जीवनगाणे ... (३ )

 भारतीय संगीत म्हणजे असंख्य अनमोल रत्नांनी समृद्ध असलेला खजिना आहे.  या खजिन्यातील धन कधीच कमी होत नाही तर क्षणोक्षणी वाढतच असते. "खर्च ना खूटे, चोर ना लूटे, दिन दिन बढत सवायो ..." असेच म्हणता येईल. किंवा दौपदीचे अक्षय पात्र ज्यातून कितीही घेतले तरीही संपत नाही असेही म्हणायला हरकत नाही. 

अनेक दिग्गज कलाकारांनी त्यांचे आयुष्य संगीत साधना करण्याकरता वाहून घेतले आहे.  संगीत या विषयात उच्च-नीच असा काही भेदभाव नसतोच. जे स्वर रिझवतात ते चांगले असेच म्हणावे. चांगले - वाईट असा भेद असू शकतो पण तोही व्यक्तिसापेक्ष. कुणाला सुगम संगीत भावते तर काहींना शास्त्रीय संगीतामध्ये अधिक रुची असू शकते. 

शास्त्रीय संगीताचा वारसा जोपासणारी काही घराणी आहेत. त्या घराण्यातील कलाकार कलेचा वारसा शुद्ध स्वरूपात जतन  करण्याकरता अविरत प्रयास करत असतात. असंख्य  राग - रागिण्या आहेत, त्या सादर करण्याची पद्धत थोडीफार वेगळी असू शकते. सप्तसुरांच्या विविध संरचनेतून रागनिर्मिती होत असते. त्यामध्ये शुद्ध, कोमल, तीव्र असे स्वर आहेत. कधी काही स्वर वर्ज्य असतात. बंदिश किंवा चीज म्हणजेच कवींनी रचलेल्या रचना अथवा काव्य. प्रत्येक रागाची जी वैशिष्ट्यपूर्ण स्वर रचना असते ती वापरून त्या रचना गायल्या जातात. त्यांच्या साथीला जो ताल असतो त्याची रचनासुद्धा नियमबद्ध आहे. मात्रांची संख्या किती? सम, काल  कुठल्या मात्रेवर येतात ते ठरलेले असते. म्हणजे समजा एखादे काव्य भूप रागामध्ये गायचे असेल तर सा रे ग प ध सा हे सर्व शुद्ध स्वर वापरूनच त्याची चाल रचली जाणार. त्याला साथसंगत करायला १ ६  मात्रांचा त्रिताल असेल. मग ते काव्य याच सूर आणि तालाच्या चौकटीत बद्ध असेल. तालातील मात्रांची संख्या कमीजास्त होणार नाही किंवा पाच स्वरा व्यतिरिक्त अन्य स्वर लागणार नाही.  प्रत्येक रागाची  ठराविक वेळही आहे. पहाटेचे राग, दुपारी गाण्याचे राग, तर काही सायंकालीन, रात्री इत्यादी काळाचे राग आहेत. मंदिरात गाण्याचे आणि मैफिलीतील  राग सुद्धा वेगवेगळे आहेत.  शास्त्रीय संगीताचे साधक, हे सारे नियम कसोशीने सांभाळतच त्यांची कला सादर करीत असतात. भारतीय शास्त्रीय संगीत अशाप्रकारे नियमांच्या चौकटीत बद्ध आहे. 

या संदर्भातील एक कथा अनेकवेळा ऐकलेली आहे. संगीत सम्राट तानसेन हे अकबर बादशहाच्या नवरत्न दरबारातील एक अनमोल रत्न. तानसेनांचे गुरु पंडित हरिदास हे साधन संपत्तीचा मोह नसलेले एक निरिच्छ व्यक्ती होते. त्यांचे वास्तव्य दूर अरण्यांत एका साध्याशा कुटीरामध्ये असे आणि तिथेच  संगीत साधनेमध्ये ते मग्न राहात असत. त्यांचे गायन चालत असे तेव्हा म्हणे अरण्यातील प्राणी, पक्षी सुद्धा मुग्ध होऊन स्तब्ध राहात. वाघ, सिंह लांडगे इत्यादी हिंस्त्र श्वापदे त्यांचा जन्मजात हिंस्त्र स्वभाव विसरून हरीण, ससा वगैरे प्राण्यांसोबत स्वरानंदात डोलत असत. असेलही  कारण संगीतातील सुरांमध्ये श्रोत्यांना त्यांचे स्वत्व विसरायला लावण्याची ताकद नक्कीच असते. 

संगीत सम्राट तानसेन जे मुघल बादशहा अकबराच्या दरबारातील गायक होते, त्यांच्याबद्दल अशी कथा सांगतात की  त्यांनी राग दीप गायला सुरुवात केली की दीप प्रज्वलित होत आणि मेघमल्हार सुरु केल्यावर आकाशात  काळ्या  ढगांची गर्दी होत असे. 

तानपुरा आणि तबल्याच्या साथीमध्ये शास्त्रीय संगीताचे साधक  सप्तसुरांचा स्वर्ग निर्माण करतात. त्यासाठी त्यांना अनेक वाद्य असलेल्या  वाद्यवृंदाची गरज नसते. असे असले तरी गायन कलेइतकीच वाद्यवादन कला देखील हिंदुस्थानी संगीताचे वैशिष्ट्य आहे. सतार, वीणा, सरोद, संतूर, दिलरुबा  अशासारखी तंतुवाद्ये आहेत, तर तबला, पखवाज, घटम्  इ. तालवाद्ये आहेत. बासरी, सनई सारखी वैशिष्ट्यपूर्ण वाद्येही आहेत. प्रत्येक वाद्य हा स्वतंत्र अभ्यासाचा विषय असू शकेल. अनेक पंडितांनी आणि संगीतज्ञानी यावर संशोधन केलेले  आहे.  

हिंदुस्थानामध्ये अठरापगड जातीधर्माचे लोक पिढ्यानपिढ्या गुण्यागोविंदाने राहातात. त्यांच्यात आपापसात काही भेदभाव नसतात. आपसातील भांडणतंटयांना जातीय तेढ किंवा धार्मिक संघर्षाचे स्वरूप आजकाल देण्यात येते. परंतु सामान्यांना एकमेकांच्या धर्माचा तिरस्कार सहसा नसतो. ते एकमेकांचे धार्मिक वेगळेपण सहजपणे स्वीकारतात (--- आजकाल परिस्थिती जरा वेगळी झाली आहे खरी ). आणि संगीत या सर्वांना जोडणारा सामान धागा आहे. भारतीय संगीत क्षेत्रात अनेक दिग्गज कलाकार होऊन गेले, आजही आहेत. त्यांच्या कलेला दाद देताना, त्यांचा सन्मान करताना धर्म कधीच आड आलेला नाही हे मला विशेष वाटते, आणि भारतीयांच्या गुणग्राहकतेचा अभिमानही वाटतो. 

संगीत हे भारतातील प्रत्येकाच्या जीवनाचा अविभाज्य घटक आहे. मंगल प्रसंगी सनईचे सूर स्वागत करीत असतातच.  बासरी हे असेच जादूमयी वाद्य आहे. दिसायला इतके साधे पण त्याची साधना करणे तितकेच अवघड. भगवान श्रीकृष्णांचे हे आवडते वाद्य. श्रीकृष्णांच्या बासरीवर सारे गोकुळवासी लुब्ध होत अशी आख्यायिका आहे. तबला हे तालवाद्य, ते गायनाच्या अथवा इतर वाद्यांच्या साथीकरता मुख्यत्वे असते.  अनेक दिग्गज कलाकारांनी  तबलावादनाला अनन्यसाधारण महत्व प्रदान केले आहे. 
ब्रिजभूषण काब्रा, पं. हरिप्रसाद चौरासिया, आणि पं. शिवकुमार शर्मा यांनी  "कॉल  ऑफ द व्हॅली"  हा एकत्रित कलाविष्कार सादर केला होता. यात तीन वाद्यांचा प्रयोग केला गेला आहे, बासरी, संतूर आणि गिटार. 

आवडीनिवडी या व्यक्तिसापेक्ष असतात.  कशाप्रकारचे संगीत? कुणाला आवडेल? याचे काही नियम किंवा आडाखे नाहीत. भारतीय संगीतामध्ये  इतकी विविधता आढळेल की  प्रत्येकाला त्यातून काही ना काही मिळेलच.  आणि हा समृद्ध वारसा असंख्य कलाकारांनी जोपासलेला आहे. सुंदर सुंदर कलाकृती घडविल्या.  

अनेक भक्ति गीतांचे संगीत शास्त्रोक्त रागदारीवर आधारित आहे. पंडित जसराज यांनी गायलेले हे मधुराष्टक किती गोड आहे? .. ऐका. आणि हे पण. श्रीविठ्ठल आणि रखुमाई हे महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत. संतांच्या  अभंग आणि  भजन गायनाने अवघा महाराष्ट्र भक्तिरसात नाहतो. संताच्या  अवीट गोडीच्या रचनांना अनेक कलाकारांनी स्वरसाज चढविला आहे. संताच्या रचना अशा आहेत ज्यात सध्या सोप्या शब्दात, सामान्य जीवनातील दाखले देत गहन तत्वज्ञान सहजतेने उलगडलेले असते. आणि अशीच एखादी रचना सुरेल आवाजात सादर केली असेल तर ती नक्कीच अधिक अर्थवाही होते.  इथे निर्गुणी भजनाचा उल्लेख यायलाच हवा. हिंदू  धर्मात परमेश्वराच्या सगुण साकार रुपाचीच पूजा केली जाते. सर्वसामान्य भक्त परमात्म्याला राम, कृष्ण, शिवशंकर, दुर्गा अशा साकार स्वरूपात पूजतात. परंतु अध्यात्मात सांगितले आहे की परमेश्वर निर्गुण, निराकार आहे. त्याला दृश्य स्वरूप नाही. आणि अशा निर्गुणाची महती  सांगणारी ही भजने. 

 "हे राष्ट्र देवतांचे - हे राष्ट्र प्रेषितांचे" असे भारताचे वर्णन करता येईल. गायीला गोमाता म्हणतात आणि तिच्या उदरात म्हणे ३३  कोटी देव असतात. इतके सारे देव आणि तितकेच त्यांचे भक्तगणही. सीता-राम, राधा-कृष्ण, शंकर-पार्वती, विठ्ठल-रखुमाई, लक्ष्मी, सरस्वती, हनुमान असे असंख्य देव त्यांच्या भोळ्याभाबड्या भक्तगणांवर नेहमीच कृपावर्षाव करीत असतात. या देवतांचे भक्तदेखील प्रसिद्ध आहेत. भक्त प्रल्हाद, ध्रुव बाळ सर्वांना माहिती आहेत. ऐतिहासिक काळातील मीराबाई, जनाबाई, संत सखु  यांच्या भक्तीच्या कथा सर्वसामान्यांना माहिती असतात. मीराबाई खरे तर एका राजाची राणी, पण ती कृष्ण भक्तीमध्ये तल्लीन झाली. त्यापायी तिला स्वगृहाचा त्याग करावा लागला होता.  पण तिला त्याचे दुःख नव्हते, कृष्णभक्तीमध्ये ती घर संसार विसरूनच गेलेली होती.  विषाने भरलेला प्याला तिला अमृतासमान भासला होता. 

संत जनाबाईची कथा अशीच आहे. दिवसभर परक्या घरी मोलावर राबणारी ती एक गरीब अनाथ स्त्री. तिला तिच्या दासीपणाचे जराही दुःख नाही कारण स्वतः परमेश्वर सदासर्वदा तिच्या मदतीला येतो अशी तिची धारणा आहे. दळीता, कांडिता सदोदित श्री विठ्ठलाचे  ध्यान ध्यान करणारी ती एक भाबडी स्त्री होती. त्या गरीब, अडाणी स्त्रीच्या  साध्या सोप्या शब्दात भक्तीरस कसा ओतप्रोत भरलेला आहे. अगदी अलीकडील काळातील बहिणाबाईंच्या  रचना किती सुरेख आणि अर्थपूर्ण आहेत  बघा. अशिक्षित आणि एका लहान गावात कष्ट  करून जगणारी स्त्री, किती महान तवज्ञान सांगते आहे. ते तिला कोणा गुरूने अथवा शास्त्री, पंडिताने नव्हे तर  जीवनातील तिच्या अनुभवाने शिकवले आहे . महाराष्ट्राला संतांची मोठी परंपरा लाभलेली आहे आणि त्यांनी रचलेल्या अनेक ओव्या, अभंग, भजने, भारुडे असे उदंड साहित्य देखील आहे.  ज्ञानेश्वर, निवृत्तीनाथ, सोपानदेव, मुक्ताई ही चार भावंडे  खरेतर दुर्दैवी. लहानवयात आई-वडील गमावलेले आणि सर्व समाजाने वाळीत टाकलेले असे खडतर आयुष्य त्यांचे. पण त्यातही त्यांनी अनेक सुंदर काव्यरचना केल्या. ज्ञानेश्वरांनी भगवद गीता मराठीमध्ये आणली आणि "जे खळांची व्यंकटी सांडो - विश्व स्वधर्म सूर्ये पाहो" असे पसायदान  मागितले.  त्या  लहान वयात देखील त्यांना स्वतःसाठी काही मागावे असे वाटले नाही, हे खरोखरीचे वैराग्य. निवृत्तीनाथांनी आणि सोपानदेवांनी देखील अनेक भक्तिरचना केल्या. ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांचे गर्वहरण केले. त्या संतश्रेष्ठ  चांगदेवांनी मुक्ताबाईला  गुरुस्थानी मानले होते. त्या मुक्ताईची एक सुंदर रचना ..

साधू संत म्हणजे संसाराचा त्याग करून ईशप्राप्तीकरता तप:साधना करणारे महात्मे. त्यांना भौतिक सुखाची आस नसली तरी समाजाला उन्नती प्राप्त व्हावी, लोकांना चांगल्या प्रतीचे आयुष्य लाभावे यासाठी ते ज्ञानदान आणि जनजागृती करीत असत. संत रामदासांनी तरुणांना बलोपासना करण्याची प्रेरणा दिली. त्यांच्या ओघवत्या रसाळ भाषेत मूर्खांची लक्षणेही सांगितली. लोकांना चांगले वाईट निवडता यावे म्हणून शलोक रचना केली. समाजाचा नेता कसा असायला पाहिजे हे सुद्धा त्यांनी नेमकेपणे लिहिलेले आहे. अशा ज्ञानी आणि परोपकारी संतांनी लोकांचे जीवनमान उंचावले हे नक्कीच.

परमात्मा निर्गुण निराकार आहे असे सांगितले तरी भक्त त्यांच्या दैवताला कुठल्या ना कुठल्या रूपातच पाहतात. त्याला सखा सोबती समजतात. परमेश्वर त्यांच्याबरोबर जात्यावर दळण दळतो, घरातली धुणी, भांडी करतो, तर कधी कांदा, मुळा, भाजी पिकविण्यासाठी मळ्यात राबतो. म्हणूनच म्हणतात विठू माझा लेकुरवाळा.

मानवी अनुभव आणि भावभावनांना, शब्द, सूर आणि लयीचे कोंदण मिळाले की असे झगमगणारे हिरेमाणकांचे अलंकार घडतात.  

***
( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्या (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.  

जीवनगाणे ,,, (२ )

भारतीय संस्कृती आणि परंपरेमध्ये १ ४  विद्या आणि ६ ४  कलांना मानाचे स्थान आहे. कुठलीही कला अथवा ज्ञान प्राप्त करण्याकरता जे परिश्रम, प्रयास करावे लागतात त्या प्रक्रियेला साधना किंवा उपासना असा शब्द वापरलेला आहे. साधना या शब्दाला अध्यात्मिक चौकट आहे. साधना करणे म्हणजे ज्ञान अथवा कलेच्या प्राप्तिकरता समर्पित भावनेने प्रयास करणे. उपासना या शब्दामध्ये भक्तीभावाचा दरवळ जाणवेल. ध्येय म्हणजेच परमेश्वर  आहे अशा भावनेने प्रयास करीत राहणे म्हणजे उपासना. 

भारतामध्ये अनेक कलाकारांनी त्यांचे जीवन  नृत्य, गायन चित्रकला, शिल्पकला आदी कला जोपासण्याकरता वाहून घेतले आहे. कलेची  साधना आणि उपासना केलेली आहे.  ज्ञानाचे, तंत्राचे शुद्ध स्वरूप जपण्याकरता   कलाकारांनी अमूल्य योगदान दिलेले आहे. त्या कलाकारांच्या कथा देखील सर्वश्रुत आहेत. 

पुरातन काळामध्ये  कला आणि कलाकारांना राजाश्रय लाभत असे. राज दरबारात कलाकारांना मान सन्मान प्राप्त होत असे. त्या काळामध्ये अनेक गुणी कलाकार  घडले आणि प्रसिद्धही झाले. परंतु त्या  कलाकारांच्या कलेचा आस्वाद घेणे समाजातील सर्व थरातील लोकांना शक्य नव्हते. कलेचे सादरीकरण काही उच्च्भ्रू करताच मर्यादित होते.  याचा अर्थ असा नव्हे की निन्म स्तरातील समाज मनोरंजनाला विन्मुख होता. भारतात अनेक लोककला अस्तित्वात आहेत. बहुजन समाजाला रिझवणारी ती लोककला. आणि अशा कलेचा प्रचार आणि प्रसार देखील सर्वत्र होत होता. 

आधुनिक काळातील तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे  समाजातील उच्चं आणि निन्म हा भेद संपुष्टताच आला. राजवाडे आणि हवेल्यातून बंदिस्त असलेली कला जनसामान्यांपर्यंत पोहोचली. संगीत नाटक, भजन, कीर्तन, गायन, तमाशा, दशावताराचे खेळ, आणि असंख्य धार्मिक सण आणि उत्सवांच्या निमित्ताने आयोजित केले जाणारे सांस्कृतिक  कार्यक्रम ही मनोरंजनाची माध्यमे उपलब्ध होती. परंतु त्यालाही काही मर्यादा होत्याच. त्यांनतर चित्रपट, बोलपट आले आणि अभिनय, गायन, नृत्य आदी कला आणि कलाकारांसाठी एक अदभूत दालन उघडले. 

भारतामध्ये तशा अनेक भाषा आणि बोलीभाषा आहेत आणि त्यामध्ये सुंदर चित्रपट आणि संगीत आहे. परंतु मला हिंदी आणि मराठी या दोनच भाषा अवगत आहेत . हिंदी आणि मराठी चित्रपटांचे वैशिष्ट्य म्हणजे  गीतसंगीत. अनेक चित्रपट  त्यातील सुमधुर गीत आणि संगीतामुळे गाजले आणि लोकप्रिय झाले.  झनक झनक पायल बाजे, या चित्रपटाची कथा नृत्य आणि संगीत या भोवतीच गुंफलेली होती.  आम्रपाली चित्रपटाची नायिका एक गणिका आणि  नृत्यांगना आहे.  चित्रपट नितांतसुंदर  गायन आणि नृत्यांनी सजलेला आहे. आणखी एक गाणे मला आठवते  आहे ज्यात गायना इतकेच नृत्य देखील बहारदार आहे.

तमाशा, लावणी महाराष्ट्रातील बहुजन समाजाचे मनोरंजनाचे लोकप्रिय माध्यम आहे. चित्रपटात, तमाशा कालाकारांच्या  भूमिकेत अनेक अभिनेत्रींनीं नृत्य आणि अभिनयाने रंग भरला. त्यातील मुख्य  नृत्यकलाकारा प्रमाणेच त्यातील नाच्या (स्त्री पात्र रंगविणारा पुरुष कलाकार ) देखील फार महत्वाची भूमिका करत असतो. खरे तर तो मंचावरील नृत्यांगनेचा सहकलाकारचं असतो. तो देखील कसबी आणि हरहुन्नरी असतो आणि अनेक प्रकारे प्रेक्षकांना रिझविण्याची कला त्याला चांगलीच अवगत असावी लागते.  महाराष्ट्रातील लोककसंगीतामध्ये तमाशातील लावणी फार लोकप्रिय आहे. लावणी म्हणजे लावण्यगीत (असे मी कुठेतरी वाचले आहे). जुन्या (कृष्ण-धवल) चित्रपटात काही ठसकेबाज लावण्या होत्या ज्यांनी त्या चित्रपटांना अमाप यश आणि प्रेक्षक मिळवून दिले. उसाला लागेल कोल्हा, पतंग उडवीत होते  आणि कितीतरी.  बैठकीची लावणी हा काहीसा घरंदाज प्रकार.  प्रेक्षागृहातील  सामान्य प्रेक्षकांकरता नाही तर दिवाणखान्यातील  काही निवडक लोकांकरता ती  सादर केली जात असे. जुन्या काळात, रूढी, परंपरांची बंधने असलेल्या समाजात, तमाशा, लावणी वगैरे प्रकार सभ्य, प्रतिष्ठित लोकांकरता नाहीत असेच सांगितले जायचे. तमाशा पाहिला जायचे तर चोरून, थोरांची नजर चुकवून. आणि स्त्रियांना तर हे सारे वर्ज्यच. त्या काळी चित्रपट पाहणे देखील तितकेसे समाजमान्य नव्हते म्हणे. परंतु कालपरत्वे अनेक बदल घडून आले. स्त्रियांनादेखील डोक्यावरून पदर घेऊन, मान खाली घालून का होईना, नाटक, चित्रपट वगैरे बघण्याची मुभा मिळू लागली.  चित्रपटातील लावण्या घराघरात पोहोचल्या, अगदी स्त्रिया आणि मुलेही त्या ऐकू लागली.  शाहीर राम जोशी ही सत्यकथा आहे. ब्राह्मण घरातील एक युवक शाहीर होतो, तमाशा साठी काव्यरचना  करतो हे त्या काळात अगदी "अब्रम्हण्यम" म्हणावे असे महापाप. या चित्रपटात तमाशा या लोककलेबद्दल समाजात असलेला अपसमज चित्रित केला आहे.  सवाल जबाब हा देखील तमाशाचाच भाग आहे. यामध्ये प्रश्न आणि उत्तर दोन्हीही गाण्यातच असायला हवे. ही खरे तर बुद्धिमत्तेची परीक्षा. 

गाण्यात स्वर तालाच्या जोडीने अभिनय देखील असतो हे तुम्ही अनुभवलेले असेल.  अनेक सदाबहार गाणी चित्रित केली गेली आहे आणि अजूनही केली जातात. चित्रपटात अभिनेता किंवा अभिनेत्री अभिनय करतात. गायक, गायिकांनी गायलेली गाणी ते अभिनित करतात. काही  प्रतिभासंपन्न कलाकारांनी तर त्यांच्या गायनातूनच अभिनय केला आहे हे जाणवते,  अशी  सुंदर गीते ऐकताना, शब्द आणि सूर त्यातील सल आपल्यापर्यंत पोहोचवितात. काही गीते   ताल,सूर आणि गायकी मुळे लक्षात राहतात तर काही  त्यातील शब्द आणि अर्थ यामुळेही स्मरणात राहातात. 

मराठी, हिंदी गाण्यांमध्ये विषयांचे अमाप वैविध्य आढळते आणि हे वैविध्य फक्त गीतलेखनापुरते मर्यादित नाही, तर प्रत्येकाचे संगीतही तितकेच वेगळे आहे. काही उडत्या चालीची गाणी आहेत तर काही संथ, लयबद्ध  आणि सुस्वर  अशी आहेत. "दहा दिशांचे तट कोसळले - ध्रुव दोन्ही आले जवळी"  हे अगदी खरे आहे. अन्य देशीची  संस्कृती आणि त्यांचे संगीत यांचा परिचय होत होताच आणि त्याचा प्रभाव काही  चित्रपट  गीतामध्ये दिसून येतो. 

चित्रपट संगीताचा तो एक सुवर्णकाळ होता, जेव्हा अलौकिक प्रतिभासंपन्न कलाकारांनी अप्रतिम कलाकृती घडविल्या, ज्या आजही (५०-६० वर्षांनंतर)  तितक्याच रिझवतात, आनंद देतात. त्या कलाकारांची कलेप्रतीची निष्ठा, उत्तम तेच सादर करण्याची जिद्द आणि त्याकरता त्यांनी घेतलेली अपार मेहेनत संस्मरणीय आहे. 

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्यातील काही  (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना/ऐकताना  विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.)

जीवनगाणे ... (१)

संगीत हा मानवी जीवनातील एक अविभाज्य आणि आवश्यक असा घटक आहे.  संगीताची आवड आहे/नाही, संगीताची जाण  आहे / नाही हे विकल्प अस्तित्वातच नाहीत. कुठल्या ना कुठल्या मार्गाने ते तुमच्या आयुष्यात येतच असते. भारतीय संगीताला एक समृद्ध परंपरा लाभलेली आहे. अनेक कलाकारांनी ती जोपासलेली आहे आणि माझ्या सारख्या  सामान्यांच्या आयुष्यातील काही क्षण सुखकर केलेले आहेत. भारतीय संगीत हे इथल्या संस्कृतीप्रमाणेच विविधतेने परिपूर्ण आहे. लोक संगीत, सुगम संगीत, नाट्यसंगीत, शास्त्रीय संगीत अशी ठळक विभागणी करता येईल. यातील  प्रत्येक विभागा अंतर्गत देखील अनेक प्रकार दिसून येतील. ."जो जे वांछील, तो ते लाहो ।"  ज्ञानदेवांचे हे मागणे, भारतीय संगीत यथार्थपणे पूर्ण करते. 

हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतामध्ये सूर आणि ताल जास्त महत्वाचे असतात. संगीत शिक्षण घेणाऱ्याचे स्वर आणि तालाचे ज्ञान पक्के असायला हवे, मग कुठल्याही प्रकारचे गाणे ते गाऊ शकतील असे  काही दिग्गज कलाकारांनी सांगितलेही आहे. शास्त्रीय संगीतात अनेक उत्तम शब्दरचना आहेत पण सुगम संगीतामध्ये किंवा भावगीतामध्ये स्वर, ताल आणि शब्द  सारखेच  महत्वाचे असतात. काव्य, सूर आणि ताल यांच्या संगमातूनच एक सुंदरसे गाणे अस्तित्वात येते. माणसाच्या असंख्य भाव भावना आहेत आणि त्या  सर्वाना साजेल असे सुमधुर संगीत देखील अस्तित्वात आहे. त्या भावनांना शब्दात गुंफणारे कवी, स्वरसाज चढवणारे संगीतकार आणि त्यांना सुरेल आवाजात सादर करणारे गायक यांचा एकत्रित अविष्कार म्हणजेच अनेक सुंदर, अविस्मरणीय गीते.

लहान मुलांसाठी कितीतरी छान गाणी आहेत याचा शोध मला लागला, जेव्हा माझा मुलगा लहान होता. त्याच्यासाठी मी गोष्टी आणि गाण्याच्या कॅसेट्स शोधत होते तेव्हा मला बालसाहित्याचा खजिनाच सापडला.  तशी मी नाच रे मोरा, चांदोबा चांदोबा, मामाच्या गावाला जाऊ या   वगैरे गाणी पूर्वी  ऐकलेली  होतीच. 

लहान मुलांचे विश्व अद्भुत आणि अनोखं असतं, त्यांचं मन  निरागस असतं.  कथा, कविता, गाणी यातील कल्पना त्यांना खऱ्याच  वाटतात. चांदोबा आकाशात लपाछपीचा खेळ खेळतो,  चॉकलेटच्या बंगल्याला टॉफीची दारे असतात आणि परीराणी जादूने  चमत्कार करते आणि भोपळ्याचे रूपांतर राजकन्येच्या रथामध्ये होते असे त्यांना वाटत असते. लेकीकडे जाणाऱ्या  म्हातारीला "मी तुला खाईन " असे म्हणणारा वाघोबा त्यांना अगदी दूष्ट्ट, वाईट्ट वाटत असतो. त्यांच्या कल्पनारम्य जगात दुःखाला थारा नसतो. म्हणूनच म्हणतात ना "लहानपण देगा देवा.." ,  लहान मुलांचे निरागस विश्व त्यांचे माता पिता जपत असतात, त्यांना परिस्थितीची झळ लागू नये म्हणून देवाकडे प्रार्थना करीत असतात. 

हिंदी आणि मराठी चित्रपटातून माय- लेकरातील माया, ममतेचे  हृद्य चित्रण दिसते.  जसे शुभंकरोती म्हणा, असे सांगून संस्कृतीचा वारसा जपणारी आणि मुलांवर संस्कार करणारी आई, किंवा बाळाला जोजावणारी आई. हिंदी चित्रपटातून देखील ममतेचे हे चित्रण दिसून येते. भारतीय चित्रपटात अनेक गुणी बालकलाकारांनी भूमिका केल्या आहेत आणि प्रेक्षकांनी त्यांना भरभरून दादही  दिली आहे.  चित्रपटातील काही सुंदर गीतांचे चित्रीकरण या छोट्या कलाकारासह  केले गेले.  त्यापैकी काही गीते (१) (२) (३) . 

बालगीते म्हणजे काही फक्त परीराणी, चांदोबा आणि काही प्राणी एव्हढेच नसते काही. मुलांची प्रतिभा आणि सर्जनशीलता कितीतरी अधिक असते . .. मोठ्यांना ती काळात नाही इतकेच. मुले म्हणजे देवाघरची फुले वगैरे म्हणतात .. पण मला ते तितकेसे बरोबर वाटत नाही. ती देखील माणसेच . . अननुभवी, जगात नव्याने आलेली पण तरीही ती सुद्धा या मातीतलीच असतात ना ? त्यांचे काही प्रश्न असतात जे जाणत्यांना अनुत्तरित करतात . . . इच्छा आकांक्षा असतात, त्या पूर्ण करण्यासाठी थोडी मदत आणि थोड्या मार्गदर्शनाची जरुरी असते बस्स. थोडे प्रोत्साहन, थोडी प्रशंसा आणि संधी,  एव्हढे जर मिळाले की मग त्यांच्यासाठी आकाश सुद्धा ठेंगणे असेल .  

गेल्या शतकाचा काळ फार मोठ्या घडामोडींचा आहे. अनेक सुधारणा झाल्या, नवीन शोध, नवीन कल्पनांचा उदय झाला. भारताबद्दल सांगायचे तर उंबरठा ओलांडायची परवानगी नसलेल्या स्त्रिया शिक्षित होऊन नोकरीपण करू लागल्या . त्यामुळे काही नवीन प्रश्न उद्भवले आहेत . .. काय करणार? 

काहीवेळा अथक प्रयास आणि परिश्रम करूनही म्हणावे तितके यश मिळत नाही. जग हे सुंदर आहे असे कितीही सांगितले तरी ते खरे वाटत नाही. मनातली नाराजी दूर होत नाही. असे म्हणतात कि पूर्णज्ञान प्राप्त झालेल्या ज्ञानी आणि योगींना संसार हा असार आहे असे सत्य उमगते म्हणे. परंतु या निराश झालेल्या युवकांना पण तसेच काहीसे वाटत असते. जगात घडत असलेल्या घटनांशी माझे काही देणेघेणे नाहीच असे ते म्हणू लागतात. पण हे काही बरोबर नाही बरं का ! 

मिळालेल्या यशाने हुरळून जाऊ नये आणि अपयशाने खचू नये असे अनेकजण सांगतात . पुनःपुन्हा तेच ऐकल्याने त्याचे महत्व वाटत नाही पण खरे तर तेच तर खरे ज्ञान आहे.जीवनात अनेक चढ उतार येत असतात. शांत चित्ताने मार्ग आक्रमित राहणे हेच केवळ  शक्य असते नाही का ?

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्यातील काही  (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना/ऐकताना  विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.)

जीवनगाणे

सध्या आयुष्याची लय बिघडली आहे असे वाटते आहे. गेले काही महिने, असंख्य लहानमोठ्या आजारांनी मला त्रस्त केले आहे. अगदी अंथरुणाला खिळून वगैरे नसले, तरी रोजचे सामान्य आयुष्य जगणे त्रासदायकच  झाले आहे. ढीगभर औषधे घेताना आयुष्याचीच चव कडवट झाली आहे. 

यावर उपाय म्हणून निरनिराळे उपक्रम करण्यात मी स्वतःला व्यस्त ठेवत असते. वाचन, लेखन (माझ्यापुरतेच). आणि शिवणकाम, विणकाम, भरतकाम, स्वयंपाक वगैरे. पूर्वी कधीकाळी मला हे सारे अती कंटाळवाणे वाटत असे, परंतु आजकाल तोच माझा विरंगुळा आहे.  

परंतु सध्या त्यातले काहीही करण्याच्या परिस्थितीत आणि मनःस्थितीत मी नाही. अनेक त्रास, चिंता, कटकटींनी मला घेरले आहे. असे करा आणि तसे करा असे रिकामे उपदेश करण्याची काहींना वाईट सवय असते. त्यांचे बोलायला काय जाते?  उपदेश करायला काही पैसे खर्च करावे लागत नाही.  तर ते जाऊ दे. सांगायचे काय आहे? तर नुसते रिकामे बसून बसून मला कंटाळा आला होता.  काहीतरी असे करायला हवे होते  ज्यामुळे या सगळ्याचा मला विसर पडेल. वाटले काहीतरी लिहायला पाहिजे (फारसे परिश्रम न घेता करण्याजोगे काम म्हणून). पण काय लिहावे? तसेही जड, गंभीर विषयांचे मला वावडेच आहे, आणि मेंदूला जास्त ताण द्यायचा नाही असेही  ठरवले होते. मग वाटले  असे काही आठवावे, जे मला नेहमीच सुखद वाटते, ज्याचा मला कधीच कंटाळा येत नाही, कधीच त्रास होत नाही.  म्हणून विषय निवडला संगीत ... अर्थात सुगम संगीत, शास्त्रीय नाही. 

संगीत या विषयावर काही लिहिण्याची अथवा बोलण्याची माझी योग्यता नाहीच आणि मी ते धाडस करणारही नाही. आजवरच्या आयुष्यात एक श्रोत्री म्हणून जे श्रवण केले त्याचे हे  केवळ स्मरणरंजन...... 

(आधी मी एकच लेख लिहिणार होते . . परंतु सवयीने पाल्हाळ लांबले आणि त्याचे काही भाग झाले. भारतीय संगीत हा एक महासागर आहे, त्यातले माझ्या ओंजळीत सामावलेले हे काही थेंब.)

__________

संगीत, माणसाला लाभलेली अनमोल देणगी आहे. आनंदाचा प्रसंग असो वा दु:खाचा, प्रत्येक प्रसंगी संगीत असणे जरुरीचे असते. दु:ख, क्लेष, क्रोध, द्वेष, सुख, शांती, प्रेम, माया, ममता, वैराग्य अशा सर्व भावभावना संगीताच्या भाषेत अधिक चांगल्या पद्धतीने व्यक्त होऊ शकतात. सुंदर काव्यावर सुमधुर संगीतसाज चढवला तर एक अद्भुत कलाकृती घडते.  संगीत हे नेहमीच आनंददायी असते आणि  प्रत्येकाच्याच आयुष्याचा  अविभाज्य घटकही  असते.  संगीतकलेची साधना करणे त्यासाठी जरुरीचे नसते. तुम्हाला हवे असो वा नसो, सूर तुमच्या कानावर येतच असतात. जाणीवपूर्वक किंवा अजाणता,  तुम्ही श्रोते असता. 

या श्रवणयात्रेची सुरुवात झाली ती अगदी बालवयात. बालकांकरता असलेली बडबडगीते , बालगीते  इत्यादींचा आस्वाद लहान थोर सारेच घेत असतात. पूर्वी रेडिओ.. आकाशवाणी हे एकमेव श्राव्य साधन मनोरंजनाकरता उपलब्ध होते. त्यावेळी आठवड्यातून एखादा दिवस बालगीते ऐकता येत असत. रेडिओवर वाद्यसंगीत, भक्तिसंगीत, भाव गीते, नाट्य गीते, शास्त्रीय संगीत, चित्रपटगीते असे सारे काही असे. पण त्यात निवड स्वातंत्र्य नसे. आकाशवाणी जे काही ऐकवेल, ते ऐकणे इतकेच शक्य होते. दिवसाची सुरुवातच "इयं आकाशवाणी: ।  संप्रती वार्ता: श्रुयंतां ।  प्रवाचिका ..." असे काही ऐकण्याने होत असे. त्या काळी घराघरात रेडिओ चालू असत. बातम्या, बाजारभाव, परीक्षेची तयारी, नभोनाट्य, श्रुतिका आणि वाद्य संगीत, शास्त्रीय गायन, चित्रपट गीते वगैरे सतत कानावर येत असे. 

  

त्या नंतर टेप (कॅसेट) रेकॉर्डर आले. संगीताच्या तयार, रेकॉर्डेड कॅसेट्स अजून बाजारात उपलब्ध नव्हत्या. रिकाम्या कॅसेट्स आणून रेकॉर्डिंग करून घ्यायचे. आमच्याकडे जास्त करून शास्त्रीय संगीत किंवा नाट्यगीताच्या कॅसेट्स होत्या. एकमेव चित्रपटगीतांची कॅसेट मला आठवते  ती म्हणजे अनारकली आणि पाकीजा या चित्रपटांतील गीतांची. मग काहीवेळा रेडिओवर चालू असलेली गाणी टेप करण्याचे प्रयत्न झाले, पण त्यात आजूबाजूचे आवाज पण यायचेच. त्यामुळे त्याचा फारसा उपयोग होत नसे. 

गाण्यातील सूर आणि शब्द सारखेच महत्वाचे असतात असे मला वाटते. गाणे ऐकताना त्याचे शब्द देखील समजावेत असे मला नेहमी वाटे. रेडिओवर मराठी आणि हिंदी गाणी ऐकता येत असत. मराठी गाणी जरातरी समजत, पण हिंदीचे अर्थ समजायला कठीण, कारण तोवर हिंदी भाषा अवगत नव्हती. गाणी तीन चार  वेळा ऐकली की साधारण लक्षात रहात, मग मी ती एका वहीत लिहून काढत असे. एखादा शब्द अथवा ओळ आठवत नसेल तर ते गाणे परत जेव्हा रेडिओवर येईल तेव्हा लक्षपूर्वक ऐकून गाळलेल्या जागा भरायच्या. चुकीचा शब्द किंवा चुकीचा शब्दोच्चार गाण्याची चाल बिघडवतात  हे कळायला लागले होते. त्याच वेळी वृत्त, यमक वगैरेंची ओळख होत होती. 

त्यांनतर दूरदर्शन आले. आजवर ऐकून माहिती असलेली गाणी, आता बघता येऊ लागली होती. त्या काळी दूरदर्शनवर देखील अनेक उत्तमोत्तम कार्यक्रम असत. शास्त्रीय संगीत आणि नृत्याचे कार्यक्रम बघायला मिळत असत, अर्थात प्रमाण अत्यल्प असे.  चित्रपट संगीतावर आधारित  चित्रहार आणि छायागीत हे दोन कार्यक्रम असत. पण माझ्या सतराशे साठ व्यवधानांमुळे मला ते फारच क्वचित बघायला मिळत. त्या वेळी दूरदर्शनवर अनेक उत्तम चित्रपट, नाटके दाखवली जात. नंतर चित्रपटगीतांच्या  कॅसेट्सही  मिळू लागल्या होत्या. चित्रपटगृहांमध्ये जाऊन चित्रपट बघणे फारच क्वचित घडत असे. मोठ्या पडद्यावर पाहिलेला एक हिंदी चित्रपट मला आठवतोय तो म्हणजे एस. डी बर्मन यांचे संगीत असलेला ज्वेलथीफ (हे असेच लिहिलेले पहिले आहे, वृत्तपत्रातील जाहिरात असो किंवा चित्रपट गृहातील पोस्टर, म्हणून मी पण तसेच लिहिले आहे )  खरे तर तो चित्रपट पुष्कळच जुना, पण त्याची लोकप्रियता इतकी होती की कुठल्या ना कुठल्या चित्रपटगृहांमध्ये कधी ना कधी तो चालत असेच.  

चित्रपट पाहिला नाही तरी त्यातील गाणी ऐकलेली असत. हिंदी, मराठी चित्रपट अनेक वेळा त्यातील सुश्राव्य गाण्यांमुळे चालत असत म्हणे. कथा काहीही  असली तरी  गाणी महत्वाची .. सिनेमातील आणि इतरही गाणी ऐकण्याचा मुख्य स्रोत आकाशवाणी आणि दूरदर्शन होतेच पण त्याचबरोबर सार्वजनिकरित्या साजरे केले जाणारे सण हे देखील होते. कुठलाही उत्सव, समारंभ, सण असला की मोठ्या आवाजात गाणी लावण्याची आम्हा भारतीयांना सवय आहे. त्यातील मुख्य उत्सव म्हणजे अर्थातच गणपती उत्सव.   

पुण्यातील एका मध्यवर्ती पेठेत आमचा वाडा होता. बहुसंख्य ब्राह्मणवस्ती  असली तरी जातीय विविधता होतीच पण धर्म मात्र समान आणि आराध्य दैवत अर्थातच गणपती. वाड्यातील प्रत्येक घरी गणपती असे . . आमच्याही घरी असे, म्हणजे अजूनही असतोच. वाड्याच्या चहूबाजूंनी किमान चारपाच सार्वजनिक गणेशमंडळे होती. मोठ्या आवाजात गाणी लावायची चढाओढ असायची. एका मंडळाने कोळीगीते लावली की दुसरीकडे आरती सुरु असायची. बिलनची नागीन, चिकना चिकना म्हवरा माझा आणि नवीन .... जाऊ दे, ही आणि अशीच काही  गाणी आम्ही गणेशोत्सवामध्येच  ऐकली आहेत. दिवसरात्र  मोठ्या आवाजात गाणी चालू असायचीच. बाहेर कुठे गेल्यास अक्षरश: रस्तोरस्ती, प्रत्येक गल्लीमध्ये एखादातरी मंडप असणारच आणि तिथे मोठ्या आवाजात गाणी चालू असत. गणपती बाप्पाना कुठलीही गाणी वर्ज नसत. त्याकाळी नागरिक फारसे जागरूक नव्हते कारण आवाजाची वगैरे कुणी तक्रार करीत नसत. अगदीच अति झाले तर आपापसात कुरकुर करीत इतकेच. कधी एखादे आजोबा मंडपात नाचणाऱ्या पोरांना दटावत असत. त्यांचा मान राखण्याकरता काही काळ शांतता होई मग परत दंगा सुरु. 

  

पूर्वी पुण्यामध्ये नवरात्री इतक्या मोठ्या प्रमाणावर साजरी होत नसे..  नवरात्रीमध्ये त्यावेळी पुण्यात घरोघरी भोंडला करीत असत. ज्या घरी कुमारिका मुलगी असे तिच्यासाठी भोंडला करीत. मला आठवते आहे मी नवरात्रीमध्ये कधी कधी आईबरोबर  नवा विष्णूच्या मंदिरात जात असे, तिथे म्हणे देवी काही बायकांच्या अंगात येत असे. मोठ्ठा मळवट भरलेल्या आणि जरीच्या साड्या नेसलेल्या बायका घागरी फुंकत असत.  मध्ये एक वर्ष मी गणपती उत्सवाच्या वेळेस पुण्यात होते तेव्हा पाहिले, गणपती नंतर लगेचच त्याच मंडपात दुर्गा उत्सवाची तयारी सुरु झाली होती. 

आजकाल दिवाळी पहाट, दसरा, गुढी पाडवा, होळी, रंगपंचमी, मकर संक्राती इत्यादी जवळपास सर्वच सण, उत्सव सार्वजनिक पद्धतीने साजरे केले जातात. १५ ऑगस्ट आणि २६ जानेवारीला देखील जागोजागी झेंडावंदन करून देशभक्तीपर गाणी लावलेली असतात. चांगलेच आहे म्हणा, त्यानिमित्ताने का होईना, आभासी  विश्वात रमलेली तरुण पिढी एकत्र येते, हेही नसे थोडके .....

पुण्यात गणपती, नवरात्री, दिवाळी इत्यादी सण आणि उत्सवांच्या वेळेस विविध गुणदर्शनाचे कार्यक्रम आयोजित केलेले असत. संगीताचे तर असंख्य आणि विविध कार्यक्रम ...  अजूनही असतातच, थोड्याफार बदललेल्या स्वरूपात इतकेच. लावणी, चित्रपट गीते, भावगीतांचे कार्यक्रम,  संगीत नाटके आणि शास्त्रीय संगीत इतकी विविधता त्यात असे. 

रामनवमीला सर्वत्र  गीतरामायण ऐकू येत असे. सर्वांनाच माहिती असलेली रामकथा, गदिमांनी काव्यात गुंफली आणि सुधीर फडक्यांनी त्या काव्याला संगीताचे साजशृंगार बहाल केले.  शब्द-सूर, काव्य-संगीत यांचा जणू अनोखा संगमच. संपूर्ण रामायण गदिमांनी  शब्दबद्ध/ काव्यबद्ध केले आहे. शब्द काही अवघड, क्लिष्ट नाहीत, पण सोपे असूनही अनवट, अतिशय सुंदर आणि चपखल. त्याचा संगीत साजही तितकाच मोहक.  कुश-लव रामायण गाती ऐकताना तो (कधी न पाहिलेला) यज्ञमंडप नजरेसमोर साकार होतो.  

मला माझी पिढी भाग्यवान आहे असे वाटते,  त्या काळात मोबाईल फोन, कंप्यूटर, इंटरनेट वगैरे काहीही नव्हते. अजून घरोघरी फोनही नव्हते. कुणाला काही निरोप द्यायचा किंवा काही सांगायचे, द्यायचे असेल तर प्रत्यक्ष त्यांच्या घरी जावे लागे. गुगलच्या मदतीशिवायच  अभ्यास करावा लागत असे.  दूरचित्रवाणीचा देखील खूप प्रसार नव्हता. आणि एकमेव चॅनल म्हणजे दूरदर्शन होते.  दूरदर्शनवर मी नटसम्राट, हिमालयाची सावली सारखी अनेक उत्तम नाटके पाहिली. मराठी चित्रपट (प्रत्येक शनिवारी) दाखविला जात असे. रविवारी सकाळी गजरा, प्रतिभा आणि प्रतिमा सारखे दर्जेदार कार्यक्रम असत. हमलोग, बुनियाद, ये जो है जिंदगी सारख्या मालिका होत्या.  रामायण आणि महाभारत या  अतिशय लोकप्रिय आणि अनेक आठवडे चाललेल्या मालिका होत्या. चित्रपट हे चित्रपटगृहांमध्येच पहायला मिळत असत.  त्यामुळे चित्रपट पाहण्याच्या फारच मोजक्या आठवणी माझ्याकडे आहेत.  चित्रपट पाहिला नाही तरी त्यातील गाणी मात्र सतत (रेडिओ मुळे ) ऐकलेली होती. त्या मराठी, हिंदी गाण्यांचा प्रभाव इतका विलक्षण, की आजतागायत ती विस्मृतीमध्ये गेलेली नाहीत. वेळ, काळ काहीही असला तरी एखाद्या सुंदर गीताच्या श्रवणाने  मनावरील मरगळ क्षणात दूर होते हे सत्य आहे. 

तर अशाच काही अजोड गीतांची ही श्रवणगाथा .....

***

( मी इथे  दिलेल्या काही लिंक्स मध्ये ज्या चित्रफिती दिसत आहेत त्या (वाईट पद्धतीने) संपादित केलेल्या दिसतायत (अर्थातच मी नाही) त्या  बघताना आणि काहीवेळा ऐकतानासुद्धा विरस होतो आहे. इतक्या सुंदर कलाकृतींचे असे विद्रुपीकरण ऐकवत / बघवत नाही खरे तर. म्हणून विनंती  आहे की गाणी पाहू नका ऐका.)

 

हेचि दान देगा देवा •••

माणसाच्या गरजा न संपणाऱ्या आहेत. एक गरज दुसऱ्या गरजेला जन्म देते. आणि अशा नवनवीन गरजांची पूर्ती करण्याकरता सारे धडपडत असतात. कष्ट करणारे कष्ट करतात, आळशी त्या बिचाऱ्या कष्टकऱ्यांच्या कष्टाने मिळवलेल्या मिळकतीवर डल्ला मारतात आणि आरामात जगतात. सारांश काय? तर प्रत्येकजण आपापल्या पद्धतीने गरजा oभागविण्यासाठी प्रयत्न करीत असतो. काहीजण त्यांना पाहिजे ते मागून घेतात. काहींना तर त्यांनी मागणे आणि इतरांनी त्यांच्या मागण्याची पूर्तता करणे हा त्यांचा जन्मसिद्ध अधिकारच आहे असे वाटते.

हिंदू धर्मा मध्ये दान धर्माला फार महत्त्व आहे. प्रत्येक व्रताची सांगता दान आणि दक्षिणेने होते.धार्मिक प्रसंगी, तीर्थक्षेत्री दानधर्म करणे शुभ असते. त्यामागे काही कारणेही आहेत. मंगल प्रसंगी, शुभप्रसंगी सुख सोहळे आणि साधनांवर संपत्तीचा व्यय केला जातो. विविध प्रकारची सुग्रास व्यंजने पाहुणे आणि आप्त स्वकीयांसाठी तयार केली जातात. अशावेळी दुःखाची सावली त्या सर्व कार्यावर पडू नये, कुणा असंतुष्टाची नजर लागू नये या हेतूने तिथल्या गरीब, गरजूंना दान दिले जाते. दुसरा हेतू असा की कुणाचे मनापासून दिलेले मंगल आशीर्वाद यजमानांना अधिक समृद्धी प्रदान करतील म्हणूनही दान दिले जाते.

तीर्थक्षेत्री दिले जाणारे दान हे परमेश्वराच्या भक्तांची सेवा म्हणून दिले जाते. परमेश्वर त्याच्या भक्तांच्या स्वरूपात पृथ्वीतलावर निवास करत असतात अशी धारणा आहे. त्यामुळे भक्तांची सेवा म्हणजेच ईश्वराची सेवा आणि म्हणून पुण्यादायी अशी समजूत आहे. पौराणिक आणि ऐतिहासिक कथांमध्ये असे उल्लेख नेहमी येतात की कुणा धनवान भक्ताने अन्नच्छत्रे उघडली, धर्मशाळा बांधल्या, नदी किनारी घाट बांधले. 

काही व्यक्ती मात्र अशा असतात ज्यांना ते जे दान देतील त्यातून कसल्याही परताव्याची अपेक्षा नसते. ज्यांच्या मनात खरोखर दया आणि सहानुभूती असते, त्यामुळे दान देण्यासाठी त्यांना कुठल्याही निमित्तांची जरुरी नसते. दान देणे हे त्यांनी स्वीकारलेले एक व्रतच असतें.

दानशूर कर्णाची कथा तर सर्वांना परिचित आहेच. कथा रंजक आहे पण थोडक्यात सांगते.

अंगराज कर्ण (ज्याला राधेय असेही संबोधले जाते) हा पांडवांची माता कुंती आणि साक्षात सूर्यदेवाचा पुत्र. त्याला जन्मजात कवचकुंडले प्राप्त झालेली होती, ज्या योगे त्याचा वध करणे अशक्य होते. त्याच्या जन्माच्या वेळेस माता कुंती देवी अविवाहित होती, त्यामुळे नाईलाजाने तिने तिच्या  नवजात पुत्राचा त्याग केला होता. परंतु विधात्याने त्याला अधिरथ आणि राधेच्या रूपाने मातापिता दिले. 

कर्ण बुद्धिमान आणि पराक्रमी होता. कौरव राजपुत्र दुर्योधनाचा मित्र होता. महाभारत युद्धामध्ये तो कौरवांच्या बाजूने, पांडवांच्या विरोधात युद्ध करीत होता. अर्जुन आणि कर्ण तुल्यबळ असले तरी कवचकुंडले धारण केलेला कर्ण अजिंक्य आणि अवध्य होता. अर्जुनाचे पिता इंद्रदेव यांनी पुत्र प्रेमासाठी ती कुंडले कर्णा पासून हिरावून घेण्याचा निश्चय केला.

कर्ण दानशूर म्हणून प्रसिद्ध होता. त्याच्याकडे आलेला याचक कधी रिकाम्या हाताने परत जायचा नाही अशी त्याची ख्याती होती. इंद्राने गरीब याचकाचे रूप धारण केले. कर्णाने त्याचे नाटक ओळखले होते तरीही तो त्याच्या कर्तव्यापासून ढळणार नव्हता. त्याने त्याची जन्मजात कवचकुंडले दान केली. आणि पुढे घडलेले महाभारत सर्वज्ञात आहे.

खरे तर यात कर्णाच्या दानशूर स्वभावाचा गैरफायदा घेतला गेला होता. परंतु हे सारे अखिल मानवजातीच्या कल्याणासाठी देवादिकांनी रचलेले नाट्य होते म्हणून त्याला विधिलिखित म्हणतात.

तशीच कथा राजा हरिश्चंद्र याची. विश्वामित्र ऋषींना स्वप्नात दिलेले वचन पूर्ण करण्याकरता त्याने त्याच्या साम्राज्यावर पाणी सोडले. स्वतःचे राज्य महर्षींनी दान दिले. दानावर दक्षिणा द्यायची पद्धत आहे, त्याशिवाय दानाची फलश्रुती होत नाही. परंतु राजाने सर्वस्वाचे दान दिले होते. त्याच्यापाशी काहीच शिल्लक नव्हते.

राजाने मग स्वपत्नीचा लीलाव मांडला. राणी तारामती आता गुलाम स्त्री होती. तिचे नवीन मालक तिला घेऊन जाण्यास निघाले. हे पाहून राजपुत्र रोहितने आकांत मांडला. तो लहानसा बालक मातेविना राहू शकत नव्हता. तारामतीच्या नवीन मालकाला दया आली. त्याने राजपुत्राला देखील काही नाणी देऊन विकत घेतले. राजा स्वतः स्मशानातील एका डोंबाचा गुलाम झाला. अशा प्रकारे मिळालेले धन त्याने विश्वामित्र ऋषींना दक्षिणा देण्यासाठी वापरले.

एव्हढे करूनही त्यांचे दुर्दैव समाप्त झालेच नाही. परंतु अंतत: सर्व देवतांनी पुष्पवृष्टी करून सांगितले की हे सर्व त्यांनीच रचलेले नाट्य ... राजाची सत्व परीक्षा घेण्यासाठी.

आहे की नाही कमाल?

तर अशा कथा सत्वपरीक्षेच्या आणि दानधर्माच्या. यातून ज्याने त्याने स्वतःच्या बुद्धीनुसार बोध घ्यावा आणि तारतम्य वापरूनच दानधर्म करावा.

यातर पौराणिक कथा आहेत. परंतु आधुनिक काळातही अशी उदाहरणे आहेत.

पेशवाईच्या कालखंडात असाच अलोट दानधर्म केला जात असे. पंचक्रोशीतील माणसे या दान सत्रासाठी येत. दान स्वीकारून तृप्त होत. पेशव्यांना आशीर्वाद देऊन त्यांची स्तुती स्तोत्रे गात असत. मराठी राज्याचे पेेेेशवा या नात्याने त्यांच्यावर राज्य रक्षणाची जबाबदारी होती,  प्रजेला न्याय देणे त्यांचे कर्तव्य होते. परंतु ते मग्न होते यज्ञयाग आणि होमहवन करण्यात. पुण्यामध्ये ब्राम्हण आणि गोरगरिबांच्या जेवणावळी चालू होत्या.पेशव्यांचा खजिना रिता होऊ लागला होता.. म्हणजे खरे तर झालाच होता. पण दान स्वीकारण्यासाठी गर्दी करणाऱ्यांना त्याचे काय? ते येतच होते, हात पसरतच होते. दानाचे पुण्य गमावण्याची पेशव्यांची तयारी नव्हती. त्यांनी अनेक सावकारांकडून कर्ज घेतली आणि दानधर्म चालूच ठेवला.

परिणाम?

मोहिमा चालविण्याकरता आणि जिंकण्यासाठी प्राणांची बाजी लावून लढणाऱ्या शूर सैनिकांना देण्याकरता गंगाजळीत काहीच शिल्लक राहिले नाही. पेशवाई संपुष्टात आली, ब्रिटिशांची गुलामी पत्करण्याची नामुष्की आली हा इतिहास आहे.

हे असे असले तरी दानधर्म करणे हे हिंदुधर्मात श्रेष्ठ पुण्यकर्म समजले जाते. प्रत्येकाने स्वतःच्या कुवतीनुसार आणि परिस्थितीनुसार दानधर्म जरूर करावा. मागणारे मागतच असतात, त्यांचे हात सदा पसरलेले असतात. पण त्या हातावर किती आणि काय ठेवायचे? काही ठेवायचे की नाही? हे मात्र स्वतःची विवेकबुद्धी वापरूनच ठरवायचे असते.

हिंदू धर्मात सत्पात्री दानाबद्दल सांगितले आहे. दानधर्म करणे हे पुण्यकर्म आहे हे निश्चित पण ते दान सत्पात्री असायला हवे, नाहीतर ते देणे म्हणजे चाळणीत पाणी ओतल्याप्रमाणेच निरुपयोगी असते. तुमचे पाणी खर्च होते पण चाळणीत काहीच शिल्लक राहत नाही. फक्त गरीब आणि गरजू हे निकष दानप्राप्ती साठी पुरेसे नाहीत.

दान कुणाला द्यावे?

१) सज्जन - जो माणूस इतरांशी संयमाने, आदराने व्यवहार करतो, कुणाला दुखावीत नाही, कुणाची निंदा करीत नाही आणि जाणूनबुजून त्रासही देत नाही. असा मनुष्य कुणावर अन्याय करत नाही. दुसऱ्याची संपत्ती हिरावून घेत नाही. वाद करीत नाही आणि कुणाला फसवत नाही. असा माणूस दान प्राप्त करण्यास योग्य असतो.

2) प्रामाणिक - जो माणूस सतप्रवृत्त असतो. तो कुणाला फसवत नाही. खोटे बोलत नाही. खोटी निंदा किंवा खोटी स्तुती करीत नाही. प्रामाणिक माणूस जे बोलतो त्याचप्रमाणे वर्तन करतो. आणि जे बोलतो ते त्याचे खरे विचार असतात, फसवणूक नसते. प्रामाणिक माणूस कधीही लपवाछपवी करीत नाही कारण त्याला तशी कधी जरुरी भासत नाही. अशा  प्रामाणिक माणसाला दान दिले तर तो त्याचा सदुपयोग करतो आणि म्हणून दानास पात्र असतो.

3) कष्टाळू - कष्ट करणारा माणूस दुसऱ्याच्या भरवशावर बसून राहत नाही. त्याचा श्रमशक्तीवर विश्वास असतो. तो त्याचे काम न थकता, न कंटाळता करत राहतो. आळस करणे त्याला मंजूर नसते. फुकटचे, आयते काही मिळेल अशी आशा तो कधीच करीत नाही. कुणापुढे हात पसरण्यापेक्षा स्वकष्टार्जित धन संपत्तीवर निर्वाह करतो. कष्टाळू माणूस स्वाभिमानी असतो. कष्ट करणारी माणसे समाजाची प्रगती करतात. ज्या समाजात कष्टाळू माणसे आहेत त्याची नेहमीच उन्नती आणि भरभराट होते. कष्टाळू व्यक्तीस दान दिले असता तो त्या संधीचे सोने करतो. म्हणून कष्ट करण्यावर विश्वास असणारी माणसे दान प्राप्त करण्यास सर्वथा योग्य आहेत.

4) सदाचारी - सत्शील, सदाचारी माणसे समाजासाठी भूषण असतात. त्यांच्या असण्याने समाजाला उन्नत दर्जा प्राप्त होतो. सदाचारी माणसे जिथे वावरतात तिथे नेहमीच देवत्वाचे अस्तित्व असते. सदाचारी माणसे कुठल्याही दुर्गुणांपासून नेहमी दूर राहतात. जो परिसर अशुद्ध, अपवित्र आहे, तिथे सदाचारी माणसे कधीच जात नाहीत. सदाचारी माणसांचे वागणे, बोलणे सभ्य असते. खोटेपणाला त्यांच्याकडे स्थान मिळत नाही. सदाचारी माणसांच्या मनात इतरांविषयी दया, सहानुभूती असते. दुसऱ्यांच्या दुःखाची ते उपेक्षा करीत नाहीत तर ते दुःख कमी करण्यासाठी मदत करतात. सदाचारी माणसे स्वार्थी नसतात. इतरांकडून काही हिरावून घेण्याची त्यांची वृत्ती नसते. म्हणून सदाचारी माणसाला केलेले दान पुण्यदायी असते.

5) निर्व्यसनी - निर्व्यसनी माणूस हा सहसा आरोग्यपूर्ण असतो. त्याची बुद्धी सतर्क असते. निर्व्यसनी माणसाचे आचरण नेहमी नियंत्रित असते. त्याचे धन निरुपयोगी आणि हानिकारक वस्तूंवर खर्च होत नाही, त्यामुळे तो त्याच्याकडे असलेले पैसे योग्य प्रकारे आणि विचारपूर्वक वापरू शकतो. निर्व्यसनी माणूस भविष्याचा विचार करू शकतो आणि त्यानुसार स्वतःचे उत्पन्न आणि खर्च यांचा ताळमेळ जमविण्याचा प्रयत्न करतो. निर्व्यसनी माणसाला दिलेले धन वाया जाण्याची शक्यता कमी असते. मिळालेल्या धनाचा तो योग्य वापर करेल अशी शक्यता जास्त असते. दान देण्यासाठी निर्व्यसनी व्यक्ती निवडणे उचित ठरते.

6) अल्पसंतुष्ट - सतत जास्तीची हाव न धरणारी माणसे सतप्रवृत्त असतात. त्यांना कुणाबद्दल इर्षा किंवा हेवा वाटत नाही. त्यामुळे ते कुणाचा दुःस्वास करीत नाहीत. ज्यांच्याकडे अधिक संपत्ती आहे त्यांनी त्यातला वाटा द्यावा असे अल्पसंतुष्ट व्यक्ती कधीच म्हणत नाही. असे लोक त्यांच्याकडे असलेल्या साधन संपत्तीमध्ये सुखात, आनंदात राहू शकतात. अधिकाची हाव नसल्याने कुणाचे काही हिरावून, हिसकावून, अथवा चोरून घ्यायचा विचार त्यांच्या मनात कधीच येत नाही. त्यामुळे असे लोक गुन्हेगार असण्याची शक्यता कमी असते. अल्पसंतुष्ट माणसे जे मिळेल त्यात समाधानी असतात, संतुष्ट असतात. देणाऱ्याला दुवा देतात. "दिले, पण इतके कमी दिले --" असा कांगावा करीत नाहीत. त्यामुळे देणाऱ्यालापण सुख मिळते. अल्पसंतुष्ट माणसे गरज असे पर्यंतच इतरांकडून मदत स्वीकारतात. 'मिळतंय तर घेत राहावे' असा त्यांचा स्वभाव नसतो. म्हणून अल्पसंतुष्ट व्यक्तीला दान देणे आनंददायी असते.

7) कृतज्ञ - ज्यांच्या मनात कृतज्ञतेची भावना असते अशा व्यक्ती दान प्राप्त करण्यास सर्वाधिक पात्र असतात. त्यांना मिळालेल्या दानाचे महत्त्व कळते. मिळालेल्या दानाला ते फक्त पैशांमध्ये जोखत नाहीत. जे मिळाले आणि ज्यांच्याकडून मिळाले त्यांची नेहमीच आठवण ठेवतात. मिळालेल्या दानाचा सदुपयोग करतात आणि त्यांची परिस्थिती सुधारल्यास अन्य गरजूंना मदत करतात. कारण त्यांना योग्यवेळी मिळालेल्या दानाचे महत्त्व अधिक चांगल्या प्रकारे कळलेले असते. म्हणून मनात कृतज्ञता असलेल्या माणसांना दिलेले दान अधिक फलदायी असते.

अशा गुणांनी परिपूर्ण व्यक्तीस दान देणे हे सत्पात्री आणि फलदायी दान असते. मिळालेल्या दानाचा उपयोग करून तो माणूस त्याची प्रगती आणि उन्नती तर साधतोच आणि स्वतःबरोबर अनेकांना परिस्थितीवर मात करण्यासाठी बळ देतो. तो कृतज्ञ असतो आणि म्हणून मिळालेल्या दानाचे महत्त्व कधी विसरत नाही.

दान कुणाला देऊ नये?

दान देण्यास काही माणसे सर्वथा अयोग्य असतात. अशा माणसांना दान देणे म्हणजे संपत्तीचा अपव्यय असतो. अयोग्य माणसाला दान देण्याने कसलेही पुण्य प्राप्त होत नाही. बहुदा अशा व्यक्ती असमाधानी असतात त्यामुळे त्यांना कितीही दिले तरी ते कमीच आहे असे ते सांगतात.

1) दुराभिमानी - स्वाभिमान आणि गर्व यात फरक आहे. काहीजण अती गर्विष्ठ असतात. त्यांच्या स्वतःबद्दल अवाजवी, अवास्तव कल्पना असतात. जे कुणी त्यांचे कौतुक करीत नाहीत अथवा मान देत नाहीत त्यांना असे गर्विष्ठ शत्रूसमान वागणूक देतात. त्यांना त्याची चूक दाखविलेली आवडत नाही. त्यांना त्यांचे अपयश किंवा त्यांच्यावर ओढवलेली वाईट परिस्थिती ही अन्य कुणामुळे आहे असे वाटत असते. ते तसे नेहमी बोलून दाखवीत असतात. त्यांना सगळ्यातले सगळे कळते असे ते समजतात. त्यामुळे कुणी त्यांना काही शहाणपणाच्या चार गोष्टी सांगितल्या तर त्या कडे साफ दुर्लक्ष करतात. माझे मी पाहून घेईन, तुम्ही बोलायची गरज नाही असे ते सरळ सांगतात. अर्थात परिस्थिती बरेचवेळा विपरीत असते. त्यांचे अनेक निर्णय चुकलेले असतात तरीही काहीतरी बादरायण संबंध जोडून ते दुसऱ्याच कुणावरतरी अपयशाचे खापर फोडतात. अशा व्यक्तींना दान देणे व्यर्थ आहे. कारण इतरांबद्दल तुच्छता त्यांच्या मनात भरलेली असते. तसेच मिळालेल्या दानाचा/मदतीचा उपयोग ते त्यांना पाहिजे तसाच करणार असतात, ज्यात अपयशाची खात्री असते. म्हणून असे दुराभिमानी दान स्वीकारण्यास अपात्र असतात.

2) व्याभिचारी, दुराचारी, व्यसनी - काही जण अनेक दुर्गुणानी युक्त असतात. यांचे चारित्र्य शुद्ध नसते. अनेक प्रकारची असामाजिक कामे ते करीत असतात, ज्यामुळे समाजातील काही घटक त्रस्त असू शकतात. विविध व्यसने करून ते स्वतःची हानी करून घेतात. त्यांचे कुटुंबीय त्यांच्या अशा वागण्याने दुःखी होतात. अशा लोकांच्या हातात पैसा आला की ते त्याचा दुरुपयोग करणार हे निश्चित असते. त्यामुळे त्यांना दान देणे म्हणजे वाईट प्रवृत्तींना प्रोत्साहन देण्यासारखेच असते. म्हणून अशा व्यक्तींना कधीही मदत अथवा दान देऊ नये.

3) असमाधानी, असंतुष्ट - काहीजण सतत तक्रारी सांगत असतात. त्यांना अनेक अडचणी असतात असे ते सांगतात. त्यांच्या असंख्य गरजा असतात, परंतु त्यांच्या पूर्ती साठी काही कष्ट करण्याची, प्रयत्न करण्याची त्यांची तयारी नसते. त्यांच्याकडे जे आहे, त्यांना जे मिळाले आहे त्या बद्दल ते जराही बोलत नाहीत, त्यांचा सूर हा सतत असमाधानाचा असतो. त्यामुळे त्यांना कितीही दिले तरी त्यात त्यांना आनंद नसतो. उलट किती कमी मिळाले अशीच टीका ते करतात. अशांना दान देणे म्हणजे दगडावर पाणी ओतण्यासारखे असते. कितीही पाणी ओतले तरी त्या दगडातून कधी हिरवा कोंब उगवणार नाही. तद्वत या असंतुष्ट लोकांना कितीही दिले तरी त्यांचे समाधान होत नाही. अशांना दान दिले तरी ते सतत अजून पाहिजे असा धोशा लावतात. म्हणून अश्यांना कधीही दान देऊ नये.

4) हेवेदावे आणि भांडणे करणारा - दुसऱ्यांच्या प्रगतीवर आणि समृद्धीवर जळफळाट करणारे काही असतात. आणि काही भांडखोर असतात. अशांचे कुणाबरोबर पटत नाही. दुसऱ्यांच्या मागे ते त्यांची निंदानालस्ती करीत असतात. असे लोक समाज स्वास्थ्य बिघडवतात, अशांती निर्माण करतात. अश्यांना मदत अथवा दान देणे सर्वथा अयोग्य असते. अशा असामाजिक लोकांना प्रोत्साहन न देणे कधीही श्रेयस्कर असते. म्हणून या लोकांना कुठल्याही प्रकाराने दान देऊ नये.

5) अप्रामाणिक - काहीजणांना खोटे बोलण्याची इतकी सवय असते की ते खोटे बोलत आहेत हे त्यांच्या लक्षातच येत नाही. ते त्यांच्या फायद्याकरता काहीही नाटक करू शकतात. त्यांचा फायदा व्हावा म्हणून कुणाविषयी गैरसमज पसरविणे, परिस्थितीचे अतिशयोक्तीपूर्ण वर्णन करून लोकांकडून पैसे उकळणे, स्वतः केलेल्या चुका, गुन्हे दुसऱ्यावर ढकलून नामानिराळे राहणे हे त्यांचे नेहमीचे खेळ असतात. अशा लोकांवर विश्वास ठेवणे शक्यच नसते. कारण ते कधी काय कथा रचतील याचा काही नेम नसतो. त्यांना खरोखर गरज आहे का? असली तर किती? हे कळण्याचा काहीच मार्ग नसतो. अनेकवेळा खरोखरीच्या गरजूंना मागे सारून मिळणारी मदत ते लाटतात, म्हणजे अन्यायच करतात. अश्यांना तुम्ही मदत करीत असाल आणि काही काळानंतर ती करणे थांबविले तर आधी इतका काळ जे काही घेतले ते न स्मरता तुमच्याविषयी अपसमज पसरवतात. अश्यांना दान देणे गैरच नाही तर धोकादायक सुद्धा आहे.

6) आळशी - "असेल माझा हरी तर देईल खाटल्यावरी" असे काहींचे तत्त्व असते. ते काही म्हणजे काही कष्ट करण्यास तयार नसतात. त्यांना जर आपण उत्पन्न मिळण्यासाठी मार्ग सुचविला तर ते अनेक कारणे सांगून त्यांना ते काम, व्यवसाय, नोकरी करणे अशक्य आहे असे सांगतात. जोवर त्यांच्या गरजा परस्पर भागविल्या जातात तोवर त्यांना कसलीही चिंता नसते. भविष्यकाळासाठी काही तरतूद करणे आवश्यक असते हे त्यांना मान्यच नसते आणि तसे करणाऱ्यांची ते हेटाळणी करतात. अश्यांना दान देणे म्हणजे कृतीशून्य वाचाळविरांना मदत करणे असते जे सामाजिक स्वास्थ्यासाठी हानिकारक असते. म्हणून जोवर ते आळस झटकून काही उद्योग हाती घेत नाहीत तोवर त्यांना दान देऊ नये.

7) कृतघ्न - ज्यांच्या मनात कृतज्ञता नाही असे लोक घातकी असतात. त्यांना कुणाच्याही कष्टांची, चांगुलपणाची आणि औदार्याची कदर नसते. त्यांना मदत करणे हे दुसऱ्यांचे कर्तव्य आहे आणि ते करण्यात काही विशेष नाही अशी त्यांची समजूत असते. त्यामुळे दान देणाऱ्या माणसांशी देखील ते सौजन्याने वागत, बोलत नाहीत. कुणाच्या मदतीने त्यांना सुस्थिती प्राप्त झाली असेल तर त्याचा उल्लेखही ते कुठे करत नाहीत. आणि असे लोक सहसा दुसऱ्या कुणाला मदत करतही नाहीत. अशा कृतघ्न लोकांना दान देणे मूर्खपणाचे आहे.

असे अजूनही अनेक प्रकार असतात. बऱ्याचवेळा मदत करून वाईट अनुभव पदरी पडलेला असतो. त्यामुळे धर्मा मध्ये दानाचा कितीही उदो उदो केला तरी देताना तारतम्य बाळगायला पाहिजे. आपण जे देणार त्याचा दुरुपयोग तर होणार नाही ना याची जरूर ती काळजी घ्यायलाच हवी.

श्रीमंत, अतिश्रीमंत किंवा गर्भ श्रीमंतांना पैशाचे तितकेसे महत्त्व नसेल कदाचित. त्यांच्याकडील थोडेफार पैसे वाया जाण्याने त्यांना दुःख होत नसेल कदाचित. परंतु तुमच्या माझ्यासारख्या मध्यमवर्गियासाठी ते महत्त्वाचे असते. मी कुणाकडूनतरी एक वाक्य ऐकले होते ते माझ्या कायम लक्षात राहिले. "Do not through your money - spend it" पैसे खर्च करण्याकरताच असतात, नुसते तिजोरीत ठेवून पूजा करण्यासाठी नसतात हे खरे आहे. पण खर्च करताना शहाणपणा आणि विवेकबुद्धी जागृत असू द्यावी कारण ते पैसे मिळविण्यासाठी कुणीतरी अविश्रांत परिश्रम केलेले असतात. कुणाच्यातरी श्रमाचा मोबदला कुणा अपात्र व्यक्तीच्या हाती देणे गैर आहे. असे केल्याने पुण्यप्राप्ती होणार नाही हे निश्चित.

तर असे हे दान महात्म्य. मंदिरांच्या भोवती जमलेले याचकांचे थवे पाहिले की हिंदुधर्मामध्ये असलेले दानाचे महत्त्व अधोरेखित होते. खरे तर दान हे न मागता द्यायचे असते. मागून मिळते ती भिक्षा आणि न मागता मिळते ते दान. दानधर्म करून कुणाच्या खात्यात किती पुण्य जमा होते माहिती नाही, परंतु समाजातील काही घटकांचे भले होते हे निश्चित.

दान देण्यासाठी जशी अनेक कारणे असू शकतात. काहीजण देण्यासाठी प्रसिद्ध असतात तर काही घेण्यासाठी. कुणाकडून काही मागणे हे पाप नाही, किंवा कमीपणा नाही. अनेकवेळा पाहण्यात येते की काहीजण याचक होतात, परावलंबी होतात. याचे कारण असते परिस्थिती. अशावेळी त्यांना कुणी हिणवू  नये, तुच्छ समजून अपमानित करू नये. कारण वाईट परिस्थिती कुणावरही येऊ शकते. परंतु मागणाऱ्याने देखील देणाऱ्यांचा गैरफायदा घेऊ नये.

मागण्याचेही विविध प्रकार आहेत. भिक्षा मागणे म्हणजे भिक मागणे अशी समजूत आहे. पण पूर्वीच्या काळात तसे नव्हते. अनेक ऋषी, मुनी, तपस्वी भिक्षा मागून गुजराण करीत असत. संसाराचा त्याग केलेले ते सारे ज्ञानी आणि भक्ती पथाचे यात्री क्षुधा शांती पुरतीच भिक्षा स्वीकारीत असतं. सर्वसंग परित्याग करणाऱ्याला कसलाही संचय करण्याची अनुमती त्यांचा धर्म देत नसे.

आळंदीच्या ब्रम्हावृंदाने बहिष्कृत केल्याने, कुलकर्णी दांपत्याने नदीमध्ये देहत्याग केला. त्यांची निष्पाप लेकरे गावामध्ये भिक्षा मागून उदरनिर्वाह करीत होती. भिक्षांदेही करीत असताना  गावातील विसोबा खेचर याने ज्ञानदेवांचा अपमान केला, तो त्यांच्या जिव्हारी लागला, ते त्यांच्या झोपडीची कवाडे बंद करून एकांतात बसले. तेव्हा त्यांच्या चिमुकल्या बहिणीने, मुक्ताईने त्यांची समजूत काढली. त्या लहान मुलीने किती महान तत्वज्ञान सहजतेने सांगितले? मुक्ताई म्हणते - योगी पावन मनाचा | साही अपराध जनाचा | विश्व रागें झाले वन्ही| संते सुखें व्हावे पाणी |

सांगण्याचे प्रयोजन म्हणजे, नशिबाचे भोग कुणाला चुकले नाही. आज तुमच्याकडे सुखसमृद्धी असली तरी भविष्यकाळ अज्ञात असतो. म्हणून कुणाची कधी हेटाळणी करू नये.

भिक्षा मागून निर्वाह करणारे अनेकजण असतं. व्रतबंध (मुंज) झालेल्या विद्यार्थ्यांला सुद्धा भिक्षा मागावी लागत असे. व्रतबंध सोहळ्यात भिक्षावळ असा एक विधी असतो. मुंजमुलाच्या हाती एक काठी दिली जाते आणि एक झोळी. त्या मुलाने वडीलधाऱ्यापाशी जाऊन "ओम भवती भिक्षांदेहि" असे म्हणायचे. मग त्याच्या झोळीत भिक्षा घातली जात असे. आता ही प्रथा केवळ रुपकापुरती उरली आहे. परंतु पूर्वी जेव्हा गुरुकुल पद्धत अस्तित्वात होती तेव्हा या पद्धतीचे फार महत्त्व होते. व्रतबंध सोहळ्यानंतर मुले गुरुगृही शिक्षणासाठी जात असत. आई वडिलांचे सुरक्षित घर सोडून त्यांना गुरुगृही विद्यार्जन करायचे असे. त्या कष्टप्रद आयुष्याची ही तयारी असे.

सांगायचा मुद्दा - भिक्षा म्हणजे भीक नव्हे.

काहीवेळा गरीब विद्यार्थी किंवा ब्राम्हण माधुकरी मागत असतं. घरोघरी जाऊन ते माधुकरी मागत. हे विद्यार्थी त्यांचे शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत माधुकरी मागून निर्वाह करीत. ते ज्याघरी माधुकरी साठी जात त्या घराची गृहलक्ष्मी जे अन्न देईल त्यावर समाधान मानत असत. अधिक काही मागणे निषिद्ध होते, तसेच अन्ना व्यतिरिक्त अन्य काही मागण्यास देखील परवानगी नव्हती.

तर कुणीतरी, कुणाकडे, काही मागणे हे काही नवल विशेष नाही. प्रत्येकावर कधी ना कधी अशी वेळ येते, जेव्हा सारे मार्ग बंद झालेले असतात. त्या परिस्थितीत कुणाला काही मदत मागणे अनिवार्य असते. यात कुणी अवमान किंवा कमीपणा मानण्याचे कारण नाही. फक्त कधी? किती? आणि कसे मागावे याची मर्यादा सांभाळली पाहिजे. काहीच्या काही मागणे केले तर  अनर्थ ओढवू शकतो.

या संदर्भात मला एक ऐकलेली कथा आठवते. लेखकाचे नाव स्मरणात नाही,परंतु कथा खूप जुनी आहे, भारतामध्ये ब्रिटिश राज होते त्या काळातली. कथेचे नाव आहे "माकडाचा पंजा (monkey's paw)"

कथा आहे साध्यासुध्या वृद्ध दांपत्याची. त्यांचा स्वभाव लालची नसतो. आयुष्यभर स्वाभिमानाने जगलेले असतात. परंतु आयुष्याच्या संध्याकाळी आर्थिक विवंचनेने ग्रासलेले असतात.

दैवयोगाने त्यांना चमत्कारी शक्ती असलेला माकडाचा पंजा मिळतो. तो पंजा कोणत्याही तीन इच्छांची पूर्ती करणार असतो. त्या पंजाचा इतिहास रक्तरंजित असतो. त्यांनी त्याचा वापर करू नये असे त्यांना सांगितलेले असते. परंतु नशीब अजमावण्यासाठी ते त्याच्या कर्जाच्या रकमे इतके पैसे मिळावे अशी इच्छा त्या पंजाकडे व्यक्त करतात. आणि आश्चर्य म्हणजे त्यांची इच्छा पूर्ण होते पण भयंकर रितीने. दुर्दैवाने त्यांच्या मुलाचा अपघाती मृत्यू होतो आणि नुकसान भरपाई म्हणून बरीच मोठी रक्कम त्यांना दिली जाते... जी त्यांच्या कर्जाच्या रकमे एव्हढीच असते. कधी नव्हे ते त्यांनी काही मागितले असते आणि ते अशा पद्धतीने त्यांना मिळते.

विद्वान, शास्त्री, पंडितांनी सांगितले आहे शक्यतो कुणापाशी काही मागू नये. अगदीच इलाज नसेल, तर तितकेच मागावे ज्याची तुम्ही परतफेड करू शकाल. मंत्र, तंत्र, जादूटोणा, चमत्कार इत्यादीच्या नादी बिलकूल लागू नये कारण या प्रकारात तुम्हाला नुकसान, मनस्ताप आणि हाल अपेष्टाच भोगावे लागतात. म्हणून संतांनी दिलेला उपदेश ध्यानी ठेवावा, अधिकाची हाव धरू नये - चित्ती असू द्यावे समाधान. हात जोडून मनापासून परमेश्वराला साकडे घालावे - "हेची दान देगा देवा - तुझा विसर न व्हावा".

***

देणाऱ्याचे हात हजारो ...

आयुष्य हे अनेक भावभावनांनी, घटना प्रसंगांनी विणलेले वस्त्र आहे असे म्हणतात. साधे, सुरळीत, सरळ रेषेत चालणारे आयुष्य कुणाला लाभले असेल तर तो फारच नशीबवान माणूस आहे असे म्हणायला पाहिजे, कारण असे सहसा नसते. सुख आणि दुःख प्रत्येकाच्या पाचवीलाच पुजलेले असते. चार दिवस सुखाचे आणि चार दुःखाचे हेच निर्विवाद सत्य आहे. धन, संपत्ती, बुद्धी, कौशल्य असे सारे काही असेल तरी सटवाईने लिहिलेला ललाटीचा लेख काही बदलता येत नाही.आयुष्यात फक्त सुख हवे असेल, दु:खे दूर ठेवायची असतील तर काय उपाय करायचे हे सांगणारे अनेक असतात. पण त्याचा काहीच उपयोग नसतो. आता हे वाचल्यावर कुणीही म्हणेल, 

"किती निराशावादी विचार आहेत हे? be positive." 

नाही हे निराशावादी विचार नाहीत, तर उलट व्यावहारिक तत्वज्ञान आहे. जे सत्य आहे ते स्वीकारता आले, तरच परिस्थितीवर मात करणे, परिस्थितीतून मार्ग काढणे वगैरे करता येते. मराठीमध्ये एक शब्दप्रयोग आहे, "हवेत राहणे, हवेत असणे". याचा शब्दशः अर्थ घेण्याची गरज नाही. हवेत असणे म्हणजे पाय जमिनीवर नसणे, सत्य परिस्थितीला अनभिज्ञ असणे अथवा सत्य परिस्थिती नाकारणे. एखाद्याला वाटत असते, "मी हुशार, माझी इतकी गुणवत्ता म्हणजे मला इतके काही मिळायला हवे वगैरे.." पण जेव्हा अपेक्षेप्रमाणे काही मिळत नाही तेव्हा निराशा येते.. याचे कारण पाय जमिनीवर नसतात. सत्य परिस्थिती आणि अपेक्षा यांचा ताळमेळ बिघडलेला असतो.

आयुष्य जगताना अनेक प्रकारांची माणसे आजूबाजूला वावरत असतात. व्यक्ती तितक्या प्रवृत्ती असे म्हणतात आणि ते खरेही आहे. पण एका बाबतीत मात्र बहुसंख्यांमध्ये साम्य आढळते ते म्हणजे यशाचे श्रेय माझे आणि माझ्या अपयशाचे कारण मात्र अन्य कुणी असेच त्यांचे मत असते. असे म्हणणारा खरे तर निराशावादी असतो. तो त्याला काय मिळाले नाही याची वजाबाकी मांडत असतो. 

"कर्मण्येवाऽधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।

फळाची अपेक्षा न करता कर्म करीत राहावे, असा उपदेश भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला केला होता. हे फारच उच्च तत्वज्ञान झाले. सर्वसामान्यांना ते आत्मसात करणे अवघड आहे. कुठलीही कृती करताना त्याचा परिणाम काय होईल? फायदा मिळेल की नुकसान होईल याचा प्रत्येकजण विचार करतोच. पण अपेक्षा आणि सत्य यात फरक असतोच तो स्वीकारणे अनेकांना कठीण वाटते आणि हेच दुःखाचे मूळ कारण असते. 

"मला संधी मिळाली असती तर मी..."

"माझ्या क्षेत्रात राजकारण इतके, त्यामुळे .."

"माझ्यावर इतक्या जबाबदाऱ्या नसत्या तर .."

"मला कुणी थोडी मदत केली असती तर ..."

असे संवाद आपण हरघडी ऐकतो. दुसऱ्याला दोष देणे अगदीच सोपे असते. दुसऱ्यांनी न केलेल्या मदतीचा, कृतीचा पाढा सगळ्यांना तोंडपाठ असतो. पण जे केले आहे ते स्मरणारे विरळाच. काहीजण परिस्थितीवर तोंडसुख घेतात तर काहीजण मदत न करणाऱ्यांना दोष देतात. मात्र त्या वेळी त्यांना मिळाले आहे त्या बद्दल कृतज्ञता व्यक्त करायला मात्र विसरतात. तुम्हाला अपेक्षा होती तितके मिळाले नसेल कदाचित पण जे मिळाले आहे त्याचा उल्लेखही करावासा वाटत नाही याला काय म्हणायचे? आयुष्य म्हणजे काही गणित नाही की दोन अधिक दोन केले की उत्तर चारच येईल. आयुष्यात अनेक घटक असतात जे चल असतात, म्हणजे कधीही बदलण्याची शक्यता असते. त्या घटकांवर नियंत्रण ठेवता येत नाही. त्यामुळे असे दिसते की अनेकदा समान कौशल्ये किंवा गुणवत्ता असलेल्या व्यक्तींच्या उपलब्धी (मिळालेले यश) मध्ये फरक दिसून येतो. काहीवेळा तर असेही दिसते की उच्च गुणवत्ता असलेले मागे राहतात आणि त्याच्यापेक्षा थोडी कमी गुणवत्ता असलेले मात्र यशाची शिखरे सर करतात. याचे कारण नशीब हा एक महत्त्वाचा घटक असतोच पण त्याचबरोबर व्यवहार चातुर्य आणि योग्य वेळी योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता यांचा देखील त्या यशात सहभाग असतो. केवळ श्रेष्ठ बुद्धिमत्ता आणि उत्तम कौशल्य यश मिळविण्याकरिता पुरेसे घटक नसतात. त्याच्या जोडीला माणसे जोडण्याची कला, संवाद कौशल्य, प्रसंगी कमीपणा स्वीकारून तडजोड करण्याची तयारी हे गुण देखील उपयोगी ठरतात. यश किंवा अपयश सकारात्मक पद्धतीने स्वीकारण्याची क्षमता फार कमी लोकांकडे असते. 

मला काय मिळाले नाही ते मोजत बसण्याऐवजी जे मिळाले आहे त्याची बेरीज केली तर किती नफा मिळाला ते सहज लक्षात येईल. कोणी कितीही कर्मवादी असो, नशिबात लिहिलेले चुकत नाही. म्हणून सकारात्मक दृष्टिकोन असायला हवा.  सकारात्मकता म्हणजे फक्त चांगल्याचाच विचार करायचा, वाईट दृष्टीआड करायचे असा गैरसमज असतो. पण हे बरोबर नाही. सकारात्मकता म्हणजे चांगले आणि वाईट या दोनही बाजूंकडे समान तटस्थतेने पाहण्याची क्षमता. दुःखद विचार, आठवणी न टाळता आणि त्यांचा स्वतःवर नकारात्मक परिणाम होऊ न देता स्वीकारता यायला पाहिजेत. काय मिळाले नाही हे सांगताना जे मिळाले आहे त्याचे विस्मरण होऊ देऊ नये.

देणारा श्रेष्ठ आहे, माझ्यासारखे सामान्य त्याला देव किंवा ईश्वर म्हणतात, काही बुद्धिमान लोक त्याला गूढ शक्ती, किंवा गूढ शास्त्रीय तत्त्व म्हणतील, अध्यात्माचे अभ्यासक परमतत्व किंवा ब्रह्म म्हणतील. तो उत्तम दाता आहे आणि अमाप देत असतो. जे दिले त्याची काही मोजदाद ठेवीत नाही. त्याच्या देण्यात आपपर भाव नसतो की कुठल्या अटीतटी नसतात. योग्यता, गुणवत्ता असे काही निकष नसतात. मागण्याची तो वाट बघत नाही आणि परतफेडीची अपेक्षा करीत नाही. 

"देणाऱ्याचे हात हजारो, दुबळी माझी झोळी" हे अक्षरशः खरे आहे. मला तरी असा अनुभव नेहमीच आलेला आहे. जेव्हा टोकाची निराशा येते, सगळे शहाणपण निरर्थक वाटत असते. आता या परिस्थितीतून काही मार्ग नाही असे विचार व्यापून राहतात, अशावेळी कुठेतरी इवलासा उजेड दिसतो, सुटकेचा मार्ग नजरेत येतो. जर हिंमत करून, निराशा झटकून तो मार्ग पत्करला तर सुसह्य भविष्य दृष्टिपथात येते. हे घडण्यासाठी तुमचा स्वतःवर विश्वास हवाच पण त्याच बरोबर त्या श्रेष्ठ दात्यावर विश्वास असायला हवा. 

कृष्णजन्माची कथा आहे. देवकी कंसाच्या कैदेत असताना कृष्णजन्म झाला, त्या आधी कंसाने देवकीची सात बाळे ठार मारली होती. कारण आकाशवाणी झाली होती की देवकीचा आठवा पुत्र कंसाचा वध करेल. देवकीचा आठवा पुत्र श्रीकृष्ण, त्याचा जन्म होताच कारागृहाचे दरवाजे उघडले गेले, यमुनेला पुर आलेला असताना, बाळाच्या पायाचा स्पर्श होताच यमुनेचे पात्र दुभंगले. वसुदेवाने बाळकृष्णाला नंदाघरी सुखरूप पोहोचवले आणि यशोदेची नवजात कन्या घेऊन मथुरेच्या कारागृही परतले. ती नवजात बालिका देखील दैवी अंश असलेली होती आणि तिने कंसाला सांगितले, तुझा वध करणारा सुखरूप आहे.

(**वसुदेव = श्रीकृष्णाचे पिताश्री, वासुदेव = वसुदेव पुत्र श्रीकृष्ण)

हे वाचताना तुम्हाला वाटेल मी दैवी चमत्काराचे दाखले देते आहे, म्हणजे मी अंधश्रद्धा पसरवते आहे, नाही तसे नाहीये. मी असे अजिबात म्हणत नाहीये की परमेश्वरावर विश्वास ठेवा आणि हात जोडून बसा, मग चमत्कार घडेल आणि तुमची संकटातून सुटका होईल. मला असे काहीच म्हणायचे नाहीये. या कथेकडे जर सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून पाहिले तर त्यातील सर्व रूपकांचा उलगडा होतो.  

देवकी, मथुरेचा राजा कंस याची भगिनी. तिच्या विवाह प्रसंगी आकाशवाणी झाली की देवकीचा आठवा पुत्र कंसाचा वध करेल. कंसाने तातडीने देवकी आणि वसुदेव यांना कैदेत ठेवले. देवकी आणि वसुदेव, दुष्ट कंसाच्या कैदेत असतात. मोठ्ठाले लोखंडी दरवाजे आणि अहोरात्र पहारा देणारे पहारेकरी तिथे असतात. किती निराशाजनक परिस्थिती आहे ही? देवकीच्या सात बाळांची महाबळी कंसाने हत्या केली आहे. पण दोघांचा आकाशवाणीवर भरवसा आहे. त्यांचा आठवा पुत्र, दुष्ट कंसमामाचा कर्दनकाळ ठरणार आहे. म्हणून काही करून त्याला वाचवायचेच असा त्यांचा निश्चय आहे. अष्टमीच्या दिवस, मुसळधार पाऊस आणि यमुना दुथडी भरून वाहते आहे. तरीही अशा काळरात्री वसुदेव त्यांच्या पुत्राला घेऊन निघाले, आणि तुरुंगाचे दरवाजे उघडले गेले, त्यावेळी योगायोगाने पहारेकरी निद्रिस्त होते. वसुदेवानी धाडस केले, परिस्थितीतून मार्ग काढण्याकरिता पाऊल उचलले आणि दैवाने त्यांना साथ दिली. अंधाऱ्या रात्री, पडत्या पावसात यमुनेच्या तीरावर ते आले, यमुनेला पूर आलेला, मदतीला कुणीही नाही. पण वसुदेवांनी हार मानली नाही. बाळकृष्णाला ज्यात ठेवले ती टोपली डोक्यावर घेतली आणि रौद्ररूप धारण केलेल्या यमुनेच्या प्रवाहामध्ये प्रवेश केला. पाणी डोक्यावरून वाहू लागले आणि त्यावेळी बाळाच्या इवल्या पावलांचा पाण्याला स्पर्श झाला. प्रवाह दुभंगला, यमुनेने वसुदेवआणि बाळकृष्णाला सुखरूप पैलतिरी पोहोचवले     

या कथेतील ही बाजू मला नेहमीच आश्चर्यकारक आणि प्रेरणादायी वाटते. अत्यंतिक निराशाजनक स्थितीत देवकी आणि वसुदेव दुसऱ्या कुणाला दोष देत राहिले नाहीत, कुणी मदत करेल याची वाट बघत राहिले नाहीत. कंसाचा मृत्यूदाता जन्माला येईपर्यंत सावधचित्ताने राहिले. आधीची सात अपत्ये कंसाने मारली म्हणून शोक करीत राहिले नाहीत, तर कंसाच्या जाचातून स्वत:बरोबरच सर्व जनतेची सुटका व्हावी म्हणून आठव्या पुत्राची त्यांनी प्रतीक्षा केली आणि त्याच्या संरक्षणासाठी जीवाचे रान केले. 

मला तरी या कथेतून हाच बोध मिळाला की इच्छा असेल तर मार्ग मिळतोच. तसेच कुणाच्या मदतीवर अवलंबून न राहता प्रयत्न केले तर कुठून तरी साहाय्य मिळते. या करता इच्छाशक्ती बरोबरच प्रसंगी तडजोड करण्याची लवचीकता असायला हवी. माझ्यावर अन्याय झाला, फसवणूक झाली अशा तक्रारी करत राहण्याने काहीच साध्य होत नाही. तसेच मला जे पाहिजे ते मिळत नाही तर इतर काही नको असा दुराग्रह देखील नसावा. अपेक्षा आणि सत्य यातील अंतर जाणण्याची क्षमता असायला पाहिजे.

अर्थात या पौराणिक कथेत अनेक दैवी चमत्कार घडतात तसे सामान्य माणसाच्या आयुष्यात घडत नाहीत. तुम्हाला पाहिजे तेच मिळेल इतके साहाय्य कदाचित मिळणारही नाही, परंतु जे मिळेल ते स्वीकारण्याची तयारी असायला हवी. जे मिळाले नाही त्याचे दुःख असणे साहजिकच आहे, पण ते सतत उगाळून सर्व आयुष्य रडत जगायचे? की मिळाले आहे त्याचा आनंदाने स्वीकार करून समाधानी आयुष्य जगायचे? हे तुमच्यावरच अवलंबून आहे. तुम्हाला जे मिळवता आले नाही ते मिळविण्याकरिता इतरांना मदत करणे हा देखील सुखी होण्याचा एक मार्ग आहे.

एक मराठी कविता वाचनात आली होती, 

"देणाऱ्याने देत जावे, घेणाऱ्याने घेत जावे

घेता घेता घेणाऱ्याने, देणाऱ्याचे हात घ्यावे"

मी ही कविता वाचली तेव्हा प्रथम विचार केला, हे असे काय लिहिले आहे. घेणाऱ्याने सतत घेतच राहावे? आणि ते पुरले नाही तर देणाऱ्याचे हात घ्यायचे? (म्हणजे देणाऱ्याचे सर्वस्व घ्यायचे?)

पण नाही असा अर्थ नाहीये. घेणाऱ्याने, देणाऱ्याचे हात घ्यायचे म्हणजे एक दिवस असा असायला पाहिजे की घेण्यासाठी पसरलेले हात देणारे हात व्हायला हवे. घेणाऱ्या याचकाच्या भूमिकेतून देणारा दाता व्हायला पाहिजे.

जेव्हा तुमच्या मनात देण्याची इच्छा निर्माण होईल, सारखे घेणे योग्य नाही असा साक्षात्कार होईल तोच क्षण तुमच्या प्रगतीचा, उन्नतीचा असेल. कारण तुम्ही हीनदीन याचकाची भूमिका त्यागून देणाऱ्यांचा भूमिकेत जाऊ इच्छिता.

आता हे देणे म्हणजे तरी काय हे समजून घेणे जरुरीचे आहे. आजकाल दातृत्व, सामाजिक ऋण, समाजसेवा इत्यादी शब्द अगदी सवंग झाले आहे. माझ्या दातृत्वाचा चहूकडे डंका पिटला गेला तरच मी देईन नाहीतर नाही, असे म्हणणारे महाभाग आहेत. कॅमेरा, माइक इत्यादी असेल तरच समाजसेवा करणारे देखील असतात. थोडेफार वरवरचे काम करून, "आता मी दुसऱ्यांना उपदेश करण्यास पात्र आहे" असे समजणारे देखील काही उपदेशक दिसतात. अशा उथळ, सवंग समाजसेवकांमुळे समाजसेवेचे क्षेत्र बदनाम होते.

दातृत्व असे असले पाहिजे की उजव्या हाताने दिलेले डाव्या हाताला सुद्धा समजले नाही पाहिजे. गाजावाजा, जाहिरातबाजी करून दिलेले दान अथवा केलेले काम हे काही खरे नाही. अशा उथळ समाज सेवकांमुळे समाजसेवा हा शब्द काहीसा उपहासाने वापरला जातो. सामान्य लोकांनाही आता हे सवयीचे झालेले आहे. ते बरोबर ओळखून असतात, की वर्तमान पत्रातून नाव, फोटो दिसावेत, किंवा दूरदर्शन वर त्यांची छबी झळकावी याकरता हा सारा प्रपंच आहे. प्रसिद्धीचा झगमगाट बाजूला झाला की हे कचकड्याचे सेवेकरी देखील नाहीसे होतील. यात आणखीही एक प्रकार असतो तो म्हणजे फक्त फुकाचे उपदेश करणारे. हे महाभाग स्वत: च्या खिशातली दमडी सुद्धा देत नाहीत. फक्त कुणी काय करावे याचे मार्गदर्शन(?) करतात. त्याग करायला पाहिजे असे सांगतात पण तो त्याग दुसऱ्या कुणी करायचा असतो. "जनसेवे पायी काया झिजवावी, घाव सोसूनिया मने रिझवावी" असे सांगणाऱ्या चा आत्माभिमान भलताच टोकदार असतो. थोडीही असुविधा अथवा दुर्लक्ष त्यांना सहन होत नाही. पण ते असो ..

तर लिहिण्याचा उद्देश असा आहे, की नशिबाला दूषणे ना देता कर्तव्य करीत राहिले तर अनमोल असे दान तुमच्या झोळीमध्ये नक्कीच येईल. "प्रयत्नांती परमेश्वर" हा गुरुमंत्र समजावा. अपयशाने खचून जाऊ नये आणि यशाने उन्मत्त होऊ नये. तुम्ही यशस्वी झालात म्हणून यशासाठी धडपडणाऱ्यांना हिणवू नये. देणारा देत असतो, घेणारा जागरूक असायला हवा. 

***