांच्या कल्पनारम्य जगात दुःखाला थारा नसतो. म्हणूनच म्हणतात ना "लहानपण देगा देवा.." ,  लहान मुलांचे निरागस विश्व त्यांचे माता पिता जपत असतात, त्यांना परिस्थितीची झळ लागू नये म्हणून देवाकडे प्रार्थना करीत असतात. 

हिंदी आणि मराठी चित्रपटातून माय- लेकरातील माया, ममतेचे  हृद्य चित्रण दिसते.  जसे शुभंकरोती म्हणा, असे सांगून संस्कृतीचा वारसा जपणारी आणि मुलांवर संस्कार करणारी आई, किंवा बाळाला जोजावणारी आई. हिंदी चित्रपटातून देखील ममतेचे हे चित्रण दिसून येते. भारतीय चित्रपटात अनेक गुणी बालकलाकारांनी भूमिका केल्या आहेत आणि प्रेक्षकांनी त्यांना भरभरून दादही  दिली आहे.  चित्रपटातील काही सुंदर गीतांचे चित्रीकरण या छोट्या कलाकारासह  केले गेले.  त्यापैकी काही गीते (१) (२) (३) . 

बालगीते म्हणजे काही फक्त परीराणी, चांदोबा आणि काही प्राणी एव्हढेच नसते काही. मुलांची प्रतिभा आणि सर्जनशीलता कितीतरी अधिक असते . .. मोठ्यांना ती काळात नाही इतकेच. मुले म्हणजे देवाघरची फुले वगैरे म्हणतात .. पण मला ते तितकेसे बरोबर वाटत नाही. ती देखील माणसेच . . अननुभवी, जगात नव्याने आलेली पण तरीही ती सुद्धा या मातीतलीच असतात ना ? त्यांचे काही प्रश्न असतात जे जाणत्यांना अनुत्तरित करतात . . . इच्छा आकांक्षा असतात, त्या पूर्ण करण्यासाठी थोडी मदत आणि थोड्या मार्गदर्शनाची जरुरी असते बस्स. थोडे प्रोत्साहन, थोडी प्रशंसा आणि संधी,  एव्हढे जर मिळाले की मग त्यांच्यासाठी आकाश सुद्धा ठेंगणे असेल .  

गेल्या शतकाचा काळ फार मोठ्या घडामोडींचा आहे. अनेक सुधारणा झाल्या, नवीन शोध, नवीन कल्पनांचा उदय झाला. भारताबद्दल सांगायचे तर उंबरठा ओलांडायची परवानगी नसलेल्या स्त्रिया शिक्षित होऊन नोकरीपण करू लागल्या . त्यामुळे काही नवीन प्रश्न उद्भवले आहेत . .. काय करणार? 

काहीवेळा अथक प्रयास आणि परिश्रम करूनही म्हणावे तितके यश मिळत नाही. जग हे सुंदर आहे असे कितीही सांगितले तरी ते खरे वाटत नाही. मनातली नाराजी दूर होत नाही. असे म्हणतात कि पूर्णज्ञान प्राप्त झालेल्या ज्ञानी आणि योगींना संसार हा असार आहे असे सत्य उमगते म्हणे. परंतु या निराश झालेल्या युवकांना पण तसेच काहीसे वाटत असते. जगात घडत असलेल्या घटनांशी माझे काही देणेघेणे नाहीच असे ते म्हणू लागतात. पण हे काही बरोबर नाही बरं का ! 

मिळालेल्या यशाने हुरळून जाऊ नये आणि अपयशाने खचू नये असे अनेकजण सांगतात . पुनःपुन्हा तेच ऐकल्याने त्याचे महत्व वाटत नाही पण खरे तर तेच तर खरे ज्ञान आहे.जीवनात अनेक चढ उतार येत असतात. शांत चित्ताने मार्ग आक्रमित राहणे हेच केवळ  शक्य असते नाही का ?

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्यातील काही  (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना/ऐकताना  विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.)

जीवनगाणे

सध्या आयुष्याची लय बिघडली आहे असे वाटते आहे. गेले काही महिने, असंख्य लहानमोठ्या आजारांनी मला त्रस्त केले आहे. अगदी अंथरुणाला खिळून वगैरे नसले, तरी रोजचे सामान्य आयुष्य जगणे त्रासदायकच  झाले आहे. ढीगभर औषधे घेताना आयुष्याचीच चव कडवट झाली आहे. 

यावर उपाय म्हणून निरनिराळे उपक्रम करण्यात मी स्वतःला व्यस्त ठेवत असते. वाचन, लेखन (माझ्यापुरतेच). आणि शिवणकाम, विणकाम, भरतकाम, स्वयंपाक वगैरे. पूर्वी कधीकाळी मला हे सारे अती कंटाळवाणे वाटत असे, परंतु आजकाल तोच माझा विरंगुळा आहे.  

परंतु सध्या त्यातले काहीही करण्याच्या परिस्थितीत आणि मनःस्थितीत मी नाही. अनेक त्रास, चिंता, कटकटींनी मला घेरले आहे. असे करा आणि तसे करा असे रिकामे उपदेश करण्याची काहींना वाईट सवय असते. त्यांचे बोलायला काय जाते?  उपदेश करायला काही पैसे खर्च करावे लागत नाही.  तर ते जाऊ दे. सांगायचे काय आहे? तर नुसते रिकामे बसून बसून मला कंटाळा आला होता.  काहीतरी असे करायला हवे होते  ज्यामुळे या सगळ्याचा मला विसर पडेल. वाटले काहीतरी लिहायला पाहिजे (फारसे परिश्रम न घेता करण्याजोगे काम म्हणून). पण काय लिहावे? तसेही जड, गंभीर विषयांचे मला वावडेच आहे, आणि मेंदूला जास्त ताण द्यायचा नाही असेही  ठरवले होते. मग वाटले  असे काही आठवावे, जे मला नेहमीच सुखद वाटते, ज्याचा मला कधीच कंटाळा येत नाही, कधीच त्रास होत नाही.  म्हणून विषय निवडला संगीत ... अर्थात सुगम संगीत, शास्त्रीय नाही. 

संगीत या विषयावर काही लिहिण्याची अथवा बोलण्याची माझी योग्यता नाहीच आणि मी ते धाडस करणारही नाही. आजवरच्या आयुष्यात एक श्रोत्री म्हणून जे श्रवण केले त्याचे हे  केवळ स्मरणरंजन...... 

(आधी मी एकच लेख लिहिणार होते . . परंतु सवयीने पाल्हाळ लांबले आणि त्याचे काही भाग झाले. भारतीय संगीत हा एक महासागर आहे, त्यातले माझ्या ओंजळीत सामावलेले हे काही थेंब.)

__________

संगीत, माणसाला लाभलेली अनमोल देणगी आहे. आनंदाचा प्रसंग असो वा दु:खाचा, प्रत्येक प्रसंगी संगीत असणे जरुरीचे असते. दु:ख, क्लेष, क्रोध, द्वेष, सुख, शांती, प्रेम, माया, ममता, वैराग्य अशा सर्व भावभावना संगीताच्या भाषेत अधिक चांगल्या पद्धतीने व्यक्त होऊ शकतात. सुंदर काव्यावर सुमधुर संगीतसाज चढवला तर एक अद्भुत कलाकृती घडते.  संगीत हे नेहमीच आनंददायी असते आणि  प्रत्येकाच्याच आयुष्याचा  अविभाज्य घटकही  असते.  संगीतकलेची साधना करणे त्यासाठी जरुरीचे नसते. तुम्हाला हवे असो वा नसो, सूर तुमच्या कानावर येतच असतात. जाणीवपूर्वक किंवा अजाणता,  तुम्ही श्रोते असता. 

या श्रवणयात्रेची सुरुवात झाली ती अगदी बालवयात. बालकांकरता असलेली बडबडगीते , बालगीते  इत्यादींचा आस्वाद लहान थोर सारेच घेत असतात. पूर्वी रेडिओ.. आकाशवाणी हे एकमेव श्राव्य साधन मनोरंजनाकरता उपलब्ध होते. त्यावेळी आठवड्यातून एखादा दिवस बालगीते ऐकता येत असत. रेडिओवर वाद्यसंगीत, भक्तिसंगीत, भाव गीते, नाट्य गीते, शास्त्रीय संगीत, चित्रपटगीते असे सारे काही असे. पण त्यात निवड स्वातंत्र्य नसे. आकाशवाणी जे काही ऐकवेल, ते ऐकणे इतकेच शक्य होते. दिवसाची सुरुवातच "इयं आकाशवाणी: ।  संप्रती वार्ता: श्रुयंतां ।  प्रवाचिका ..." असे काही ऐकण्याने होत असे. त्या काळी घराघरात रेडिओ चालू असत. बातम्या, बाजारभाव, परीक्षेची तयारी, नभोनाट्य, श्रुतिका आणि वाद्य संगीत, शास्त्रीय गायन, चित्रपट गीते वगैरे सतत कानावर येत असे. 

  

त्या नंतर टेप (कॅसेट) रेकॉर्डर आले. संगीताच्या तयार, रेकॉर्डेड कॅसेट्स अजून बाजारात उपलब्ध नव्हत्या. रिकाम्या कॅसेट्स आणून रेकॉर्डिंग करून घ्यायचे. आमच्याकडे जास्त करून शास्त्रीय संगीत किंवा नाट्यगीताच्या कॅसेट्स होत्या. एकमेव चित्रपटगीतांची कॅसेट मला आठवते  ती म्हणजे अनारकली आणि पाकीजा या चित्रपटांतील गीतांची. मग काहीवेळा रेडिओवर चालू असलेली गाणी टेप करण्याचे प्रयत्न झाले, पण त्यात आजूबाजूचे आवाज पण यायचेच. त्यामुळे त्याचा फारसा उपयोग होत नसे. 

गाण्यातील सूर आणि शब्द सारखेच महत्वाचे असतात असे मला वाटते. गाणे ऐकताना त्याचे शब्द देखील समजावेत असे मला नेहमी वाटे. रेडिओवर मराठी आणि हिंदी गाणी ऐकता येत असत. मराठी गाणी जरातरी समजत, पण हिंदीचे अर्थ समजायला कठीण, कारण तोवर हिंदी भाषा अवगत नव्हती. गाणी तीन चार  वेळा ऐकली की साधारण लक्षात रहात, मग मी ती एका वहीत लिहून काढत असे. एखादा शब्द अथवा ओळ आठवत नसेल तर ते गाणे परत जेव्हा रेडिओवर येईल तेव्हा लक्षपूर्वक ऐकून गाळलेल्या जागा भरायच्या. चुकीचा शब्द किंवा चुकीचा शब्दोच्चार गाण्याची चाल बिघडवतात  हे कळायला लागले होते. त्याच वेळी वृत्त, यमक वगैरेंची ओळख होत होती. 

त्यांनतर दूरदर्शन आले. आजवर ऐकून माहिती असलेली गाणी, आता बघता येऊ लागली होती. त्या काळी दूरदर्शनवर देखील अनेक उत्तमोत्तम कार्यक्रम असत. शास्त्रीय संगीत आणि नृत्याचे कार्यक्रम बघायला मिळत असत, अर्थात प्रमाण अत्यल्प असे.  चित्रपट संगीतावर आधारित  चित्रहार आणि छायागीत हे दोन कार्यक्रम असत. पण माझ्या सतराशे साठ व्यवधानांमुळे मला ते फारच क्वचित बघायला मिळत. त्या वेळी दूरदर्शनवर अनेक उत्तम चित्रपट, नाटके दाखवली जात. नंतर चित्रपटगीतांच्या  कॅसेट्सही  मिळू लागल्या होत्या. चित्रपटगृहांमध्ये जाऊन चित्रपट बघणे फारच क्वचित घडत असे. मोठ्या पडद्यावर पाहिलेला एक हिंदी चित्रपट मला आठवतोय तो म्हणजे एस. डी बर्मन यांचे संगीत असलेला ज्वेलथीफ (हे असेच लिहिलेले पहिले आहे, वृत्तपत्रातील जाहिरात असो किंवा चित्रपट गृहातील पोस्टर, म्हणून मी पण तसेच लिहिले आहे )  खरे तर तो चित्रपट पुष्कळच जुना, पण त्याची लोकप्रियता इतकी होती की कुठल्या ना कुठल्या चित्रपटगृहांमध्ये कधी ना कधी तो चालत असेच.  

चित्रपट पाहिला नाही तरी त्यातील गाणी ऐकलेली असत. हिंदी, मराठी चित्रपट अनेक वेळा त्यातील सुश्राव्य गाण्यांमुळे चालत असत म्हणे. कथा काहीही  असली तरी  गाणी महत्वाची .. सिनेमातील आणि इतरही गाणी ऐकण्याचा मुख्य स्रोत आकाशवाणी आणि दूरदर्शन होतेच पण त्याचबरोबर सार्वजनिकरित्या साजरे केले जाणारे सण हे देखील होते. कुठलाही उत्सव, समारंभ, सण असला की मोठ्या आवाजात गाणी लावण्याची आम्हा भारतीयांना सवय आहे. त्यातील मुख्य उत्सव म्हणजे अर्थातच गणपती उत्सव.   

पुण्यातील एका मध्यवर्ती पेठेत आमचा वाडा होता. बहुसंख्य ब्राह्मणवस्ती  असली तरी जातीय विविधता होतीच पण धर्म मात्र समान आणि आराध्य दैवत अर्थातच गणपती. वाड्यातील प्रत्येक घरी गणपती असे . . आमच्याही घरी असे, म्हणजे अजूनही असतोच. वाड्याच्या चहूबाजूंनी किमान चारपाच सार्वजनिक गणेशमंडळे होती. मोठ्या आवाजात गाणी लावायची चढाओढ असायची. एका मंडळाने कोळीगीते लावली की दुसरीकडे आरती सुरु असायची. बिलनची नागीन, चिकना चिकना म्हवरा माझा आणि नवीन .... जाऊ दे, ही आणि अशीच काही  गाणी आम्ही गणेशोत्सवामध्येच  ऐकली आहेत. दिवसरात्र  मोठ्या आवाजात गाणी चालू असायचीच. बाहेर कुठे गेल्यास अक्षरश: रस्तोरस्ती, प्रत्येक गल्लीमध्ये एखादातरी मंडप असणारच आणि तिथे मोठ्या आवाजात गाणी चालू असत. गणपती बाप्पाना कुठलीही गाणी वर्ज नसत. त्याकाळी नागरिक फारसे जागरूक नव्हते कारण आवाजाची वगैरे कुणी तक्रार करीत नसत. अगदीच अति झाले तर आपापसात कुरकुर करीत इतकेच. कधी एखादे आजोबा मंडपात नाचणाऱ्या पोरांना दटावत असत. त्यांचा मान राखण्याकरता काही काळ शांतता होई मग परत दंगा सुरु. 

  

पूर्वी पुण्यामध्ये नवरात्री इतक्या मोठ्या प्रमाणावर साजरी होत नसे..  नवरात्रीमध्ये त्यावेळी पुण्यात घरोघरी भोंडला करीत असत. ज्या घरी कुमारिका मुलगी असे तिच्यासाठी भोंडला करीत. मला आठवते आहे मी नवरात्रीमध्ये कधी कधी आईबरोबर  नवा विष्णूच्या मंदिरात जात असे, तिथे म्हणे देवी काही बायकांच्या अंगात येत असे. मोठ्ठा मळवट भरलेल्या आणि जरीच्या साड्या नेसलेल्या बायका घागरी फुंकत असत.  मध्ये एक वर्ष मी गणपती उत्सवाच्या वेळेस पुण्यात होते तेव्हा पाहिले, गणपती नंतर लगेचच त्याच मंडपात दुर्गा उत्सवाची तयारी सुरु झाली होती. 

आजकाल दिवाळी पहाट, दसरा, गुढी पाडवा, होळी, रंगपंचमी, मकर संक्राती इत्यादी जवळपास सर्वच सण, उत्सव सार्वजनिक पद्धतीने साजरे केले जातात. १५ ऑगस्ट आणि २६ जानेवारीला देखील जागोजागी झेंडावंदन करून देशभक्तीपर गाणी लावलेली असतात. चांगलेच आहे म्हणा, त्यानिमित्ताने का होईना, आभासी  विश्वात रमलेली तरुण पिढी एकत्र येते, हेही नसे थोडके .....

पुण्यात गणपती, नवरात्री, दिवाळी इत्यादी सण आणि उत्सवांच्या वेळेस विविध गुणदर्शनाचे कार्यक्रम आयोजित केलेले असत. संगीताचे तर असंख्य आणि विविध कार्यक्रम ...  अजूनही असतातच, थोड्याफार बदललेल्या स्वरूपात इतकेच. लावणी, चित्रपट गीते, भावगीतांचे कार्यक्रम,  संगीत नाटके आणि शास्त्रीय संगीत इतकी विविधता त्यात असे. 

रामनवमीला सर्वत्र  गीतरामायण ऐकू येत असे. सर्वांनाच माहिती असलेली रामकथा, गदिमांनी काव्यात गुंफली आणि सुधीर फडक्यांनी त्या काव्याला संगीताचे साजशृंगार बहाल केले.  शब्द-सूर, काव्य-संगीत यांचा जणू अनोखा संगमच. संपूर्ण रामायण गदिमांनी  शब्दबद्ध/ काव्यबद्ध केले आहे. शब्द काही अवघड, क्लिष्ट नाहीत, पण सोपे असूनही अनवट, अतिशय सुंदर आणि चपखल. त्याचा संगीत साजही तितकाच मोहक.  कुश-लव रामायण गाती ऐकताना तो (कधी न पाहिलेला) यज्ञमंडप नजरेसमोर साकार होतो.  

मला माझी पिढी भाग्यवान आहे असे वाटते,  त्या काळात मोबाईल फोन, कंप्यूटर, इंटरनेट वगैरे काहीही नव्हते. अजून घरोघरी फोनही नव्हते. कुणाला काही निरोप द्यायचा किंवा काही सांगायचे, द्यायचे असेल तर प्रत्यक्ष त्यांच्या घरी जावे लागे. गुगलच्या मदतीशिवायच  अभ्यास करावा लागत असे.  दूरचित्रवाणीचा देखील खूप प्रसार नव्हता. आणि एकमेव चॅनल म्हणजे दूरदर्शन होते.  दूरदर्शनवर मी नटसम्राट, हिमालयाची सावली सारखी अनेक उत्तम नाटके पाहिली. मराठी चित्रपट (प्रत्येक शनिवारी) दाखविला जात असे. रविवारी सकाळी गजरा, प्रतिभा आणि प्रतिमा सारखे दर्जेदार कार्यक्रम असत. हमलोग, बुनियाद, ये जो है जिंदगी सारख्या मालिका होत्या.  रामायण आणि महाभारत या  अतिशय लोकप्रिय आणि अनेक आठवडे चाललेल्या मालिका होत्या. चित्रपट हे चित्रपटगृहांमध्येच पहायला मिळत असत.  त्यामुळे चित्रपट पाहण्याच्या फारच मोजक्या आठवणी माझ्याकडे आहेत.  चित्रपट पाहिला नाही तरी त्यातील गाणी मात्र सतत (रेडिओ मुळे ) ऐकलेली होती. त्या मराठी, हिंदी गाण्यांचा प्रभाव इतका विलक्षण, की आजतागायत ती विस्मृतीमध्ये गेलेली नाहीत. वेळ, काळ काहीही असला तरी एखाद्या सुंदर गीताच्या श्रवणाने  मनावरील मरगळ क्षणात दूर होते हे सत्य आहे. 

तर अशाच काही अजोड गीतांची ही श्रवणगाथा .....

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्या (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना आणि काहीवेळा ऐकतानासुद्धा विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण ऐकवत / बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.)