सिस्टर मरिया, स्कार्लेट ओ'हॅरा, आणि एलायझा डूलिट्ल

सिस्टर मरिया(ज्युली अ‍ॅन्ड्र्युज)   स्कार्लेट ओ'हॅरा (व्हिवीयन ली )  एलायझा डूलिटल (ऑड्री हेपबर्न )

चित्रपट हे अनेक भाव-भावना दृक-श्राव्य पद्धतीने लोकांपर्यंत पोहोचविण्याचे एक प्रभावी माध्यम आहे. नृत्य, नाट्य, संगीत, अभिनय, चित्रकला, शिल्पकला अशा अनेक कलांच्या आविष्कारांचे एक साधन आहे.  तसेच अनेक उत्तमोत्तम साहित्यकृती देखिल चित्रपटांच्या माध्यमातून जनसामान्यांपर्यंत पोहोचू शकतात. चित्रपटाचे वैशिष्ट्य म्हणजे एकावेळी खूप मोठ्या जनसमूहासमोर ते सादर केले जाऊ शकतात. त्यामुळे इतर कलाविष्कारांवर ज्या मर्यादा येऊ शकतात, त्या चित्रपटांसाठी अस्तित्वात नसतात. त्यामुळे या माध्यमाने अनेक दिग्गज कलाकारांना देखिल भुरळ घातली. आणि अनेक काळापर्यंत केवळ काही मोजक्या उच्चवर्गीय प्रेक्षकांपुरती मर्यादित असणारी ही मनोरंजनाची दुनिया सर्वसामान्यांसाठी खुली झाली.

 भारतीय चित्रपटसृष्टी आपले शतकमहोत्सवी वर्ष साजरे करीत आहे. अनेक अजरामर साहित्यकृती चित्रपट रूपात सादर केल्या गेल्या आहेत. भारतीय चित्रपटांमधून स्त्री कलाकारांना म्हणावे तितके महत्त्व दिले गेले नाही असेच मला वाटते. काही सन्माननीय अपवाद वगळता, बहुतेक चित्रपटांची कथा ही नेहमी स्त्री कलावंतांना दुय्यम स्थान देणारीच असते. स्त्री कलाकारांची कारकीर्दही खूप कमी काळाची असते. नंतर त्यांना सक्तीची निवृत्ती पत्करावी लागते, अन्यथा आई किंवा दाईच्या नगण्य भूमिका कराव्या लागतात. खरं म्हणजे कलागुण अथवा योग्यतेच्या दृष्टीने त्या कुठेही कमी नसतात.  ही त्या कलाकारांची शोकांतिकाच म्हणावी लागेल.

परंतु इंग्रजी चित्रपटामध्ये मात्र काहीशी वेगळी परिस्थिती आढळते. तिथल्या कलाकारांना अशी सापत्न वागणूक दिलेली दिसत नाही. भव्यदिव्य चित्रपट निर्मिती बरोबरच, प्रामुख्याने एका स्त्रीच्या भोवती रचलेले कथानक असलेले चित्रपट इथे निर्माण झाले आणि त्यांना उदंड लोकप्रियताही लाभली. "हॉलिवूड क्लासिक्स"  म्हणता येईल असे अनेक चित्रपट येथे निर्माण झाले. त्यापैकी महत्त्वाचे म्हणजे "द साऊंड ऑफ म्युझिक", "गॉन विथ दी विंड", आणि "माय फेअर लेडी" . तिनंही चित्रपटांच्या कथा, या मुख्यता त्यातील नायिकेच्या भोवतीच फिरत राहतात हे त्या तीन चित्रपटातील साम्यं. ज्युली अ‍ॅंड्र्युज, व्हिवीयन ली, आणि ऑड्री हेपबर्न या गुणी कलावतींनी अनुक्रमे यातील मुख्य भूमिका केल्या आहे. स्त्रीची अनेक गुणवैशिष्ट्य त्यांनी यात सादर केली आहेत. या तिघीजणी स्वतंत्र आहेत. आयुष्यात येणार्‍या संकटांना त्या मोठ्या धीराने सामोर्‍या जातात. एक व्यक्ती म्हणून, स्वत:चे आयुष्य कसे जगायचे, याबद्दल त्यांचे विचार, कल्पना या सुस्पष्टं आहेत. आणि त्या, त्यांनुसारच जगण्याचा प्रयत्न करतात. त्या साठी त्या कधी तडजोडी स्वीकारतात, तर कधी स्वीकारत नाहीत. पण कधीही हीन दीन, परावलंबी झालेल्या दिसत नाहीत. आणि हीच या तिन्ही चित्रपटांची जमेची बाजू आहे.

परंतु या तीन कथानायिकांचे साम्यं इथेच संपते. त्यांचे स्वभाव, वेषभूषा, भाषा आणि समाजातील स्थान सर्वस्वी भिन्न आहेत. त्यांच्या आशा, आकांक्षा निराळ्या आहेत. इतकेच नाही तर त्यांच्या नीतिमत्तेच्या कल्पना, सांस्कृतिक मूल्य हे देखिल वेगळे आहे. परंतु एक स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून त्यांची जी एक अनोखी प्रतिमा या चित्रपटामधून उमटते, ती विलक्षण मनमोहक आहे. आणि म्हणूनच त्यांच्या वेगळेपणात देखिल एक साम्य सतत जाणवत राहते.

"मेमॉयर ऑफ मरिया व्हॉनट्रॅप" या पुस्तकाच्या कथेवर आधारीत चित्रपट "द साऊंड ऑफ म्युझिक". या चित्रपटाला दूसर्‍या जागतिक युद्धाची पार्श्वभूमी आहे. नावाप्रमाणेच या चित्रपटात संगीताला (म्युझिक) महत्त्वाचे स्थान आहे. सिस्टर मरिया, या नन होण्यासाठी ऑस्ट्रियामधील एका चर्च मध्ये दाखल झालेल्या एका तरूण मुलीची ही कथा. सारे कथासूत्रं सिस्टर मारीया भोवतीच फिरत राहते. नन ची भूमिका असल्यामुळे ती कधीही आकर्षक वेषभूषेत दिसत नाही. परंतु ज्युली अ‍ॅंड्र्युज ने या भूमिकेचे सोने केले आहे. सिस्टर मरिया ही अ‍ॅबेच्या मदर सुपीरियर ची डोकेदुखी बनली असते. ही खरोखर नन बनू शकेल का या बद्दल त्यांना शंका असते. म्हणून त्या तिला कॅप्टन  व्हॉनट्रॅपच्या सात मुलांची गव्हर्नेस म्हणून पाठवितात. आणि तिथेच मरियाला आपल्या जीवनाचे इप्सित गवसते. सिंपली रिमेंम्बर माय फेव्हरीट थिंग्स, आय अ‍ॅम सिक्स्टीन, गोईंग ऑन सेव्हन्टीन, डो रे मी.., गुडबाय फेअरवेल,  क्लाइम्ब एव्हरी माउंटन, अशी अनेक गीते या चित्रपटाचे नाव सार्थ ठरवितात. आधीच्या अनेक गर्व्हनेस ना हैराण करून पळवून लावणारी कॅप्टनची सात मुले, नंतर मात्र सिस्टर मरियाला स्वीकारतात. त्यांच्यामध्ये घडणारे अनेक गमतीदार आणि हृद्य प्रसंग या चित्रपटाची लज्जत वाढवीत राहतात. कळत नकळत प्रेक्षकही व्हॉनट्रॅप  कुटुंबाचा सदस्य होऊन त्यांच्या सुखदु:खाशी समरस होतो. बॅरोनेस श्रोडर, या सरदार घराण्यातील श्रीमंत विधवेबरोबर दूसरा विवाह करण्याचे ठरवत असताना, कॅप्टन नकळतच या साध्यासुध्या मरियाचे प्रेमात पडतो. नंतर नाझी आक्रमण होते आणि त्यांची नोकरी करत  पारतंत्र्यात राहण्या ऐवजी, हे कुटुंब घरदार सोडून परागंदा होते. इतकेच कथानक आहे. परंतु यात घडणारे प्रसंग, संवाद, आणि यातील कलाकारांचे अभिनय हे या चित्रपटाला एका वेगळ्याच उंचीवर नेतात.

दुसर्‍या महायुद्धाच्या काळातील ऑस्ट्रीयाचे अतिशय सुंदर चित्रण यात आहे. तेथील भव्य चर्च, सुबक रस्ते, जुन्याकाळाचे वैभव दर्शवणारे कॅप्टन चे घर  आणि अतिशय सुंदर निसर्गाचे चित्रण यात आहे. या सगळ्या कोंदणातला हिरा म्हणजे सिस्टर मरिया. अ‍ॅबे मधे होणारी तिची घुसमट, गर्व्हनेस म्हणून काम स्वीकारल्यानंतर, कुठल्याही विरोधाला न जुमानता आपले काम यशस्वीपणे करण्याची तिची धडपड, कॅप्टनच्या मनात आपल्याबद्दल काही वेगळी भावना निर्माण होते आहे, हे लक्षात आल्यावर तिची झालेली द्विधा मन:स्थिती हे सर्व ज्युली अ‍ॅंड्र्युज ने अतिशय समर्थ आणि समर्पक पद्धतीने साकार केले आहे. सुरवातीला काहीशी वेंधळी आणि आत्मविश्वासाचा अभाव असणाऱ्या  मरीयामध्ये चित्रपटाचा शेवट येत असताना जो बदल घडून येतो तो देखिल या अभिनेत्रीने आपल्या अभिनयातून प्रभावीपणे दाखविला आहे.

 सुरुवातीपासून चित्रपटाची जशी प्रगती होत जाते, तसे मरियाच्या व्यक्तिमत्त्वाचे अनेक पैलू प्रेक्षकां समोर अलगदपणे उलगडत जातात – अगदी एखाद्या फुलाची पाकळी पाकळी उमलत जावी तसे. अनेक वेळा पाहून देखील --  परत नव्याने हा चित्रपट तुम्ही पहिल्या इतक्याच आत्मीयतेने आणि आवडीने पाहाल हे नक्कीच.  

दूसरा मला उल्लेखनीय वाटतो तो चित्रपट म्हणजे "गॉन विथ दि विंड". यातील स्कार्लेट ओ’हॅरा ची मुख्य भूमिका व्हिवीयन ली या अभिनेत्रीने  साकारली आहे. हिचे व्यक्तिमत्त्व मरियाच्या अगदी विरूद्ध असे आहे. अतिशय आत्मविश्वासपूर्ण आणि स्वत:च्या रूपाची, व्यक्तिमत्त्वाची पुरेपूर जाणीव असणारी, आणि त्याचा जाणीवपूर्वक वापर करून आपले साध्य  साधणारी अशी ही स्कार्लेट. मार्गारेट मिशेल या लेखिकेच्या "गॉन विथ दि विंड"  या पुस्तकाच्या कथेवर हा चित्रपट आधारीत आहे. असं म्हणतात की, यातील स्कार्लेट म्हणजे वास्तवातील मार्गारेट मिशेलच आहे. अती भव्य सेट, आणि यात चित्रित झालेले अनेक विलक्षण प्रसंग हे या चित्रपटाचे एक वैशिष्ट्य आहे. यातील पोषाख आणि कलाकारांच्या वेषभूषा हे त्या काळाला अगदी साजेसे असेच आहे.

उत्तर अमेरिका आणि दक्षिण अमेरिके मध्ये जे सिव्हिल वॉर झाले होते, त्या काळामध्ये घडणारी ही कथा आहे. त्या युद्धा मुळे सारं काही उध्वस्तं झालं, अक्षरश: होत्याचं नव्हतं झालं. सारी जीवनपद्धती, जीवनमूल्ये.. सारं सारं बदलून गेलं. म्हणूनच तर सुरूवातीलाच ते म्हणतात --- "Generations ….  Gone with the wind".

या चित्रपटाची नायिका, स्कार्लेट ओ'हॅरा. तिच्यात  रूढार्थाने नायिकेत असावेत असे कोणतेच गुण नाहीत. ती एक हट्टी, संतापी आणि मत्सरी मुलगी आहे. सोशिकपणा, दुसर्‍यांसाठी त्याग करणे वगैरे तिला अजिबात माहिती नाही. गावातील तरूण मुलांमधे जरी ती लोकप्रिय असली,  तरी इतर मुली आणि मोठी माणसे तिचा तिरस्कारच करतात. परंतु त्याबद्दल तिला जराही दु:ख नाही. तिच्या आईबद्दल तिला आदर आहे आणि वडिलांची ती लाडकी असल्याने, त्यांच्याकडून आपल्याला हवे ते कसे मिळवायचे हे तिला चांगले माहिती आहे. तिचे तिच्या दोन लहान बहिणीबरोबर फारसे पटत नाही. पण तिची मॅमी मात्र तिला हरप्रयत्नाने थोडीफार व्यवस्थित राहायला,वागायला भाग पाडते. स्कार्लेटची  अशी समजूत आहे की ती तिथल्याच एका जमीनदाराच्या मुलावर (अ‍ॅशले विल्क्स) प्रेम करते. परंतू त्याचा विवाह मेलानी हॅमिल्टन बरोबर होणार आहे हे कळल्यावर ती मुद्दाम मेलानीच्या भावाबरोबर विवाह करते, जो नंतर युद्धात मारला जातो. याच काळात तिला ‌ऱ्हेट  बटलर हा एक श्रीमंत सैन्यअधिकारी भेटतो. तो तिला सांगतो, की त्याला ती आवडते, कारण ती सुद्धा त्याच्यासारखीच स्वार्थी, धूर्त, आणि  बेपर्वा वृत्तीची आहे.

परंतु युद्ध सुरू होते ...  आणि सारं काही बदलते. इथूनच स्कार्लेटमधे बदल घडण्यास आरंभ होतो. किंबहुना असे म्हणता येईल, की तिचे अनेक छुपे गुण, त्या  महाप्रचंड अशा संकटामध्ये नवी झळाळी घेऊन सामोरे येतात. स्कार्लेट्ला आपली आई गमवावी लागते, वडील जाणिवेच्या पलीकडे, भूतकाळातच रमलेले. त्यांना स्मृतीभ्रंश झालेला असतो.जॉनला दिलेला शब्द पाळण्यासाठी ती त्याच्या पत्नीला, मेलानीला, अतिशय दुर्धर अशा परिस्थितीत साथ देते, तिला सुखरूप स्वत:च्या घरी आणते. तिचे हे उपकार मेलानी आयुष्यभर स्मरते. तिच्यासाठी स्कार्लेट ही एक देवदूतच असते.

स्कार्लेट ऍटलांटातून जेव्हा आपल्या गावी टॅराला परत येते, तेव्हा तिथे सारे काही उजाड झालेले असते. लुटारूंनी खायला अन्नाचा कण देखिल शिल्लक ठेवलेला नसतो. मेलानी आणि तिच्या नवजात मुलाची कशीबशी सोय लावून स्कार्लेट तिच्या शेतावर येते. एकेकाळी हिरवंगार असणारं तिचं शेत वाळून गेलेले असते. भुकेने व्याकुळ झालेली, आईच्या मृत्यूच आघात सहन न झालेली, आणि अचानक तिच्यावर आलेल्या जबाबदारीच्या जाणिवेने भांबावलेली स्कार्लेट जेव्हा तेथे एकटी असते,तेव्हा तिचे उसनं अवसान गळून पडते. तिथल्या जमिनीत एखादे कंदमूळ दिसते का ते अधीरतेने शोधते, आणि जेव्हा तिला आपल्या अशा परिस्थितीची जाणीव होते, त्यावेळी एकाचवेळी दु:ख आणि संतापाने तिचा बांध फुटतो. तिथली माती हातात घेत ती शपथ घेते, I will cheat, lie or steal, but I will never be hungry again!    कुणी नुसतेच हे वाक्यं ऐकले, तर तो स्कार्लेटचा तिरस्कारच करील. परंतु चित्रपटाच्या प्रेक्षकांने या क्षणापर्यंतचा तिचा सर्व प्रवास पाहिलेला असतो, अनुभवलेला असतो. त्यामुळे त्याला मात्र तिच्याबद्दल सहानुभूती आणि काहीसे कौतुकच वाटते. 

नंतर आपल्याला दिसते ती अगदी वेगळीच स्कार्लेट. अतिशय व्यवहारी, मतलबी, दूसर्‍यांवर हुकुमत गाजविणारी, आणि आपले साध्य साधण्यासाठी चांगल्या वाईटाचा मुलाहिजा न बाळगणारी. आपल्या टॅरा ला ती परत पूर्वीचे वैभव मिळवून देते. व्यवहारी जरी असली तरी  ती अनेकांना  मदत देते, आसरा देते. अतिशय गुंतागुंतीचा असा स्त्री स्वभाव व्हिवीयन  ली या अभिनेत्रीने  समर्थपणे  अभिनित केला आहे. आधीची हट्टी, अल्लड मुलगी,  नंतर मेलानी च्या भाबाबरोबर विवाह करणारी धूर्त स्त्री, अ‍ॅटलांटा मध्ये डॉक्टर मीड आणि मेलानी बरोबर जखमी सैनीकांची शुश्रूषा करणारी तप्तर नर्स, मेलानीच्या पुत्रजन्माच्यावेळी  परिस्थितीला धैर्याने सामोरे जाणारी, आणि नंतर उसळलेल्या भयाकारी अग्नीकांडातून तिला सुखरूप घरी नेणारी सच्ची मैत्रीण अशी अनेक  स्त्रीरूपे तिने साकारलेली आहेत.  काहीशी काळ्यारंगाची छ्टा असलेली स्कार्लेट्ची व्यक्तिरेखा तिच्या आजूबाजूच्या चांगल्या,  परंतु  प्रभावविहीन व्यक्तिमत्त्वामध्ये उठून दिसते. स्वत:चा व्यवसाय सांभाळताना तिची कठोर व्यवहारी वृत्ती, आणि इतर स्त्रिया तिच्याबद्दल वाईट बोलत असताना, त्यांच्याकडे पूर्णत: दुर्लक्ष करण्याची तिची  बेपर्वाई आपल्याला तितकीशी खटकत नाहीत.

स्कार्लेटच्या  वर्तुणकीत अनेकवेळा  विरोधाभास  दिसतो.  पूर्वीची अल्लड स्कार्लेट कधीच संपली असते, पण ती आपले पहिले प्रेम विसरत नाही. आणि असे असले तरी एकापाठोपाठ एक अशी तीन वेळा विवाह करते.  पण आपल्याला त्याचे नवल वाटत नाही. कारण या वेळेपर्यंत आपण  स्कार्लेटला ओळखू लागलो असतो. ती परिस्थितीनुसार  वागणारी, बदलणारी अशी वास्तववादी स्त्री आहे. त्यामुळे  ज्या वेळी  जे योग्य असेल ते उघडपणे करायला  ती कधीच मागेपुढे  बघत नाही. तिच्या बहिणी, आणि इतर नातेवाईक स्त्रिया तिला पाहून तिरस्काराने तोंड फिरवतात, तिच्याबद्दल तिच्यामागे वाईटसाईट बोलतात, आणि तरीही तिच्याच आश्रयाने आणि  आधारावर जगत असतात. स्कार्लेटही त्यांना अंतर देत नाही. हे सर्वकाही विलक्षण वाटते. म्हणजे एकाचवेळी त्या तिचा तिरस्कार करतात, परंतु तिचे असणे त्यांच्यासाठी जरुरीचे आणि फायद्याचे असते. 

 या सार्‍या गदारोळात तिच्यावर मनापासून माया करणारी मॅमी ही एक आगळीच व्यक्तिरेखा आहे. खरंतर ती एक गुलाम, काळी स्त्री, पण स्कार्लेटला चांगल्यावाईट काळात निष्ठेने साथ देते. स्कार्लेटच्या आईच्या विवाहानंतर ती ओ'हॅरा कुटुंबात आलेली असते. ती स्कार्लेटच्या आईची दाई असते,  स्कार्लेट आणि नंतर तिच्या मुलीची देखिल ती दाई होते. स्कार्लेट तिला नेहमी आपल्या आईप्रमाणेच वागवते.

सारं काही स्थिरावते आहे असे वाटेपर्यंत नवीन समस्यांचा प्रवेश होतो. स्कार्लेट आणि तिचा पती ऱ्हेट बटलर यांच्यात काही कारणाने दुरावा येतो, एका अपघातात तिच्या मुलीचा दुर्दैवी मृत्यू होतो, आणि परत स्कार्लेट दुर्दैवाच्या चक्रात अडकते. पण तिचे अतुलनीय मनोधैर्य, कणखर स्वभाव आणि never say die .. मनोवृत्ती याचे प्रत्यंतर पुन्हा येते.

अशी ही अजब, अनोखी कहाणी. स्त्री म्हणजे त्याग आणि करूणेची मूर्ती या समजाला छेद देणारी,  स्त्री म्हणजे एक सक्षम व्यक्ती आहे, तिला देखील आशा - आकांक्षा आहेत, आणि त्या साध्य करताना तिला कोणतेही धागेदोरे बांधून ठेवू शकत नाहीत हेच तर ही कथा सांगते. स्कार्लेट जेव्हा मदतीच्या अपेक्षेने अ‍ॅशले कडे जाते, पण तिला मदत करण्यात आपण असमर्थ आहोत असे तो सांगतो. तेव्हा निराश झालेल्या स्कार्लेटला तो म्हणतो, तू स्वत:ला जितकी ओळखत नाहीस, तितकी मी जाणतो. या जगात सर्वात जास्तं प्रेम तू कुणावर केलं असशील तर ते आपल्या जमिनीवर, आपल्या मातीवर – टॅरावर. आणि तुझ्याकडे ती जमीन अजून आहे. म्हणूनच तुला निराश होण्याचे कारण नाही. बुद्धिमान, व्यवहारी अशा स्कार्लेटला तिची जमीनच शेवटपर्यंत आधार देते. आणि त्यातूनच ती परत परत आपले भविष्य घडावीत राहते.स्त्रीचं एक वेगळच रूप इथे आपण बघतो. समाजमान्यतेच्या आणि नीतिमत्तेच्या चौकटीत न बसणारे, परंतू जीवनेच्छेने रसरसलेले असे हे अनोखे रूप आपल्याला आवडते. जीवनाचे एक वास्तव रूप म्हणून आपण स्कार्लेटला स्वीकारतो.

बुद्धिमत्ता आणि सौंदर्य हे सहसा एकत्र येत नाहीत म्हणतात. परंतु ऑड्री हेपबर्न याला नक्कीच  अपवाद आहे. सर जॉर्ज बर्नार्ड शॉ यांच्या पिग्मॅलियन या नाटकाच्या कथेवर आधारित असलेल्या  "माय फेअर लेडी" या चित्रपटातील एलायझा डूलिटील ची भूमिका तिने साकार केली आहे. त्या भूमिकेशी ती इतकी समरस झालेली दिसते, की ती म्हणजेच एलायझा असेच वाटत राहते.

मरिया किंवा स्कार्लेट पेक्षा ही अगदी वेगळी व्यक्तिरेखा आहे. त्यांच्या प्रमाणे ती शिक्षित नाही. विचारांची परिपक्वता  तिच्याकडे नाही. तिला कसलेही विशिष्ट असे गुण नाहीत की तिच्या जगण्याला ध्येय नाही. समाजातील अगदी खालच्या थरातील, रोजच्या जगण्यासाठी सुद्धा रोज संघर्ष करणारी अशी ही मुलगी. पण तिच्यातला प्रेक्षकांना भावणारा गुण म्हणजे, तिची परिस्थितीबद्दल कसलीही तक्रार नाही. तिला कुणाबद्दल असूया नाही, आणि द्वेषही नाही.   

एका नाट्यगृहाच्या बाहेर फुले विकणारी ती एक साधीसुधी, गरीब, खेडवळ मुलगी आहे.  तिची स्वप्ने,अपेक्षा अगदी साधी असतात. lots of chocolates for me to eat ….  & I would feel lovely’ असं ती म्हणते. आपल्या  मर्यादित जगात ती सुखी असते. प्रो.हिगीन्स तिच्या आशा-अपेक्षांना पंख देतो. पण त्यामुळे तिच्या आयुष्यात वादळच येते.

एलायझा ही रस्त्यावर फुले विकणारी मुलगी. तिच्या तोंडी अशुद्ध... काहीशी शिवराळ भाषा आहे. तिच्या फुलांचे नुकसान करणार्‍याबरोबर भांडायला ती घाबरत नाही. आणि भांडताना ती एक एक असे शेलके शब्द वापरते, की ऐकणारे सभ्यं लोक थक्क होतात. त्याच नाट्यगृहामध्ये प्रो. हिगीन्स आलेला असतो. तो  एक भाषातज्ञ आहे. स्वभावाने फटकळ आणि स्वत:च्या ज्ञानावर अटळ श्रद्धा असलेला असा आहे. माणसे बोलताना शुद्ध भाषा वापरत नाहीत ही त्याची मुख्यं तक्रार. त्याला तिथे भेटलेला कर्नल पिकरींग  म्हणतो, इथे आलेली इतकी उच्चभ्रू माणसे देखील चुकीचे बोलतात का?  तेव्हा तो म्हणतो ही माणसे जे बोलतात, ते खरे इंग्लिश नाहीच. कुणालाही भाषेच्या शुद्धतेबद्दल कसलीही फिकीर नाही. मला जर कुणी विद्यार्थी मिळाला,  तर मी त्याला शुद्ध भाषा बोलायला शिकवीन. त्यावेळी तिथे असलेल्या एलायझाकडे निर्देश करत पिकरिंग  विचारतो,  हिला शिकवशील का?   तेव्हा मोठ्या आत्मविश्वासाने प्रोफेसर म्हणतो,  नुसती भाषाच नाही तर तिला मी एक प्रतिष्ठित, राजघराण्यातील व्यक्तीला आवश्यक ते सारे शिक्षण देईन  आणि तेही असे, की कुणाला खरे ही वाटणार नाही की ही एखाद्या राजघराण्यातली नाही म्हणून.

इथेच एलायझाच्या आयुष्यातील बदलाची सुरूवात होते. दोघांचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकणारी एलायझा ठरवते की या संधीचा फायदा घ्यायचाच. तिच्या डोळ्यामध्ये आता नवे स्वप्नं दिसत असते जे आजपर्यंत तिने कधीच पाहिलेले नसते. ही या चित्रपटाची मूळ कथावस्तू आहे. एलायझाला प्रोफेसर कडे शिक्षणासाठी ठेवण्याकरता मोबदला मागणारा, आणि मिळालेल्या पैशातून स्वत:चे लग्नं जमविणारा  तिचा पिता, अश्वशर्यतीच्या  वेळी ओळख झालेला आणि एलायझाच्या घराभोवती चकरा मारणारा तरूण, प्रोफेसरची आई आणि अर्थात कर्नल पिकरिंग अशी काही मोजकी पात्रे या कथानकात रंगत आणतात. परंतु मुख्य कथा ही प्रोफेसर आणि एलायझा त्यांच्याच भोवती घडत असते.

किरकोळ वस्तू रस्त्यांवर विकणारे असंख्य विक्रेते आपण रोज बघतो. पण जेव्हा ऑड्री हेपबर्न एलायझाची भूमिका साकार करते, तेव्हा   आपल्या नजरेआड असलेलं , त्याचं वास्तविक विश्वं आपल्यासमोर उलगडत जाते. एक अशिक्षित, खेडवळ कसलेही संस्कार नसलेली एलायझा आणि उच्चभ्रू समाजात आत्मविश्वासाने वावरणारी, स्वत:चे आत्मभान जपणारी एलायझा – या दोन्ही भूमिका  हेपबर्न मोठ्या कुशलतेने वठवते. आणि तिच्यातल्या या स्थित्यंतराचा तिचा प्रवासही तितकाच रोचक, वेधक आहे. अशिक्षित असली तरी आपल्या परिस्थितीत बदल घडवून आणण्याची तिची इच्छा आहे. त्या साठी ती प्रोफेसर चे अतिशय अवमानकारक वागणेही सहन करते. काहीवेळा त्याला प्रतिकार करण्याचा प्रयत्न करते, पण एकदा ठरवलेली गोष्ट पूर्णत्वाला न्यायचीच या दृढनिश्चयाने,ती  माघार मात्रं घेत नाही. तिच्या व्यक्तिमत्त्वाचा हा पैलू पूर्ण चित्रपटात आपल्याला दिसत राहतो.  तसेच तिचा स्वाभिमान,अन्यायाला प्रतिकार करण्याची वृत्ती वेळोवेळी दिसते.

या चित्रपटात अनेक गमतीदार प्रसंग सतत घडत असतात. प्रोफेसरची हुकूमशाही काही वेळा तिला असह्य होते, Just you wait Henry Higgins, just you wait … असे म्हणत त्याला शिक्षा करण्याची स्वप्ने ती बघत असते. जेव्हा सर्वप्रथम तिला  तिच्या कामात थोडे यश मिळते तेव्हा,  I will spread my wings, and do thousand things, that I never done before .. असे म्हणते. या चित्रपटातील हळवे भावनाशील प्रसंग अतिशय सौम्य पद्धतीने चित्रित केलेले आहेत, त्यात कुठे भडकपणा अथवा नाटकीपणा जणवत  नाही.  उच्च्भ्रू समाजातील परंपरा आणि संस्कारातील पोकळपणा आणि निरर्थक पणा या चित्रपटात काही प्रसंगात प्रत्ययाला येतो.  परंतु ते दखविताना कुठेही कडवटपणा जाणवत नाही. माणसे,  मग ती कुठल्याही समाजवर्गातील असोत, त्या त्या समाजाच्या नीती नियमांना बांधील असतात. त्याला त्यांचाही नाईलाजच असतो. हेच यात दर्शविलेले आहे.

एलायझाला शुद्ध भाषा शिकविताना प्रोफेसर अनेक कॢप्त्यांचा  वापर करतो. पण कुठलीच यशस्वी होताना दिसत 
सहानुभूती नसते. त्याला फक्त आपले ज्ञान आणि कौशल्य वापरून तिच्यात बदल घडवून आणायचा असतो. कारण तसे आव्हान त्याने स्वीकारले असते. कर्नल पिकरिंग त्याला समजावयाचा प्रयत्न करतो,  की त्याने एलायझाबरोबर थोडे सामंजस्याने, आदराने वागायला हवे. कारण ती एका स्वतंत्र व्यक्ती आहे आणि तिला असे सतत धि:कारून, तिच्या उणीवा दाखवीत वागविले तर ते योग्य होणार नाही. पण प्रोफेसर ला त्याचे महत्त्व  वाटत नसते. त्याला फक्त त्याने स्वीकारलेले आव्हान दिसत असते.

 पण एका वेळ अशी येते जेव्हा तो निराश होतो. एलायझाला सुद्धा अपराधी वाटत असतं, आणि पिकरिंगने तर आशा सोडून दिलेली असते. त्यावेळी प्रोफेसर एलायझाशी प्रथमच संवाद  साधतो. तिला म्हणतो,  की ही भाषा तिला शिकविणे हे एक आव्हान म्हणून त्याने स्वीकारले आहे, पण तिने सुद्धा त्याचा स्वत:हूनच स्वीकारा केलेला आहे. जर तिला अपयश आले तर ते फक्त तिचे अपयश नसून त्याच्या ज्ञानाचा, आजवर त्याने केलेल्या साधनेचा पराभव असेल. त्यानंतर एलायझामधे हळूहळू  बदल घडत जातो. आणि इतका की शेवटी प्रोफेसरचा शिष्य असलेला, आणि "जगात बोलली जाणारी प्रत्येक भाषा, आणि तिची उच्चारण पद्धती मला माहीत आहे",  असे मोठ्या अभिमानाने सांगणारा भाषाशास्त्री देखील, तिच्या बोलण्यात कसलीही चूक शोधू शकत नाही. तो  जाहीर करतो की, की त्याने तिच्या सहवासात काही काळ व्यतीत केल्यानंतर असा निष्कर्ष काढला आहे की, एलायझा ही  युरोपमधील एखाद्या  राजघराण्यातील  राजकुमारी आहे. तिचे वागणे, बोलणे..  तिच्यावरील संस्कार हेच दर्शवितात की ती एखाद्या शाही खानदानाची वारस आहे. 

या कथानकात  दुष्टप्रवृत्तीची  व्यक्ती नाही, की भांडणतंटे नाहीत. अटीतटीचा संघर्ष नाही की मोठे मोठे संवाद नाहीत.  तरीही हे कथानक प्रेक्षकाला शेवटापर्यंत खिळवून ठेवते. एलायझाची व्यक्तिरेखा जरी सर्वसामान्य मुलीची असली, तरी अत्यंत भावनाप्रधान आणि मनस्वी अशी आहे. आणि असे असले तरी स्वत:च्या भावना ती तिच्या आत्मसन्मानाच्या आड ती येऊ देत नाही हे विशेष.  तिच्यात झालेल्या आमूलाग्र बदलामुळे ती आपल्या आधीच्या जीवनाकडे परत जाऊ शकत नसते, आणि नवीन जगात तिला कुणाचाच आधार नसतो. पण तरीही ती कुणाचीच याचना करत नाही. अतिशय संयमाने परंतु निश्चयाने ती  कुणाचेही  उपकार घ्यायला नकार देते. तिच्या व्यक्तिमत्त्वातला हा अनोखा पैलू  आपल्याला चकीत करतो. प्रोफेसर हिगीन्स ला देखिल तिचे असे रूप अनपेक्षित असते.आतापर्यंत तिला गृहीत धरणारा,  तिला नेहमी दुर्लक्षीत करणारा प्रोफेसर --  ती निघून गेल्यावर  मात्र सैरभैर होतो. 

एक सर्वसामान्य मुलगी ते एक प्रतिष्ठित, उच्चभ्रू स्त्री  हा प्रवास एलायझा सहजतेने पार करते, आणि आपल्यासारखे तिचे सहप्रवासी, तिच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या असंख्य पैलूची चमक बघताना आश्चर्यचकित होत राहतात. ऑड्री हेपबर्न ही एलायझाची  भूमिका  अतिशय समरसतेने करते.  या चित्रपटातील प्रत्येक प्रसंगात  ती फक्त एलायझाच वाटते. 

अशा या तीन व्यक्तिरेखा, तीन नायिका. त्या तिघींच्या स्वभावात, असण्यात अथवा दिसण्यात कसलेच साम्यं नाही. परंतु त्याच्यातील समान धागा म्हणजे, स्त्रीविषयक पारंपरिक कल्पनांना त्या छेद देतात. त्या तिघीही स्वतंत्र विचारांच्या आहेत. आपले उद्दिष्ट  साध्यं  करण्यासाठी त्या कुणाचाही  आधार शोधत नाहीत, तर त्या साठी कठोर परिश्रम करण्याची त्यांची तयारी आहे. त्यांचे आत्मभान अवर्णनीय आहे.  स्त्रीसुलभ हळवेपणा  त्यांच्याकडेही आहे. पण या स्वभावामुळे त्या स्वत्वाचा  त्याग करत नाहीत.  या तिघी जरी लेखकांच्या कल्पनेतून उतरलेल्या नायिका असल्या तरी त्यांच्याशी साधर्म्यं असणारी अनेक व्यक्तिमत्त्वे आपण समाजात बघतोच. त्यांचे गुण,अवगुण , यश,अपयश, सुख, दु:ख या सगळ्यांशी प्रेक्षक एकरूप झालेला असतो. आणि म्हणूनच त्यांची कथा ही काल्पनिक असली,  तरी अवास्तव वाटत नाहीत.   

(सर्व छायाचित्रे आंतरजालावरून साभार.) 

मी आणि तू (3)

तुझे ते ही माझे

माझे ते माझेच

सत्य इतुकेच

जाण तूच ॥

माझा तोच धर्म

आयुष्याचे मर्म

निष्फळ रे कर्म 
तुझे आहे ॥

धन मी वेचिले

निष्काम भावाने

ग्रासले मोहाने

तुज कैसे? ॥

माझा अनुभव

करितो कथन

शहाणे करीन

सारे जन ॥

माझे थोरपण

बरे घे जाणुन

होईल कल्याण

तुझे खास ॥