चिंता करी जो विश्वाची ... (२७)

श्री रामदास स्वामींनी सकल विश्वातील मनुष्यजातीचे विभाजन चार विभागात करता येईल असे म्हणले आहे. बद्ध , मुमुक्ष, साधक आणि सिद्ध असे चार प्रकार त्यांनी दासबोधात सांगितले आहेत. या पैकी ज्यांना बद्ध म्हणता येईल असे लोक अवगुणी अथवा दुर्गुणी असतात आणि म्हणूनच त्यांना सर्वात हीन असे म्हणले आहे. स्वतःच्या बुद्धीचा, कौशल्याचा उपयोग केवळ स्वार्थाकरता करतात. असे करताना अन्य कुणाच्या नुकसानीची, त्रासाची ज्यांना पर्वा वाटत नाही, जे स्वार्थ, विकार आणि वासनांच्या जोखडात अडकलेले असतात, अशा सर्व लोकांना 'बद्ध' असे संबोधिले आहे. 

नाना प्रकारीचे दोष - । करिता, वाटे परम संतोष ।

बाष्कळपणाचा हव्यास । या नाव बद्ध ॥ 

असेही त्यांचे वर्णन करता येईल. अशा पद्धतीने जीवन व्यतीत करणाऱ्यांना अंतसमयी पश्चात्ताप करणे प्राप्तं होते. म्हणून वेळीच सावध होऊन दुर्गुणांचा त्याग करावा. भक्तिमार्गाची वाट निवडून ज्ञानोपासना करावी.  परमेश्वराची उपासना करताना सर्व चिंतांचे निराकरण होऊन मनःशांतीचा लाभ होईल, कारण भक्ताच्या रक्षणाचा भार देव नेहमीच आपल्या शिरी वाहत असतो, असा उपदेश स्वामी समर्थांनी केला आहे.

देहेरक्षणा कारणे यत्न केला । परी शेवटी काळ घेवोनी गेला ॥

करी रे मना भक्ती या राघवाची । पुढे अंतरी सोडी चिंता भवाची ॥ 

भवाच्या भयें काय भितोस लंडी ( भित्रा) । धरी रे मना धीर धाकासि सांडी ॥

रघूनायकासारिखा स्वामी शिरी । नुपेक्षी कदा कोपल्या दंडधारी (यमराज) ॥ 

आपल्या सर्व श्रोते आणि शिष्यगणांचे, समर्थ अशा पद्धतीने सांत्वन करतात. श्रद्धा आणि भक्तीचे अनुसरण करून, स्वतःतील दुर्गुणांचा त्याग केला असता कुठल्याही भयचिंतांचे सावट तुमच्या सुखशांतीवर येणार नाही असे आश्वासन देतात. आपल्याच दुर्गुणात, अविचारात बद्ध असणाऱ्यांना त्यातून मुक्त होण्याचा मार्ग समर्थ दाखवितात. आपल्या दुर्गुणांना, दुष्कृत्यांना ज्यांनी जाणले आहे, आणि जे आता पश्चात्तापाच्या अग्नीमध्ये रात्रंदिवस जळतो आहे अशा व्यक्तींना समर्थ मुमुक्ष असे संबोधितात. 

ऐसा प्राणी जो कां बद्ध । संसारी वर्तता अबद्ध (अनिर्बंध, अनियमित) ।

तयास प्राप्तं झाला खेद । कालांतरी ॥

संसारदुःखे दुखवला । त्रिविधतापे पोळला ।

निरूपणे प्रस्तावला । अंतर्यामी ॥ 

अशा प्रकारे पश्चात्तापदग्ध झालेला मनुष्य, पूर्वायुष्यातील केलेल्या चुका, अन्याय, पाप आठवून खंतावत असतो. स्वतःमध्ये असलेल्या अवगुणांची त्याला ओळख पटलेली असते. आणि त्या पायी होणारे दुष्परिणाम त्याला दिसत असतात. त्यामुळे मनोमन भयभीत झालेला तो, त्यातून सुटकेचा काही मार्ग मिळतो का याची शक्यता चाचपत असतो. अशा लोकांना समर्थ मुमुक्षा म्हणतात. 

पूर्वी नाना दोष केले । ते अवघेची आठवले ।

पुढे येऊनी उभी ठेले । अंतर्यामी ॥ 

आठवे येमाची यातना । तेणे भयेची वाटे मना ।

नाही पापासी गणना । म्हणौनिया ॥

नाही पुण्याचा विचार । जाले पापाचे डोंगर ।

आतां दुस्तर हा संसार । कैसा तरो ॥ 

अशा विचारात मुमुक्ष मग्न असतो. घडोघडी आपले अविचारी वर्तन आठवून कष्टी होत असतो. किती भल्यांचे शाप मला लागले, किती सज्जनांचा उपमर्द करून त्यांना दुखविले, किती जणांची साधनसंपत्ती वाममार्गाने हस्तगत करून त्यांना यातना दिल्या हे आठवणे त्याला नकोसे होऊ लागते. या ऐवजी आपण काय करायला हवे होते, जेणेकरून अशा असंख्य पापांचे धनीपण माथी आले नसते, हे त्याला समजून येते. अशा व्यक्तींबद्दल समर्थ सहानुभूतीने बोलतात. अवगुणात बद्ध असलेले असंख्य जन, ज्यांना त्यांच्या पापाची जाणीव देखील नसते, अशापेक्षा तुम्ही नक्कीच वरच्या पायरीवर आहात असा दिलासा ते त्यांना देतात. 

कोण उपाये करावा । केस परलोक पावावा ।

कोण्या गुणे देवाधिदेवा ।  पाविजेल ॥

नाही सद्भाव उपजला । अवघा लौकिक संपादील ।

दंभ वरपांगे (वरवरचा, पोकळ) केला । खटाटोप कर्माचा ॥

कीर्तन केले पोटासाठी । देव मांडिले हटवती (बाजारात) ।

आहा देवा बुद्धी खोटी । माझी मीच जाणे ॥ 

असा विलाप करणाऱ्यांचे समर्थ सांत्वन करतात. अजूनही समय हातून निसटलेला नाही. अजून काही चांगले होण्यास वाव आहे. परंतु त्या साठी स्वतःच्या दोष, दुर्गुणांचा त्याग करण्याची मानसिक तयारी हवी. नुसता शाब्दिक पश्चात्ताप उपयोगाचा नाही, तर मनापासून यावर उपाययोजना करण्याची तयारी हवी. तसे केल्यास वाल्याचा वाल्मीकी होऊ शकतो. 

सत्य तेची उछेदिले । मिथ्य तेची प्रातिपादिले ।

ऐसे नाना कर्म केले । उदरंभराकारणे ॥

ऐसा पोटी प्रस्तावला । निरूपणे पालटला ।

तोची मुमुक्ष बोलीला । ग्रंथांतरी ॥

पुण्यमार्ग पोटी धरी । संतसंगाची वांछा करी ।

विरक्त जाला संसारी । या नाव मुमुक्ष ॥

वाममार्ग पत्करून, कपटनीती वापरून मिळवलेल्या वैभवाचा, प्रसिद्धी आणि लोकप्रियतेचा फोलपणा त्यांना आता कळून आलेला असतो. अंतसमयी या सर्वांचा काहीच उपयोग होणार नाही. सत्कर्म, सद्भावना, आणि पुण्यकर्मेच आपल्याला तरणार आहे, याची मुमुक्ष व्यक्तींना पूर्णपणे खात्री पटलेली असते. आता ते लोक स्वतःच्याच दोषाचे पुनःपुन्हा उच्चारण करू लागतात. आपल्या दुष्कृत्यांची अशा प्रकारे जाहीर कबुलीच देत असतात. समर्थ सांगतात आपण केलेल्या अपराधांची जाणीव होणे, त्याचा स्वीकार करणे हे सुधारणेच्या मार्गावरील पहिले पाऊल आहे. 

गेले राजे चक्रवर्ती । माझे वैभव ते किती ।

म्हणे धरू सत्संगती । या नाव मुमुक्ष ॥

आपले अवगुण देखे । विरक्तीबळे वोळखे ।

आपणासि निंदी दुःखे । या नाव मुमुक्ष ॥ 

अशा प्रकारे आपल्या पूर्वायुष्यातील चुका आठवून मुमुक्ष जन दुःखी होत असतात. परोपरीने स्वतःची निंदा करीत, परमेश्वराची क्षमायचना करतात. या पापाच्या कर्दमातून बाहेर येण्याची वाट ते शोधत असतात. अशांना समर्थ सांगतात, तुमच्या सर्व पापयातनातून मुक्तीचा मार्ग तुम्हाला संत, सज्जनांच्या सहवासात मिळेल. मनोभावे सत्संग केल्यास, अंतिम मुक्ती दृष्टिपथात येईल. नुसती आपल्या दोषांची निंदा करून नाही, तर त्या दोषांचा त्याग केल्याने मोक्षप्राप्ती होईल. त्यासाठी मनामध्ये प्रामाणिकपणा हवा. नुसता वरवरचा देखावा न करता खरोखरीची समर्पण वृत्ती हवी. असे जो करील, त्याच्या साठी मोक्षद्वार कधीच बंद होणार नाही. 

देहाभिमान कुळाभिमान । द्रव्याभिमान नानाभिमान ।

सांडूनी, संतचरणी अनन्य -। या नाव मुमुक्ष ॥

अहंता सांडूनी दूरी । आपणासी निंदी नानापरी ।

मोक्षाची अपेक्षा करी । या नाव मुमुक्ष ॥ 

अशा प्रकारे जो मुमुक्ष झाला, त्याला मोक्षप्राप्ती नक्कीच होणार. मुमुक्ष व्यक्ती आता विरक्त असतात. संसार, सुखसाधने, संपत्तीच्या मोहावर त्यांनी मात केली असते. परमार्थ साधनेने ते पापक्षालन करीत असतात. सत्संग आणि सदाचार यांची महती त्यांना पूर्णपणे समजलेली असते. अंतसमयी अधिकार, धन अथवा प्रसिद्धी कामास येत नाही हे सत्य त्यांना उमगलेले असते. सहानुभूती आणि सेवाभावाने जोडलेली माणसे ही कुबेराच्या खजिन्याहूनही मोलाची असतात हे त्यांनी अनुभवातून जाणलेले असते. मुमुक्ष कधीही आपल्या पूर्वायुष्याकडे परतण्याची कामना करीत नाही. वर्तमान काळात मुमुक्षपणे वावरून ते आपल्या उज्वल आणि निर्मळ भविष्याकडे वाटचाल करीत राहतात. 

ज्याचे थोरपण लाजे । जो परमार्थकारणे झिजे ॥

संतापाई विश्वास उपजे । या नाव मुमुक्ष ॥

स्वार्थ सांडून प्रपंचाचा । हव्यास धरिला परमार्थाचा ।

अंकित होईन सज्जनाचा । म्हणे तो मुमुक्ष ॥ 

(क्रमशः) 

संदर्भ :   (१)   श्री मनाचे श्लोक 

           (२)   श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (२६)

श्री रामदासस्वामींनी ज्ञानदानाचा यज्ञ मांडला होता. ज्ञानोपासनांचे श्रेष्ठत्व ते जनमानसात चित्रित करीत होते. ज्ञान हे सुख-समाधान मिळविण्याचे साधन आहे. तसेच मुक्तीमार्गावरची वाटचाल करण्यास देखिल ज्ञानाची आवश्यकता आहे. अज्ञानी आणि अडाणी मनुष्यास संकटांवर आणि अडचणींवर मात करणे शक्य होत नाही. म्हणून प्रत्येकाने, आपल्या कुवतीनुसार ज्ञानसाधना करणे जरूरीचे आहे असे समर्थ त्यांच्या शिष्यांना आणि श्रोत्यांना सांगत असत. 

समर्थांची श्रीरामभक्ती तर सर्वज्ञात होतीच. कठोर परिश्रम आणि अथक प्रयत्नांती परमेश्वर आपल्याला इच्छित फल नक्कीच प्रदान करेल असा त्यांचा दृढ विश्वास होता. ज्ञानोपासनेबरोबरच श्रद्धा आणि भक्तीचेही महत्त्व ते विशद करीत असत. 

हरिनाम नेमस्त पाषाण तारी ।

बहू तारिले मानवदेहधारी ।।

तया रामनामी सदा जो विकल्पी ।

वदेना कदा जीव तो पापरूपी ॥ 

असा भक्तीचा महिमा समर्थांनी  वर्णन केला आहे. ज्याच्या मनी ईश्वरभक्ती वसते, त्याच्या ठायी दुर्गुण, दुराचार कधीच असू शकत नाहीत. सज्जन, सत्शील, आणि सात्त्विक मनुष्यास ज्ञानसाधना करणे अधिक सुलभ होते असे त्यांनी सांगितले होते. 

गुरू, शिष्य, ज्ञान, ज्ञानसाधना इ. ची चर्चा समर्थांनी या पूर्वी केली आहे. आता साधक, सिद्ध म्हणजे कोण? त्यांची लक्षणे कोणती या विषयी त्यांनी दासबोधामध्ये विवेचन केले आहे. ते म्हणतात, या विश्वात अनेक प्रकारांची माणसे आढळतात. परंतु ती सर्व चार मुख्य गटात विभागली जाऊ शकतील. 

सृष्टी जे का चराचर । जीव दाटले अपार ।

परी ते अवघे चत्वार । बोलिजेती ॥ 

ऐक तयांचे लक्षण । चत्वार ते कोण कोण ।

बद्ध मुमुक्ष साधक जाण । चौथा सिद्ध ॥ 

समर्थ सांगतात, या चाराआगळा मनुष्य प्रकार तुम्हाला या पृथ्वीतलावर सापडणार नाही. काही कुठल्यातरी बंधनात अखंड जखडलेले असतात, काही कुमार्गाचे यात्री असतात, काही सद्गुणी आणि परिश्रमी तर काही ज्ञानी असतात. समर्थांनी त्यांच्या "दासबोध" या ग्रंथात, या सर्वांची लक्षणे सविस्तर  वर्णीली आहेत. 

काही लोक स्वतःच स्वतःवर घालून घेतलेल्या बंधनात बद्ध असतात. आपली समज म्हणजेच ब्रह्मवाक्य अशी त्यांची धारणा असते. माझ्याहून कुणीही अधिक श्रेष्ठ, अधिक शहाणा असूच शकत नाही असा त्यांना विश्वास असतो. स्वतःच्या बुद्धीची, कुशलतेची आणि पात्रतेची त्यांना घमेंड असते. इतरांकडून अधिक ज्ञान, अधिक माहिती मिळविण्याची त्यांना गरजच वाटत नाही, कारण ते स्वतःला परिपूर्ण समजतात. त्यांच्या या दुराभिमानापायी अंततः ते स्वतःचेच नुकसान करून घेतात. 

आता बद्ध तो जाणिजे ऐसा । अंधारीचा अंध जैसा ।

चक्षुविण दाही दिशा । सुन्याकार ॥

भक्त ज्ञाते तापसी । योगी वीतरागी संन्यासी ।

पुढे देखतां दृष्टीसी । येणार नाही ॥ 

स्वतःविषयीच्या गर्वात जे बद्ध असतात, अथवा जे विचाराने अत्यंत एकांगी, एककल्ली असतात अशांना दुसऱ्याचे गुण दिसतच नाहीत. किंवा जाणून देखील ते अजाणपणाचा आव आणून तिकडे दुर्लक्ष करतात. स्वधर्म, सदाचार, सन्मार्ग, सत्संग या सर्वांची त्यांच्या लेखी काहीच किंमत नसते. याचे कारण त्यांचा "मी" पणा. मी करीन तेच योग्यं, इतरांनी मला काही सांगू नये, इतकेच नाही तर मी सांगेन तेच प्रमाण मानावे,  असा ताठा. अशांना त्यांच्या अज्ञानाचीही जाणीव नसते. इतरांसाठी आपण काही करावे असेही त्यांना वाटत नसते. ज्या समाजाचे आपण घटक आहोत, अशा समाजाप्रती आपले काही कर्तव्य आहे हे त्यांच्या बद्ध झालेल्या बुद्धीला समजत नसते. 

न कळे सारासार विचार । न कळे स्वधर्म आचार ।

न कळे कैसा परोपकार । दान पुण्य ॥

नाही पोटी भूतदया । नाही सूचिष्मंत काया ।

नाही जनासी निववाया । वचन मृद ॥ 

अशा जनांना, देव, धर्म, संत, विवेक, अध्यात्म, परमार्थ या पैकी कशाविषयीच आदर, आत्मीयता नसते. त्यांचे सर्व  विचार आणि आचार फक्त "स्व" भोवती रिंगण घालत असतात. मनुष्य जन्माचे साध्य, साधनेचे फलित, तत्त्वज्ञान, शास्त्रार्थ या पैकी कशाचे त्यांना महत्त्व नसते. 

जयासी नाही आत्मज्ञान । हे मुख्य बद्धाचे लक्षण ।

तीर्थ व्रत दान पुण्य । काहीच नाही ॥

दया नाही करूणा नाही । आर्जव नाही मित्री नाही । 

शांती नाही क्षमा नाही । या नाव बद्ध ॥ 

आशा असंख्य दुर्गुणांनी हे लोक बद्ध असतात. त्यामुळे त्यांची आणि त्यांच्या परिजनांची प्रगती खुंटते. समाजाच्या होत असणाऱ्या निरंतर प्रगतीची आणि समृद्धीची फळे त्यांच्या पदरी पडत नाहीत. पण त्यांना त्याची जराही पर्वा नसते. किंबहुना त्यांना हे मान्यच नसते की त्यांच्या सद्य स्थितीला तेच जबाबदार आहेत. असे लोक मत्सरग्रस्त असतात. इतरांचे सुख त्यांना सोसत नाही. म्हणून ते इतरांविषयी जनलोकांमध्ये वाईटसाईट बोलणे, दुसऱ्यांना दुर्वचने देणे, त्यांच्याशी दुर्व्यवहार करणे अशाप्रकारचे वर्तन करू लागतात. अशी माणसे समाजात अशांतता निर्माण करतात, समाजासाठी ती घातक असतात. 

बहु  काम बहु क्रोध । बहु गर्व  बहु मद ।

बहु द्वंद्व  बहु खेद ।  या नाव बद्ध ॥

बहु दर्प  बहु दंभ ।  बहु विषये  बहु लोभ ।

बहु कर्कश बहु अशुभ । या नाव बद्ध ॥

बहु ग्रामणी (बळाचा वापर करून त्रास देणारा )  बहु मत्सर ।

बहु असूया तिरस्कार ।  

बहु पापी  बहु विकार ।  या नाव बद्ध ॥

असे दुर्वर्तनी लोक, स्वतःच्याच अवगुणात बद्ध असतात. वागण्या-बोलण्याच्या विवेकाचे त्यांना भान नसते. ऋजुता, आदरभाव, सहानुभूती इ, गुणांचे त्यांना वावडे असते. असे लोक कपट कारस्थाने करण्यात मग्न असतात. कारण आपल्याहून कुणी दुसरा वरचढ होतो आहे, ही कल्पनादेखील त्यांना सहन होत नाही. स्वगुण आणि स्वकर्तृत्वावर जर मोठेपणा मिळत नसेल, तर इतरांचे पाय खेचायला ते मागेपुढे पाहत नाहीत. असे करणे गैर आहे, असेही त्यांना वाटत नाही. 

बहु निष्ठुर बहु घातकी । बहु हत्यारा  बहु पातकी ।

तापीळ कुविद्या अनेकी । या नाव बद्ध ॥

बहु दुराशा बहु स्वार्थी ।  बहु कळह बहु अनर्थी । 

बहु डाईक (दावा साधणारा ) दुर्मती । या नाव बद्ध ॥

असे दुर्गुणांनी बद्ध असलेले लोक लोभी असतात. स्वतःच्या आणि आप्तस्वकीयांच्या उन्नतीसाठी ते दुसऱ्याचे नुकसानही करू शकतात. त्यासाठी निरनिराळे डावपेच लढविण्यात ते त्यांची बुद्धी खर्ची घालतात. अशा लोकांना परमार्थ, दया , सेवा इत्यादी गुण नकोसे असतात. स्वतःच्या प्रपंचाखेरीज अन्य कसलाही विचार त्यांना सुचत नाही. 

सत्संगाची नाही गोडी । संतनिंदेची आवडी ।

देहेबुद्धीची घातली बेडी । या नाव बद्ध ॥

हाती द्र्व्याची जपमाळ । कांताध्यान सर्वकाळ ।

सत्संगाचा दुष्काळ । या नाव बद्ध ।।

स्वतःच्या देह आणि बुद्धीला स्वार्थाच्या बेडीत बद्ध केलेले लोक समाजाभिमुख देखिल नसतात. ते आणि त्यांचे कुटुंबीय हेच त्यांचे विश्व असते. पत्नीच्या अथवा अन्य कुणा स्त्री च्या संगतीत कालक्रमण करणे त्यांना अपरंपार सुखाचे वाटते. संत, सज्जन, ज्ञानी आणि कर्तृत्ववान जनाचा सहवास त्यांना नकोसा वाटतो. पत्नीच्या अथवा प्रिय स्त्रीच्या/व्यक्तीच्या सांगण्याप्रमाणे त्याचे वागणे, वावरणे असते. त्यांच्या सुखासाठी त्यांना आनंदी ठेवण्यासाठी असे लोक, ज्येष्ठ आणि आदरणीय व्यक्तीचा देखिल अधिक्षेप करतात. अशाप्रकारे सुखोपभोगात बद्ध असलेले लोक गृहस्थधर्माचे देखिल पालन करीत नाहीत. 

घटिका पळ निमिष्यभरी । दुश्चित नव्हता अंतरी ।

सर्वकाळ ध्यान करी । द्वव्यदाराप्रपंचाचे ॥

तीर्थ यात्रा दान पुण्य । भक्ती कथा निरूपण ।

मंत्र पुजा जप ध्यान । सर्वही द्र्व्य दारा ॥ 

सुखोपभोग, प्रपंच आणि द्रव्यसंचय याच कर्माने बद्ध झालेले लोक सदा सुख-दुःखाच्या आवर्तात फिरत राहतात. त्यातून त्यांची कधीच सुटका होत नाही. त्यावेगळा  विचार त्यांच्या बुद्धीस स्पर्श करत नाही. क्षुद्र स्वार्थाच्या मागे लागून ते शाश्वत सुख आणि समाधानाकडे पाठ फिरवितात. त्यांच्या मनात नेहमीच अशांती घर करून राहते. कारण अनेक वस्तू, विषयांचा हव्यास त्यांना सोडवत नसतो. दुसऱ्याच्या प्रगतीचे, उन्नतीचे त्यांना कौतुक वाटत नाही. त्याविपरीत ते मनात सतत द्वेष, मत्सर आणि कपट बाळगून राहतात. त्यांमुळे त्यांच्या मनात सतत अपूर्णतेची भावना जागृत असते. 

अशा लोकांना समर्थ उपदेश करतात. द्वव्य, स्त्रिया, आप्तं, उपभोगाची साधने तुम्हाला काही काळासाठी सुख देतील, परंतु ते क्षणभंगुर आहे. कायम टिकणारे नाही. कपट, लबाडी करून मिळवलेले यश, लोकप्रियता सर्वकाळ आनंददायी नसेल, कारण अंतर्यामी त्यामागचे सत्य तुम्हाला जाचत राहील. तुम्हाला कायमस्वरूपी मनःशांती आणि समाधान प्राप्तं करायचे असेल, तर या गुंत्यातून मोकळे व्हायला पाहिजे. प्रपंचा बरोबरच संत, सज्जन आणि धर्माचा देखिल विचार असायला हवा. स्वार्थ आणि परमार्थाचे संतुलन साधले पाहिजे. दुसऱ्यंविषयी आदरभाव आणि शिष्यत्व पत्करण्याची तयारी असायला हवी . स्वतःचा कमीपणा, चुका कबूल करण्याचे धैर्य अंगी असायला हवे. असे केल्यानेच शाश्वत शांतीचा लाभ होईल. 

अहंतागुणे नीती सांडी विवेकी । अनीतीबळे श्लाघ्यता ( मानसन्मान) सर्व लोकी ॥

परी अंतरी सर्वही साक्ष येते । प्रमाणांतरे बुद्धी सांडूनी जाते ॥

बरा निश्चयो शाश्वताचा करावा । म्हणे दास संदेह तो विसरावा ।।

घडीने घडी सार्थकाची करावी ( मिळालेला प्रत्येक क्षण कारणी लावावा )। 

सदा संगती सज्जनाची धरावी ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :   (१) श्री मनाचे श्लोक 

              (२) श्री ग्रंथराज दासबोध