चिंता करी जो विश्वाची ... (२३)

श्री समर्थ रामदास स्वामींनी गुरू - सद्गुरूंची लक्षणे विस्ताराने वर्णन केली आहेत. गुरूकृपेची महती त्यांनी अनेकपरीने श्रोत्यांस ऐकविली आहे. गुरूकृपा झाल्याशिवाय ज्ञानप्राप्ती होणे नाही हे त्यांनी नेहमीच स्पष्ट सांगितले होते. मी मोठा, विद्वान, बुद्धिमान असा अहंकार बाळगू नये असे त्यांनी दांभिक लोकांना सुनावले. गुरूकृपेचा वरदहस्त नसेल तर तुमची विद्वत्ता फोल आहे असे ते सांगत असत. म्हणून अहंकार सोडून, योग्य गुरूचे शिष्यत्व स्वीकारणेच हितकारी आहे असा सल्ला त्यांनी दिला होता.

जनी हित पंडित सांडीत गेले । अहंतागुणे ब्रम्हराक्षस जाले ॥

तयाहून व्युत्पन्न तो कोण आहे । मना सर्व जाणीव सांडूनी राहे.॥ 

असे त्यांनी लोकांना समजावले. मानवी समाजाची उन्नती, प्रगती आणि समृद्धी ही समाजाच्या जडणघडण आणि नीतिमत्तेवर अवलंबून आहे, यावर त्यांचा दृढ विश्वास होता. सजग, सुविद्य आणि सुसंस्कारी समाजाचे सर्वात महत्त्वाचे लक्षण म्हणजे समाजातील व्यक्ती आणि त्यांच्या प्रवृत्ती. ज्या समाजात सतप्रवृत्त आणि बुद्धिमान व्यक्तीचे प्रमाण जास्त असेल, तो समाज नेहमीच सुखी आणि समृद्ध असेल असे त्यांचे सांगणे होते. अशा समाजाची बांधणी आणि विकास व्हावा या करीता ज्ञानाचा प्रसार होणे अती आवश्यक आहे, हे त्यांना उमगले होते. दिवसरात्री त्यांना एकच ध्यास होता --- आपल्याकडे जे ज्ञान आहे ते इतरांस सांगावे. आपल्या अनुभवाच्या, शहाणपणाच्या गोष्टी सामान्य जनांस सांगून, त्यांची वाटचाल सोपी करावी. 

कुठलाही मार्ग निवडताना, लोकांनी जागरूक राहावे, सजग असावे असे त्यांना वाटत असे.  दुसऱ्याच्या सांगण्यावर विसंबून न राहता, स्वतःच्या बुद्धीचा वापर करावा, भले काय आणि बुरे कोणते हे जाणावे, सत्य-असत्याची परीक्षा करावी आणि जे हितकारी आहे तेच अचूक आणि नेमकेपणाने निवडावे --- हीच समर्थांची मनापासूनची इच्छा होती. त्यासाठी साधना आणि ज्ञानसंपादनाचा मार्ग स्वीकारावा असा सल्ला त्यांनी त्यांच्या श्रोत्यांना दिला होता. 

ज्ञानमार्गाची ही वाटचाल सद्गुरूंच्या मार्गदर्शनाखाली केली तर इच्छित फलप्राप्ती निश्चित होईल असा दिलासा त्यांनी दिला. सद्गुरूचे महत्त्व आहे, कारण शिष्य ज्या मार्गावर प्रथम पाऊल ठेवत आहे, तो मार्ग सद्गुरूने आधीच आक्रमिला असतो. त्यातले खाचखळगे, वळणे आणि धोके त्यांनी अनुभवलेली असतात. आणि वाटचाल पूर्ण करून अंतिम ध्येय प्राप्तं केलेले असते. सद्गुरूंच्या या ज्ञानाच, अनुभवाचा -- त्यांच्या शिष्यांना फायदाच होत असतो. 

तिन्ही लोक जेथून निर्माण जाले । तया देवरायासी कोणी न बोले ॥

जगी थोरला देव तो चोरलासे (अप्रकट, अदृश्य असतो) । 

गुरूवीण तो सर्वथाही न दीसे ॥ 

असा हा गुरूचा महिमा, आणि अशी ही गुरूची महती. परंतु सद्गुरूला सुद्धा संपूर्णता येण्यासाठी सत्शिष्याची जोड आवश्यक असते, अन्यथा दिलेले सर्व ज्ञान व्यर्थ जाणे संभवते.  शुद्ध बीज रूजण्यासाठी, फुलण्यासाठी आणि फळण्यासाठी कसदार माती, योग्यप्रमाणात सूर्यप्रकाश, पाणी आणि पोषक द्रव्ये या सर्वांची काळजी माळी घेतो, तेव्हा त्यांस रसाळ, गोमटी फळे मिळतात. सद्गुरू त्यांच्या शिष्यांना असेच सर्वार्थाने घडवीत असतात. 

परंतु गुरू ज्याप्रमाणे गुणी, ज्ञानी असणे आवश्यक असते, तसेच शिष्याच्याही अंगी काही गुण असणे अनिवार्य असते. अन्यथा रोगट बीज ज्याप्रमाणे, सर्व प्रकारची काळजी घेऊनही, किडकी, कमी प्रतीचीच फळे देते, त्याप्रमाणे गुरूने कितीही समरसून विद्या शिकविली तरी त्याचा उपयोग शून्यच. म्हणजे पालथ्या घड्यावर कितीही पाणी ओतले तरी तो घडा काही भरत नाही, रिकामा तो रिकामाच राहतो... तसेच. 

तैसा सच्छिष्य ते सत्पात्र । परंतु गुरू सांगे मंत्र तंत्र  (निरर्थक ज्ञान )।

तेथे अरत्र (इहलोकीचे) ना परत्र (परलोकीचे) । काहीच नाही ॥ 

अथवा गुरू पूर्णं कृपा करी । परी शिष्य अनाधिकारी (अयोग्य) ।

भाग्यपुरूषाचा भिकारी । पुत्र जैसा ॥ 

तैसे येकाविण येक । होत असे निरार्थक ।

परलोकीचे सार्थक । ते दुऱ्हावे ॥ 

म्हणौनी सद्गुरू आणि सत्छिष्य । तेथे न लगती सायास । 

त्यां उभयतांचा हव्यास । पुरे एकसरा ॥ 

अशा प्रकारे सद्गुरू आणि सत्शिष्याची जोड झाली, ज्ञानोपासनेचा मार्ग सोपा होतो. ज्याप्रमाणे बीज पेरल्यावर, उत्तम पीक आले. परंतु त्याची योग्य निगराणी केली नाही, राखणं केली नाही, योग्य समयी कापणी केली नाही तर ते वाया जाते. त्याचप्रमाणे ज्ञानार्जन केल्यानंतर, त्याची अखंड साधना- उपासना केली नाही, चिंतन - मनन केले नाही, संवाद आणि शंका निरसन केले नाही तर मिळालेले सर्व ज्ञान व्यर्थ जाते. त्याचा कल्याणासाठी, उन्नतीसाठी कसलाच उपयोग होऊ शकत नाही. म्हणून ज्ञानार्जन करणारा सत्शिष्य असणे जरूरीचे आहे. त्याला ज्ञानोपासनेचे नेमके मर्म उमगले असते. गुरूची विद्या सत्कारणी कशी लावावी याचे भान आलेले असते. म्हणून मिळालेल्या प्रत्येक ज्ञानकणाची तो जोपासना करतो. ज्याप्रमाणे शहाणा मनुष्य एक वेळचे जेवण मिळाल्यावर स्वस्थ न राहता, पुढच्या वेळीच्या जेवणासाठी साधन, सामग्री साठवून ठेवतो, तसे सत्शिष्याची ज्ञानोपासना कधीच थांबत नाही, संपत नाही. 

सत्शिष्यासाठी काही नियम दासबोधामध्ये सांगितले आहे. सर्वप्रथम त्याचे अंतःकरण निर्मळ असायला हवे. कपट, कटुता याचे वास्तव्य त्याच्या अंतरात नसावे. सत्कर्म, सद्वासना, सदुपासना, सत्कर्म, सत्क्रिया आणि स्वधर्म या नियमांचे त्याने सदोदित पालन करायला हवे. त्याप्रमाणे त्याचा जीवनक्रम नियमित असायला हवा. सत्संग आणि नित्यनेम कधी चुकवू नये. देवभक्ती आणि गुरूभक्ती अनन्यभावाने करावी. गुरू आज्ञेचे नेहमी पालन करावे. ज्ञानोपासनेच्या कालावधीत सुखभोग, ऐश्वर्य आणि विलासापासून दूर राहावे. ज्ञान संपादन करीत असताना शिष्य साक्षेपी असायला हवा. तो निष्ठावंत आणि निश्चयी असावा. गुरू सांनिद्ध्यात तो सदैव दक्ष असायला हवा. सद्गुरूच्या सेवेस सदैव तत्पर असावा. शिष्याला अहंकाराचा स्पर्श नसावा, लोभ आणि अविवेक यापासून तो दूर असावा. अशा सर्व उत्तमगुणांनी असलेला शिष्य लाभला असता, गुरूसही ज्ञानदानाचे समाधान लाभते. 

शिष्य कसा नसावा याची चर्चा देखिल समर्थ दासबोधामध्ये करतात. मूर्ख, चंचल, अशक्त, आळशी, संशयी, लोभी, दुष्ट, मत्सरी, अहंकारी आणि दुराचारी,  अशी गुणलक्षणे असणारा तो चांगला शिष्य होऊ शकत नाही. त्यांस पूर्णज्ञान देखिल कधीच प्राप्तं होत नाही. 

वाचाळ शाब्दिक बडबडे । वरपाडे जाले । 

ऐसे शिष्य परमनष्ट । कनिष्ठांमध्ये कनिष्ठ ॥

हीन अविवेकी आणि दृष्ट । खळ खोटे दुर्जन ।

ऐसे जे पापरूप । दिर्घादोषी वज्रलेप ।

तयांस प्राश्चित्त, अनुताप । उद्भवता आहे ॥ 

अशाप्रकारे अवगुणांनी युक्तं असलेल्या शिष्याला दिलेली विद्या वाया जाते.   दान करताना देखिल ते सत्कारणी लागते आहे की नाही हे बघायला पाहिजे. दान हे नेहमी सत्पात्री असावे, अन्यथा त्या दानाचे पुण्य लाभत नाही. म्हणून विद्यादान करीत असताना शिष्याचे गुणावगुण पारखून घेणे अत्यंत गरजेचे आहे. शिष्या ठायी असलेले अवगुण जाणून त्यांस ज्ञानदान न करणे श्रेयस्कर असे समर्थ सांगतात. 

आशा ममता तृष्णा कल्पना । कुबुद्धी दुर्वृत्ती दुर्वासना । 

अल्पबुद्धी विषयकामना । हृदयी वसे ॥ 

ईषणा असूया तिरस्कारे । निंदेस प्रवर्ते आदरे ।

देहाभिमाने हुंबरे । जाणपणे ॥

क्षुधा तृष्णा आवरेना । निद्रा सहसा धरेना । 

कुटुंबचिंता वोसरेना । भ्रांती पडली ॥

शाब्दिक बोले उदंड वाचा । लेश नाही वैराग्याचा । 

अनुताप धारिष्ट साधनांचा । मार्ग न धरी ॥ 

असे गुण असलेल्या व्यक्ती शिष्यपदास अयोग्य आहेत. त्यांना  दिलेले ज्ञान व्यर्थ तर आहेच, परंतु त्याचा दुरुपयोग होण्याची देखिल शक्यता असते. म्हणून कुणासही शिष्य म्हणून पत्करण्या आधी गुरुने त्याची कठोर परीक्षा करणे आवश्यक आहे. दिलेले ज्ञान जर सत्पात्री असेल तर त्याचा उपयोग संपूर्ण समाजास होऊ शकतो. कारण सत्शिष्य हा सात्त्विक आणि परदुःख जाणणारा असतो. इतरांच्या दुःखाने तो दुखावला जातो. इतरांच्या चिंता कमी व्हाव्यात या साठी तो आपल्या ज्ञानाचा उपयोग करतो. सुखोपभोग घेताना तो संयमी असतो. संसाराच्या मायाजाळात गुरफटून घेऊन, तो ईश्वराचे विस्मरण स्वतः स कदापिही होऊ देत नाही. सुख-दुःख, दैन्य-समृद्धी, स्वार्थ-परमार्थ यांचा समतोल त्याने साधलेला असतो. अशा सत्शिष्याला सद्गुरू लाभला असता समसमा संयोग घडून येतो. 

याकरिता, सद्गुरू चे गुण पारखणे शिष्यास गरजेचे आहे. आणि सत्शिष्याचे कठोर परीक्षण करणे गुरूस अत्यावश्यक. 

अविद्यागुणे मानवा ऊमजेना । भ्रमे चूकले हीत तें आकळेना ॥

परीक्षेविणें बांधिले दृढ नाणे । परी सत्य मिथ्या असे कोण जाणे ॥

म्हणे दास सायास त्याचे करावे । जनी जाणता पाय त्याचे धरावे ॥

गुरू अंजनेवीण तें आकळेना । जुने ठेवणे मीपणें तें कळेना ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :   (१) श्री ग्रंथराज दासबोध 

            (२)   श्री मनाचे श्लोक 

चिंता करी जो विश्वाची ... (२२)

प्रचीतीविणें बोलणे व्यर्थ वाया । विवेकेविणें सर्वही दंभ जाया । 

बहू सज्जला नेटका साज केला । विचारेविणें सर्वही व्यर्थ गेला ॥

असा उपदेश श्री समर्थ रामदास स्वामी त्यांच्या श्रोत्यांना नेहमीच करीत असत. आपल्या वागण्या, बोलण्याला, कर्म आणि व्यवहाराला सुविचाराचे अधिष्ठान असलेच पाहिजे, अन्यथा ज्ञान, साधना, कर्तृत्व, संपत्ती, पराक्रम आणि कीर्ती -- सारे काही व्यर्थ आहे असे ते सांगत. अविचाराने, अविवेकाने वागणाऱ्या, बोलणाऱ्याला, जनमानसात आदराचे स्थान कदापिही  प्राप्तं होणार नाही हे निश्चित असा सल्ला ते श्रोतृवृंदाला देत असत. 

असे संयमी , विचारी वागणे बोलणे अंगी बाणण्यासाठी ज्ञानार्जन करणे अती आवश्यकच. त्यामुळे गुरुकृपा होणे अनिवार्य आहे. समाजात वावरताना महाज्ञानी, प्रकांडपंडित कितीतरी भेटतील, परंतु त्यांना गुरूपद देणे योग्य होईल का याचा विचार करणे अगत्याचे आहे. जो अनेक मंत्र तंत्र जाणतो, भूत-भविष्याचे ज्ञान आपणास आहे असे भासवितो, जारण, मारण, वशीकरण करण्यात जो प्रवीण आहे, आणि जो तुमच्या सर्व मनोकामना आपल्या सिद्धींच्या साहाय्याने पूर्ण करण्याचे आश्वासन देतो,  तो सद्गुरू नव्हेच --

गुरू पाहतां पाहतां लक्ष कोटी । बहूसाल मंत्रावळी शक्ती मोठी ।

मनी कामना चेटके धातमाता (चेटूक करणारे आणि बहुपाठी ) । जनी व्यर्थ रे तो नव्हें मुक्तीदाता ॥ 

स्वतःला ज्ञानी समजणारे कित्येक असतील, परंतु सद्गुरू कधी आत्मप्रौढी मिरवीत नाही. त्यांचे आत्मतेज त्यांच्या व्यक्तीमत्वातच दृग्गोचर होते." शब्दाहूनही कृती श्रेष्ठ" -- या उक्तीचे ते जिवंत, चलते-बोलते उदाहरण असतात. तसेच जे जनास शिकविले ते सर्वप्रथम स्वतः आचरणात आणले -- असे त्यांचे वागणे असते. "लोकां सांगे ब्रह्मज्ञान -- आपण कोरडे पाषाण " असे वागणारे,  ते सद्गुरू नव्हेतच हे समजून घ्यावे. 

नव्हे वाउगी चाहुटी काम पोटी । क्रियेवीण वाचाळता तेची मोठी ॥

मुखीं बोलिल्यासारखे चालताहे । मना सद्गुरू तोची शोधूनी पाहे ॥ 

असे हे सद्गुरूचे माहात्म्यं. अशी ही सद्गुरूची गुणलक्षणे आहेत. पण असे अलौकिक गुण प्राप्तं असलेले, लाखात बोटावर मोजण्याइतकेच. मग विद्या प्राप्त करावी तरी कशी?  

समर्थ या समस्येचेही निरसन करतात. विद्यादान हे एक पवित्र कार्य आहे. आणि जो हे करतो त्यांस गुरू मानणे योग्यच. प्रत्येक मनुष्याचे प्रथम गुरू हे त्याचे माता-पिता असतात. बालकास चालणे, बोलणे, आणि समाजात कसे वागावे याचे ज्ञान त्यांच्याकडूनच मिळते. म्हणून ते आदरणीय आणि गुरूपदास योग्यच. परंतु व्यावहारिक ज्ञाना व्यतिरिक्त ज्ञान देणारा तो सद्गुरू. साहित्य, शास्त्रे, कला, मंत्र इत्यादीचे ज्ञान देणारे शिक्षकही गुरू परंतु सद्गुरूपदास याहूनही काही अधिक आगळे असणे जरूरीचे असते. 

विद्या सिकविती पंचाक्षरी । ताडेतोडे नानापरी ।  कां पोट भरे जयांवरी । ते विद्या सिकविती ॥

जो यातीचा व्यापार । सिकविती भरावया उदर ।  तेही गुरू परी, साचार - । सद्गुरू नव्हेती ॥ 

मग सद्गुरू कोणास समजावे? त्यांना कसे ओळखावे ? सद्गुरूचा शोध, हा खडतर अशा ज्ञानमार्गावरील पहिला पाडावंच जणू. जर तो यशस्वीपणे पार पडला तर योग्य स्थानी पोहोचण्याची अशा. नाही तर नशिबात भटकणे आणि भरकटणेच.  

अशा या परमयोगी सद्गुरूची योग्यता जाणावी कशी, याचे विवेचन समर्थ करतात. 

जो ब्रह्मज्ञान उपदेसी । अज्ञानअंधारे निरसी । 

जीवात्मयां परमात्मयांसी । ऐक्यता करी ॥

विघडले ( भिन्न/ वेगळे झाले ) देव आणि भक्त । जीवाशिवपणे द्वैत ।

तया देवभक्ता येकांत (एकरूप) -। करी, तो सद्गुरू ॥ 

म्हणजे जो ईश्वराच्या सान्निध्य आहे, ज्याने परमेश्वराचे सत्यस्वरूप जाणले आहे आणि जो ईश्वराप्रती पोहोचण्याच्या प्रवासाचा योग्य मार्गदर्शक आहे, त्यांसच सद्गुरूपदी विराजित करावे. सद्गुरू या संसाराच्या मायाजाळातून मुक्ती देतात. सद्गुरूयोगे अनेक दु:खांचे, संकटांचे निराकरण होते. सद्गुरू त्यांच्या शिष्यांना संकटकाळी अंतर देत नाहीत. त्यांना सर्वोतोपरी साहाय्य करण्यास ते सदा तत्पर असतात, त्याकरिता प्रसंगी ते अनेक आपत्तीचाही सामना करतात. 

भवव्याघ्रे घालूनी उडी । गोवत्सास ताडातोडी । केली, देखोनि सीघ्र सोडी । तो सद्गुरू जाणावा ॥

प्राणी मायाजाळी पडिले । संसारदुःखे दुखविले । ऐसे जेणे मुक्त केले । तो सद्गुरू जाणावा ॥ 

सद्गुरूस द्रव्यलोभ नसतो, त्यांना  प्रसिद्धी नको असते. सत्तेचा त्यांना लोभ नसतो. असते ती ईश्वराप्रती शुद्ध निष्ठा, ज्ञानावरील अविचल विश्वास. लोकानुनया करीत, आपणांस बहुसंख्येने शिष्यगण लाभावे या करीत ते कसलीही तडजोडी स्विकारीत नाहीत. गरीब-श्रीमंत, उच्च- नीच  असा भेदाभेद त्यांच्या मनी कदापिही नसतो. ज्यांस शिष्य म्हणून स्वीकारले, त्यांस आपल्याजवळील सारे ज्ञान प्रामाणिकपणे आणि समरसून प्रदान करणे हेच त्यांच्या जीवनाचे इतिकर्तव्य असते. अशा सद्गुरूचे शिष्यत्वं लाभणे हे परमभाग्यच. 

अशा सद्गुरूचे गुणवर्णन, समर्थ आपल्या सहज, सोप्या आणि रसाळ वाणीने करतात, ज्याचे श्रवण करताक्षणी सद्गुरू स्वरूपाविषयीचे  सारे संदेह विलय पावतात. 

मुख्य सद्गुरूचे लक्षण । आधी पाहिजे विमळ ज्ञान । 

निश्चयाचे समाधान । स्वरूपस्थिती ॥ 

याहिवरी वैराग्य प्रबळ । वृत्ती उदास केवळ । 

विशेष आचारें निर्मळ । स्वधर्मविषई ॥

याहीवरी अध्यात्मश्रवण । हरिकथा निरूपण ।

जेथे परमार्थ विवरण । निरंतर ॥ 

जेथे सारासार विचार । तेथे होये जगोद्धार ।

नवविधा भक्तीचा आधार । बहुत जनांसी ॥

म्हणोनी नवविधा भजन । जेथे प्रतिष्ठले साधन ।

हे सद्गुरूचे लक्षण । श्रोती वोळखावे ॥ 

मुक्तीमार्गावरील मार्गदर्शन, हेच सद्गुरूचे प्रमुख कर्तव्य आहे. त्याकरिता आवश्यक ती कठोर साधना, उपासना ते त्यांच्या शिष्यांकरवी करवून घेतात. त्यात कसलीही दयामाया नाही. कारण उपासनेत कणभरही  हीण राहिले, तर शिष्यास अंतिम ध्येय पारखे होईल हा विचार सतत आहे. आपल्या शिष्यांना त्यांच्या ज्ञानार्जनाचे, आणि त्याकरिता केलेल्या कठोर परिश्रमाचे योग्य ते फलित प्राप्तं व्हावें हीच सद्गुरूच्या अंत: करणी तळमळ असते. त्यात त्यांचा कसलाही स्वार्थ नसतो. शिष्याचे हित, हेच सद्गुरूचे ध्येय असते. म्हणूनच सद्गुरूच्या  प्रत्येक आज्ञेचे मनः पूर्वक पालन करणे हे शिष्याचे कर्तव्य असते. सद्गुरूप्रती निः संदेह आणि अविचल निष्ठा असायला हवी. मनात कसलाही किंतु नको आणि सद्गुरूंच्या हेतुविषयी संशय नसावा. असे सद्गुरू आणि सत्शिष्य एकत्र येणे म्हणजे मणिकांचन योगच जणू. 

समर्थ सांगतात, अनेक विषयांचे, कला आणि कौशल्याचे ज्ञान देणारे अनेक गुरू असतात. परंतु या सर्वाहूनही आगळा-वेगळा  असा सद्गुरू एकमेव -- त्यांना आपणच ओळखायला हवे. 

असो ऐसे उदंड गुरू । नाना मतांचा विचारू ।

परी जो मोक्षदाता सद्गुरू । तो वेगळाची असे ॥

नाना सद्विद्येचे गुण । याहिवरी कृपाळुपण । 

हे सद्गुरूचे लक्षण । जाणिजे श्रोतीं ॥ 

(क्रमशः ) 

संदर्भग्रंथ :   (१) श्री ग्रंथराज दासबोध 

                  (२) श्री मनाचे श्लोक