चिंता करी जो विश्वाची ... (३१)

श्री समर्थ रामदास स्वामींनी अतिशय सोप्या भाषेत,  धर्मग्रंथात बंदिस्त असलेले ज्ञान, सर्वसामान्य जनलोकांपर्यंत पोहोचविण्याचा  प्रयत्न चालविला होता. स्वतःची बुद्धिमत्ता,  धर्मग्रंथांच्या वाचन, परिशीलनाने  आलेली प्रगल्भ जाण आणि अखंड प्रवास, जनसंपर्काने आलेले समृद्ध अनुभव यांचा वापर करीत ते सामान्य जनांस उपदेश देत असत.  

सर्वसामान्य लोक स्वतःच्या आयुष्यामध्ये व्यस्त असतात. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या उपजीविकेची चिंता असते. त्यासाठी ते कष्टही करीत असतात. परंतु काही वेळा कौशल्य, प्रामाणिकपणा आणि कष्ट करण्याची तयारी असूनही म्हणावे तसे यश लाभत नाही. त्यामुळे निराशा येते.
समर्थ अशाच लोकांसाठी काही बहुमूल्य विचार, सल्ले  देत असत. काही वेळा थोड्याफार व्यवहारज्ञानाची जोड लाभली असता, कौशल्य आणि योग्यतेला अपेक्षित असलेली   फलप्राप्ती होऊ शकते, असे त्यांचे सांगणे होते.
उपजीविकेसाठी आवश्यक असलेली कौशल्ये आत्मसात करणे आवश्यक असते. त्याकरिता कोण्या एका गुरूचे शिष्यत्व पत्करणे आवश्यक असते.  तसेच धार्मिक आणि आत्मिक उन्नती प्राप्त करण्यासाठी देखिल कुणाचा उपदेश घेणे क्रमप्राप्तं  असते. कारण केवळ भौतिक समृद्धीने मनुष्यास सुख आणि समाधान प्राप्तं होत नाही हे त्रिवार सत्य. गुरू उपदेशाखेरीज ज्ञानप्राप्ती होणे अशक्य.  त्यांमुळे सद्गुरूंचा शोध अनिवार्य ठरतो.
परंतु समर्थ येथे श्रोत्यांस सावध करतात. उपदेश करणे अनेकांना प्रिय असते. स्वतःला ज्ञानी आणि श्रेष्ठ समजून, दुसऱ्यास उपदेश करण्यास अनेक जण सरसावतात. परंतु उपदेश ग्रहण करण्याची आकांक्षा ज्यांना आहे, त्यांनी  उपदेशकाची पारख करावयास हवी. अयोग्य व्यक्तीकडून घेतलेला उपदेश हा निरुपयोगी ठरतो. म्हणून समर्थ सांगतात --

ब्रम्हज्ञानेविण उपदेश । तो म्हणो नये विशेष ।
धान्येविण जैसे भूंस  । खाता नये ॥ 

सर्वज्ञानी असल्याचा आव आणून, दुसऱ्यास शिकविण्याचा अट्टहास करणाऱ्यांना वेळीच दूर सारणे आवश्यक असते. कारण अशांचे बोलणे, सांगणे हे केवळ पोकळ आणि म्हणूनच व्यर्थ असते.  ज्यांचे चारित्र्य उज्ज्वल आहे, ज्यांचे हेतू निर्मळ आहेत आणि ज्यांचे ज्ञान वादातीत आहे,  अशा व्यक्तीसच गुरू मानून त्यांच्याकडून  उपदेश घ्यावा. 

ज्याने उपदेश स्वीकारायचा त्यांसही समर्थ काही गोष्टी आवर्जून सांगतात. ज्ञानार्जन करीत असताना, सारासार विवेक बुद्धी अखंड जागृत असणे आवश्यक आहे. हीण कोणते, आणि अस्सल सुवर्ण कोणते याची पारख असायला हवी. केवळ आकर्षक,प्रभावी व्यक्तिमत्त्व असणारा,  अनेक शाब्दिक करामती करणारा गुरू, हा खरा ज्ञानी असेलच असे नाही. कारण, "चकाकते ते सर्व सोने नसते" -- याचे भान ठेवणे अती आवश्यक आहे. ज्ञान आत्मसात करीत असताना उपयुक्त कोणते ते ओळखून स्वीकारावे आणि निरुपयोगी ते टाकून द्यावे असेही समर्थ सांगतात. अन्यथा केलेली ज्ञानसाधना ही निष्फळ होईल. 

नाना साली भक्षिल्या । अथवा चोईट्या  चोखिल्या ।
खोबरें सांडून खादल्या । नरोट्या जैशा ॥
तैसे ब्रम्हज्ञानेंविण ।  नाना उपदेशाचा सिण ।
सार सांडून असार, कोण -। शाहाणा सेवी ॥ 

ज्ञान आत्मसात करीत असताना अखंड सावध बुद्धीमत्ते बरोबरच शुद्ध अंतःकरण असावे असेही ते सूचित करतात.  दुभंग अथवा द्विधा मनः स्थितीत असणारे, तसेच मनात तामसी विचार बाळगणारे साधक हे ज्ञानार्जनास अपात्र असतात. शिष्य/ श्रोते यांचे चित्त शांत आणि शुद्ध असेल तरच मिळालेल्या ज्ञानाचा ते उत्तम पद्धतीने उपयोग करू शकतात. 

समर्थ त्यांच्या शिष्यांना सृष्टीचे, तिच्या अस्तित्वाचे मर्म उलगडून सांगतात.  सृष्टीच्या रचनाकाराने तिची निर्मिती केली. त्यामध्ये जीवसृष्टीचे प्रायोजन केले. त्या करिता पंचमहाभूतांची निर्मिती केली. पण हे सारे अशाश्वत आहे. कधी ना कधी यांचा नाश अटळ आहे. मग अविनाशी काय आहे तर ते ब्रम्हतत्वं. जे सृष्टीच्या आधी पण होतेच, आणि तिच्या अंतानंतरही ते असणार आहे. म्हणून या परब्रह्माचे ज्ञान प्राप्तं करणे म्हणजेच पूर्णज्ञानाची प्राप्ती होणे आहे. 

सकळ सृष्टीची रचना । ते हे पंचाभूतिक जाणा ।
परंतु हे तगेना।  सर्वकाळ ॥
आदिअंती ब्रह्म निर्गुण । तेचि शाश्वताची खूण ।
येर पंचभूतिक जाण । नासिवंत ॥ 

पंचमहाभूतासह सारी सृष्टी नाशिवंत आहे. परंतु या सर्वाचे आद्य जे परब्रह्म ते अविनाशी आहे. जे सृष्टीच्या आधी, सृष्टी समवेत आणि सृष्टीच्या अंतानंतरही असणार आहे. जे महाज्ञानी आहेत त्यांनी हे ओळखले आहे. त्यांना परब्रह्माचे ज्ञान आहे. आपले पृथ्वीतलावरील अस्तित्व ही केवळ माया आहे, हे त्यांनी जाणलेले असते. समर्थ श्रोत्यांस सांगतात, या पंचमहाभूतांना व्यापूनही जो उरलेला आहे, त्या जगदीशाला जाणून घ्यावे. आयुष्य हे नुसते क्षणभंगुरच नाही, तर एक भ्रम आहे हे सदोदित चित्ती असो द्यावे.

पृथ्वी आप तेज वायो आकाश । या सबाह्य जगदीश ।
पंचभूतांसीं आहे नाश । आत्मा अविनाशरूपी ॥
जें जें रूप आणि नाम । तो तो आवघाचि भ्रम ।
नामरूपातीत वर्म । अनुभवें जाणावें ॥

असे  हे अनादीअनंत  ब्रह्म जाणून घेण्याचा सारे प्रयत्न करतात. आपापल्या  त्याचे दर्शन करतात. अनेक तत्त्वचिंतक आणि महाज्ञानी त्यांची बुद्धिमत्ता या कामी खर्ची घालतात. तेव्हा हे ब्रम्हस्वरूप त्यांच्या ज्ञानचक्षूंसमोर साकार होते. त्याचेच वर्णन ते करतात...

जे शस्त्रे तोडिता तुटेना । जें पावके जाळिता जळेना ।
कालविता कालवेना । आपेंकरूनी ॥
जें वायोचेनी उडेना । जें पडेना ना झडेना ।
जे घडेना ना दडेना ।  परब्रह्म तें ॥
ज्यासी वर्णचि नसे । जें सर्वाहूनि अनारिसे (विलक्षण) ।
परंतु असतचि असे । सर्वकाळ ॥
दिसेना तरी काये जालें । परंतु ते सर्वत्र संचले ।
सूक्ष्मचि कोंदाटले । जेथे तेथे ॥ 

असे हे निर्गुण निराकार परब्रह्म सूक्ष्म दृष्टीने अभ्यासावे. जे सामोरे दिसते ते पाहावे. परंतु जे दृश्य आहे ते संपूर्ण  नसून, जे अदृश्य आहे त्यात सारे काही सार साचलेले आहे हे जाणून असावे. स्वतःची विवेक बुद्धी वापरून, जे गुपित आहे ते उलगडावे. जे ज्ञान असाध्य आहे, ते प्राप्तं करण्यासाठी अथक आणि अहर्निश साधना करावी म्हणजेच जे सत्यब्रम्ह आहे, ते हाती गवसेल असा उपदेश समर्थांनी केलेला आहे.
ह्या ब्रह्माचे स्वरूप कसे विशद करावे? सामान्यांना त्यांच्याच भाषेत ते समजावून कसे सांगावे? तर त्यांस देव असे संबोधावे ... 

पृथ्वी नव्हे आप नव्हे । तेज नव्हे वायू नव्हे ।
वर्णवेक्त ( व्यक्त होईलसा वर्ण) ऐसे नव्हे। अव्यक्त ते ॥
तयास म्हणावे  देव । वरकड लोकांचा स्वभाव ।
जितुके गांव तितुके देव जनाकारणे ॥ 

अशा रितीने देवाचे स्वरूप साकार झाले. सर्वसामान्य लोकांसाठी हा देव अनंत रूपात  प्रकट होत राहतो. " जैसा भाव -- तैसा देव"  ही उक्ती प्रत्ययाला येते. एकदा ज्याची उपासना करायची, त्या देवाची स्वरूप निश्चिती झाली  की आत्मशोधाचा प्रयत्न करावा. देव जाणणे जितके अवघड, तितकेच किंबहुना त्याहूनही जास्त, स्वतः स्वतः ला ओळखणे  कठीण. समतोलपणे आत्मपरीक्षण करणे सोपे नाही. 

माझे शरीर ऐसें म्हणतो । तरी तो जाण देहावेगळाचि तो ।
मन माझें ऐसे जाणतो । तरी तो मनहि नव्हे ॥
पाहाता देहाचा विचार । अवघा तत्त्वांचा विस्तार ।
तत्वें तत्त्व झाडिता सार । आत्माच उरे ॥ 

असे आत्मस्वरूपाचे ज्ञान झाल्यानंतर, जन्ममृत्युचे भय ओसरते. पापपुण्याचा विचार विराम  पावतो.  मनुष्य स्वतः ची  ओळख म्हणजे, त्याचे स्वरूप आणि मन असे आजवर समजत असतो. परंतु  आत्मज्ञानाची प्राप्ती होते, तेव्हा ही  'मी' पणाची जाणीव लोप पावते.  त्याबरोबरच साऱ्या भय, शंका, वेदना यांचा ऱ्हास होतो.  विवेकबुद्धीने जेव्हा तो स्वतःचे आत्मस्वरूप पाहतो, तेव्हा साऱ्या दुःखाचा, दैन्याचा  नाश होतो आणि त्यांस मोक्षपदाची प्राप्ती होते. म्हणून सर्वप्रथम स्वतः स ओळखावे, त्यायोगे सारे भ्रम लोप पावतील. 

देहेबुद्धीने बांधला । तो विवेके मोकळा केला ।
देहातीत होता पावला । मोक्षपद ॥
जाले जन्माचे सार्थक । निर्गुण आत्मा आपण येक ।
परंतु हा विवेक । पहिलाच पाहावा ॥
जागे होता स्वप्न सरे । विवेक पाहाता दृश्य वोसरे ।
स्वरूपानुसंधाने तरे । प्राणीमात्र ॥ 

आशारितीने ज्ञान प्राप्ती झाल्याने, सांसारिक ताप, चिंता दूर जातात. चित्त समाधानी असते. भविष्याची चिंता नसते. मृत्यूचे भयही सरते. ज्ञानसाधनेसाठी आता कसलीच आडकाठी राहिलेली नसते.  

त्या ब्रम्हबोधे  ब्रम्हचि जाला । संसारखेद तो उडाला ।
देहो प्रारब्धी टाकिला । सावकास ॥
यासी म्हणिजे आत्मज्ञान । येणे पाविजे समाधान ।
परब्रम्ही अभिन्न । भक्तचि जाला ॥ 

असे देव दर्शन घडल्याने, मनातील साऱ्या कुशंकाचा नाश होतो. आशा-निराशेच्या खेळातून मुक्ती मिळते. जन्ममृत्यूचे भय संपते. भक्त आणि परब्रह्म  यांचे अद्वैत साधलेले असते. भक्त आधी साधक आणि अंती साधू होतो. 

देहेबुद्धी हे ज्ञानबोधे त्यजावी ।
विवेकें तये वस्तूची भेट घ्यावी ।।
तदाकार हे वृत्ती नाही स्वभावे ।
म्हणोनी सदा तेंचि शोधीत जावें ॥
(क्रमशः)
संदर्भ  :
              (१)  श्री मनाचे श्लोक
              (२)  श्री ग्रंथराज दासबोध

चिंता करी जो विश्वाची ... (३०)

श्री रामदास स्वामींनी ज्ञानदानाचे व्रत स्वीकारले होते. मोठ्या निष्ठेने ते त्या व्रताचे पालन करीत होते. 

सर्वसामान्य जनांचे अज्ञान दूर करून, त्यांना शहाणपणाच्या, व्यवहारज्ञानाच्या चार गोष्टी सांगून त्यांचे आयुष्य सुकर करणे हे रामदास स्वामींचे उद्दिष्ट्य होते.  त्यांनी त्यांच्या दासबोध या ग्रंथात व्यवहार चातुर्याच्या काही सोप्या पद्धती सांगितल्या आहेत. त्यांचे अनुकरण केल्याने जीवनात उद्भवू शकणारे संभाव्य धोके, अडचणी टाळता येणे शक्य होते. 

सर्वसामान्य मनुष्य उदरनिर्वाहासाठी उपजीविका शोधत असतो. ज्याला ज्या ठिकाणी अर्थार्जनाची संधी प्राप्तं होईल तिथे जाणे त्यास क्रमप्राप्त असते. आपल्या ओळखीचे भावातला सोडून अनोळखी जागी जाणे, तिथे राहणे हे अशक्य नसले तरी अवघड नक्कीच असते. नव्या ठिकाणी माणसे, जागा, चालीरीती सारेच अनोळखी असते. अशावेळी आपल्या जुन्याच सवयी, चालीरीती आणि विचार तसेच ठेवून जगणे अव्यवहार्य असते. म्हणून समर्थांनी सांगितले आहे, तुम्ही ज्या ठिकाणी जाल, तसेच व्हा. तिथल्या लोकांप्रमाणेच राहणीमान असू द्या. तिथले नियम, रीती समजून घ्या आणि त्याचे यथायोग्य पालन करा. असे केल्याने नवख्या ठिकाणाचे लोक देखिल तुमचा स्वीकार करतील, त्यांच्या समूहात सामील करून घेतील. तुम्ही स्वतःमध्ये बदल करणे गरजेचे आहे, अन्यथा तुमचे जिणे दुष्कर होईल.

आयुष्य सुरळितपणे जगता यावे, या साठी वर्तन, व्यवहार कसे असावेत या बद्दल समर्थांनी मोलाचे मार्गदर्शन केले आहे. 

मना श्रेष्ठ धारिष्ट्य जीवी धरावे ।

मना बोलणे नीच सोशीत जावे ॥

स्वये सर्वदा नम्र वाचे वचावे ।

मना सर्व लोकांसी निववावे ॥ 

असा उपदेश समर्थांनी दिला आहे. असे वागल्याने कुणाशी वैर अथवा भांडण-तंटे होण्याची शक्यता मावळते .. आणि कुठल्याही अडथळ्यांशिवाय जीवनक्रम चालू राहतो. ज्यावेळी मनुष्य परक्या ठिकाणी राहण्यास जातो, त्या वेळेस तर असे वागणे अत्यंत उपयुक्त ठरते. कुठेही असले तरी श्रेष्ठ आणि सामर्थ्यशाली लोक ज्यांना अनेक जण पूज्य मानतात आणि त्यांच्या आज्ञेनुसार वर्तन करतात, अशा लोकांबरोबर योग्य प्रकारे संपर्क ठेवणे इष्ट असते. 

कोणी येके ग्रामी अथवा देसी । राहणे आहे आपणासी ।

न भेटता तेथिल्या प्रभुसी । सौख्य कैचे ॥ 

म्हणौनि ज्यास जेथे राहाणे । तेणे त्या प्रभूची भेटी घेणे ।

म्हणिजे होये श्लाघ्यवाणे । सर्व काही ॥ 

ज्या गावी, ज्या देशी राहायचे,  तिथल्या अधिकारी  व्यक्तींच्या संपर्कात असणे शहाणपणाचे असते. कारण त्यांच्या  प्रभावाने,  इतर सामान्य जन देखिल सौजन्याने व्यवहार करतील. संशयाने पाहणार नाहीत, अथवा  कसल्याही कार्यात अडथळा आणणार नाहीत. परंतु जर तुम्ही योग्य व्यक्तींच्या संपर्कात नसाल तर मात्र तुमचे तेथील राहणे दुष्कर होण्याची शक्यता असते. 

त्यास (प्रमुख अथवा अधिकारी व्यक्ती) न भेटता त्याचे नगरी । राहाता धरितील बेगारी ।

तेथे न करिता चोरी ।  आंगी लागे ॥ 

या कारणे जो  शाहाणा । तेणे प्रभुसी भेटावे जाणा ।

ऐसे न करिता दैन्यवाणा । संसार त्याचा ॥ 

आपल्याहून वरिष्ठ व्यक्तींचा योग्य त्या प्रकारे सन्मान करणे हेच सामान्य व्यवहारज्ञान श्री रामदास स्वामींनी सांगितले आहे. जे लोक कर्तृत्ववान आहेत, अनुभवी आहेत आणि त्याच बरोबर ते अधिकार स्थानावर आहेत, त्यांचे  शब्द मानणारे अनेक लोक आहेत, असे सज्जन हे आदर आणि सन्मानास योग्य असतात. अशा व्यक्तींच्या ओळखीने, संपर्काने आणि त्यांच्या प्रभावाने अनेक कार्य  निर्विघ्नपणे मार्गी लागतात. 

त्यानंतर समर्थ समाजात असलेल्या अशा अधिकाराची उतरंड कशी असते त्याचे वर्णन करतात. सर्वोच्च स्थानी कुणी एक असेल, परंतु त्याच्या आधिपत्याखाली अनेक प्रभावशाली जन असतात. 

ग्रामी थोर ग्रामाधिपती । त्याहूनही थोर देशाधिपती ।

देशाधिपतीहूनि नृपती । थोर जाणावा ॥ 

राष्ट्रांचा प्रभू तो राजा । बहुराष्ट्र तो माहाराजा ।

महाराजाचाही राजा । तो चक्रवर्ती ॥

येक नरपती येक गजपती । येक हयपती येक भूपती ।

सकळांमध्ये चक्रवर्ती । थोर राजा ॥ 

समाजामध्ये श्रेष्ठत्वाची अशी मांडणी असेल. त्यापैकी आपल्या परिघातील जो श्रेष्ठ आणि ज्येष्ठ, त्याचा नेहमीच मान राखावा.  ही झाली मर्त्य मानव समाजातील  श्रेष्ठत्वाची सारणी.  परंतु मानवजातीच्या  श्रद्धास्थानी ज्या अनेक देव-देवता  असतात, त्याच्यात सुद्धा अशा तऱ्हेचीच संरचना दिसून येते. ब्रम्हा, विष्णु आणि महेश्वर या तीन श्रेष्ठ देवता. त्यांतही ब्रम्हदेव सर्वसृष्टीचा कर्ता, सर्व ब्रम्हांडाचा रचनाकार, म्हणून सर्वश्रेष्ठ. आणि अशा या विश्व निर्मात्या  ब्रम्हाला निर्माण करणारा तो एकमेव आणि सर्वश्रेष्ठ असा अनुक्रम लावलेला दिसतो. 

श्री रामदास स्वामी सांगतात, अशा एकमेव, जगन्नियंत्याला ओळखणे हे  सुजाण सजगतेचे निर्देशक आहे. जो परमात्म्याचे स्वरूप जाणतो, त्याला या जगतातील कोणतीही चिंता संभ्रमित करू शकत नाही. 

श्री समर्थ सांगतात, हर प्रयत्नांनी जगताचा स्वामी जाणावा. त्याची मनोभावे, श्रद्धाभक्तीपूर्वक पूजा-अर्चनां करावी. त्या योगे सामान्यांचे जीवन सुफळ संपूर्ण होईल. अन्यथा सर्व काही -- म्हणजे यश, धन, कीर्ती, मानसन्मान सुख मिळवले, परंतु या सर्वांचा जो कर्ता करविता, त्यांस ओळखले नाही. ओळखले नाही म्हणून पूजिले नाही, त्याचे आदर-सत्कार केले नाहीत. त्याच्या ऋणांप्रती कृतज्ञता व्यक्त केली नाही, तर सारे काही व्यर्थ आहे. 

जेणे संसारी घातले । आवघे ब्रम्हांड निर्माण केले ।

त्यासी नाही वोळखिले । तोची पतित ॥ 

म्हणोनी देव ओळखावा । जन्म सार्थकची करावा ।

न कळे तरी सत्संग धरावा । म्हणिजे कळे ॥ 

देव जाणण्याच्या, ओळखण्याच्या प्रयत्नांना यश आले नाही, तर थोर, आदरणीय आणि ज्ञानी व्यक्तींच्या संगतीत रमावे. त्यांच्या अनुभवायोगे नेणत्यासही सर्वात्मकाची ओळख होईल, असे समर्थांनी सांगितले आहे. 

जाणिजे परमात्मा निर्गुण । त्यासिच म्हणावे ज्ञान ।

त्यांवेगळे ते अज्ञान । सर्वकाही ॥ 

उत्तम रीतीने जीवनयापन करण्यासाठी कोणत्या महत्त्वाच्या कृती करणे आवश्यक आहेत याचे सविस्तर उत्तर समर्थांनी दासबोधातून दिले आहे.  उपजीविका चालविण्यासाठी जेथे कुठे जाण्याची आवश्यकता असेल तेथे जाणे योग्यच आहे. तसेच ज्या देशी, ज्या स्थानी तुम्ही वस्ती करणार, तिथले राहणीमान, रीतीरिवाज यांची माहिती करून घेणे आणि त्यांनुसारच वर्तन ठेवणे इष्ट असे समर्थ सांगतात. चार जण जसे राहतील तसे राहावे, जसे वागतील तसेच वागावे. असे करणे हितकारी असते. कारण वेगळेपण सामान्यजनात सहजतेने उठून दिसते. सहाजिकच वेगळेपण असणाऱ्याकडे सामान्य जन अधिक चिकित्सेने पाहतात. घडोघडी त्याचे परीक्षण करतात आणि आपले सामान्य निकष लावूनच न्यायनिवाडा करतात, जो काहीवेळा चुकीचा आणि अन्यायकारक असू शकतो. परंतु संख्याबलाच्या जोरावर तोच निवाडा मान्य देखिल होऊ शकतो. परंतु काही असे असतात, की जे वेगळे असूनही किंबहुना त्यांच्या वेगळेपणामुळेच लोकमानसात आदराचे स्थान प्राप्तं करतात. अशांना अर्थात साधू, संत, महंत असे संबोधिले जाते. कारण सामान्य जनांची अशी धारणा असते, की संत, महंत हे ईश्वराच्या अधिक निकट असतात. त्यांना देव स्वरूपाचे सत्य दर्शन घडलेले असते. ते ज्ञानी असतात. म्हणूनच पूजनीय असतात. 

जो जाणेल भगवंत । तया नांव बोलिजे संत ।

जो शाश्वत आणि अशाश्वत । निवाडा करी ॥ 

चळेना ढळेना देव । ऐसा ज्याचा अंतर्भाव ।

तोची जणिजे माहानुभाव । संत साधू ॥

जो जनामध्ये वागे । जनांवेगळी गोष्टी सांगे ।

ज्याचे अंतरी ज्ञान जागे । तोची साधू ।

पुढे समर्थ सांगतात, अर्थार्जन करता यावे, कुटुंबाची उपजीविका चालावी या करीत सर्व लोका ज्ञानार्जन करतात. कोणते ना कोणते कौशल्य आत्मसात करतात, ज्या योगे काही उत्पन्न मिळेल. पण असे पोटार्थी ज्ञान हे काही खरे ज्ञान नव्हे. ते प्राप्तं करणे आवश्यक असते. परंतु फक्त तेव्हढेच केल्याने समाधान काही प्राप्तं होत नाही. सांसारिक गरजा भागविणारे ज्ञान हे फक्त भौतिक  गरजा भागविण्यास उपयुक्तं असते. परंतु आत्मिक उन्नती साधायची असेल तर जे सत्य आहे त्याचा शोध घ्यावा लागेल. 

पोट भराव्याकारणे । नाना विद्या अभ्यास करणे ॥

त्यासी ज्ञान म्हणती, परी तेणे - । सार्थक नव्हे ॥

देव वोळखावा येक । तेंची ज्ञान ते सार्थक ।

येर अवघेची निरार्थक । पोटविद्या ॥ 

असे हे पूर्णज्ञान ज्याने प्राप्त केले आहे, अशाच सज्जनांच्या संगतीत राहणे इष्ट. कारण ज्ञानी जनांच्या सहवासाने अज्ञान दूर होणे शक्य असते. अज्ञानी लोकांच्या सहवासात राहण्याने असे काही घडण्याची अपेक्षा बाळगणे अनुचितच आहे. स्वतःची उन्नती साधायची असेल तर आपणाहून श्रेष्ठ व्यक्तींच्या सहवासात राहणे अधिक उचित.  त्यांच्याकडील ज्ञानाने, उत्तम गुणामुळे आपल्यातील न्यून दूर करणे शक्य असते. परंतु हेच जर तुम्ही तुमच्याच बरोबरीच्या, तुमच्याच सारख्या, अथवा तुमच्याहून कनिष्ठ दर्जाच्या व्यक्तींसमवेत सतत राहिलात, तर असे होणे कदापिही शक्य नाही. 

अज्ञानास भेटता अज्ञान । तेथे कैचे सापडेल ज्ञान ।

करंट्यास करंट्याचे दर्शन । होता, भाग्य कैचे ॥ 

अबद्धापासी गेला अबद्ध (गैरशिस्तीचा) । तो कैसेनि  होईल सुबद्ध । 

बद्धास भेटता बद्ध (अज्ञानी) । सिद्ध नव्हे ॥

या कारणे ज्ञाता पाहावा । त्याचा अनुग्रह घ्यावा ।

सारासारविचारे जीवा । मोक्ष प्राप्त ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :    (१) श्री मनाचे श्लोक 

              (२)  श्री ग्रंथराज दासबोध 

x

चिंता करी जो विश्वाची ... (२९)

समर्थ रामदास स्वामींनी, मनुष्य जातीचे विभाजन हे त्यांच्या गुणावगुणांप्रमाणे चार प्रकारात होते असे म्हणले आहे. जे अवगुणी आहेत, त्यांच्या विकार, दोषात बंदीवान आहेत, अशांना  "बद्ध जन" असे संबोधिले आहे. त्यांच्यात काही बदल घडल्याने अथवा स्वतःच्या दुर्गुणाची जाणीव झाल्याने त्यांना पश्चात्ताप होतो. स्वतःमध्ये काही सुधारणा व्हावी अशी इच्छा जागृत होते. अशा वक्तींना "मुमुक्ष" असे संबोधिले आहे. त्यांनी ज्ञानसाधनेचा मार्ग अनुसरल्यास त्यांना "साधक" म्हणले जाते .  श्री रामदास स्वामींनी साधकाचे गुणवर्णन केले आहे. 

साधक कुणाला म्हणावे ? 

ज्याने सर्व अनिष्टं वृत्तींचा त्याग केला आहे. साऱ्या अवगुण आणि दोषांना  नाकारून, निरामय ज्ञानसाधनेचा मार्ग स्वीकारला आहे. अशा व्यक्तीस साधक म्हणावे. साधकाची वाटचाल "सिद्ध" पदाच्या प्राप्तीकडे सुरू होते. अंतिम ध्येयाच्या प्राप्तीकरता त्यांना अनेक अवगुणांचा/ दुर्गुणांचा त्याग करावा लागतो. तेव्हाच सिद्धत्व प्राप्त होते. 

त्याग घडे अभावाचा । त्याग घडे संशयाचा ।

त्याग घडे अज्ञानाचा । शनै शनै ( हळू हळू ) ॥

ऐसा सुक्ष्म अंतर्त्याग । उभयांस घडे सांग । 

निःस्पृहास बाह्य त्याग । विशेष आहे ॥ 

सिद्धत्व प्राप्तं झालेली व्यक्ती कशी असेल? अशा व्यक्तींच्या ठायी कोणती लक्षणे दिसून येतात? त्याची चर्चा समर्थ सविस्तरपणे करतात. शुद्ध ज्ञान प्राप्तं झालेल्या व्यक्ती सात्त्विक असतात. त्यांच्या वागण्या-बोलण्यात राग, द्वेष, मत्सर, कपट, हेवा इत्यादी तामसी गुणांचा पूर्णतः अभाव दिसून येतो. भौतिक सुखसाधनांचा त्यांना मोह नसतो. घरदार, नातेवाईक, मित्र परिवार या सर्व पाशातून त्यांना मुक्ती मिळालेली असते. कसलीही वासना/ लालसा मनात शिल्लक राहिलेली नसते. त्यामूळे चित्त स्थिर असते. विचार अधिक सुस्पष्टं आणि निर्मळ झालेले असतात. अशा व्यक्तींच्या सहवासात शांती आणि समाधान प्राप्तं होते. 

जनी भक्त ज्ञानी विवेकी विरागी ।

कृपाळू मनस्वी क्षमावंत योगी ॥

प्रभू दक्ष व्युत्पन्न चातुर्य जाणे ।

तयाचेनि योगे समाधान बाणे ॥ 

 सामान्य जनांस जे अप्राप्यं आहे, त्याचा शोध घेण्याचा साधकाचा निश्चय असतो. शुद्ध ज्ञान प्राप्तं करणे हेच साधकांचे ध्येय असते. सृष्टी आणि सृष्टीकर्ता परमेश्वर यांना जाणून घ्यायची उत्सुकता त्यांच्या मनी सर्वकाळ जागृत असते. सामान्य जनांस जे अवगत नाही, त्याचाच शोध त्यांना घ्यायचा असतो. असंख्य रूपात, अनेक स्थानी नेहमी प्रकट होणाऱ्या परमेश्वराचे आकलन त्यांना करून घ्यायचे असते. त्यांच्या या अखंड आणि अविश्रांत केलेल्या ज्ञानसाधनेचे फलित त्यांना प्राप्तं होते. पूर्ण  आणि शुद्ध ज्ञानाची प्राप्ती होते. आणि मग साधक सिद्ध पदास प्राप्तं होतो. 

साधू वस्तु ( ब्रह्म ) होऊन ठेला । संशय ब्रम्हांडाबाहेरी  गेला ।

निश्चये चळेना ऐसा जाला । या नाव सिद्ध ॥ 

पूर्ण ज्ञानाची प्राप्ती झाल्यावर कसल्याही संशयाला तीळमात्रही जागा शिल्लक राहिली नसते. सृष्टीचे सारे ज्ञान असते. परब्रह्मांविषयीचे संदेह फिटलेले असतात. सामान्य जनांच्या मनात असलेल्या भय, शंका साधूसाठी लयाला गेलेल्या असतात. विज्ञान प्राप्तीमुळे सारे दोष, अवगुण, शंका, भीती आणि संशय या सर्वांची जाग अपूर्व अशा मनःशांतीने घेतली असते. अशा प्रकारे मूलतः अवगुणात बद्ध झालेला सामान्य व्यक्ती, मुमुक्ष होतो. तदनंतर साधनामार्ग अनुसरत साधक होतो. आणि त्याच्या अविरत परिश्रमाचे फलस्वरूप म्हणून त्यांस सिद्ध पदाची प्राप्ती होते. 

बद्धपणाचे अवगुण । मुमुक्षपणी नाही जाण ।

मुमुक्षपणाचे लक्षण । साधकपणीं नाही ॥

साधकासी संदेहवृत्ती । पुढे होतसे निवृत्ती ।

याकारणे निःसंदेह श्रोती । साधू वोळखावा ॥ 

संशय हा मनुष्याचा सर्वात मोठा शत्रू आहे. संशयामुळे मिळवलेले ज्ञान फोल ठरते. संशय सद्गुणी माणसाला नीच पदाला नेतो. म्हणून संशय हा ज्ञान मार्गातील मोठा अडसर आहे. संशयाला दूर केले तरच संपूर्ण ज्ञानाची प्राप्ती होते. आणि मनुष्य सिद्धत्वं प्राप्तं करतो. म्हणून संशयाचा त्याग ही सिद्ध पदाला पोहोचण्याच्या मार्गातील पहिली पायरी आहे.

संशयारहित ज्ञान । तेचि साधूचे लक्षण ।

सिद्धाआंगी संशय हीन । लागेल कैसा ॥

कर्ममार्ग संशये भरला । साधनी संशये कालवला ।

सर्वांमध्ये संशय भरला । साधु तो निःसंदेह ॥ 

संशयाचे ज्ञान खोटे । संशयाचे वैराग्य पोरटे । 

संशयाचे भजन वोखटे (खोटे) । निर्फळ होय ॥ 

म्हणून मनातील संशय काढून टाकावा. संशय हा परमार्थ साधनेतील अडथळा आहे. संशयग्रस्त मनाने केलेली भक्ती, साधना निरूपयोगी ठरते. मनातील संशयाचे निराकरण करूनच साधनामार्ग स्वीकारला असता मोक्षप्राप्ती होईल, असे समर्थांनी दासबोधात सांगितले आहे. संशय विरहित चित्त, हेच साधूचे व्यवच्छेदक लक्षण म्हणता येईल. अवगत केलेल्या ज्ञानावर, पुरेपूर विश्वास असेल, तरच त्या ज्ञानाच्या बळावर वादविवाद करावा. निःसंदेह ज्ञानामुळे वक्त्याच्या बोलण्याला धार येते. त्याचे बोलणे श्रोत्यांसाठी, (ज्यामध्ये अनेक विद्वान देखिल असतात) रोचक ठरते. वक्तृत्वाला एक निश्चित असा आधार असतो. असे बोलणे श्रोते मनःपूर्वक श्रवण करतात. त्यातील विचारांना काळजीपूर्वक समजून घेतात. तेच जर वक्ता अनिश्चित  असेल, अपुऱ्या ज्ञान आणि माहितीच्या आधारे बोलत असेल, आणि त्याला स्वतःलाच, तो बोलत असलेल्या विषयासंबंधी पूर्ण, निःसंदेह ज्ञान नसेल, तर ते बोलणे श्रोत्यांना कंटाळवाणे वाटते. वाक्यांवर रचलेली वाक्ये भारूडभरती आणि रुचिहीन वाटतात. म्हणून जो स्वतःच्या ज्ञानाविषयी पूर्ण आश्वस्त आहे, तोच खरा साधू  हे ओळखावे. 

निश्चयेविण सर्व काहीं । अणुमात्र ते प्रमाण नाही ।

वेर्थचि पडिले प्रवाहीं । संदेहाचे ॥

निश्चयेविण जे बोलणे । ते अवघेचि कंटाळवाणे ।

बाष्कळ बोलिजे वाचाळपणे । निरार्थक ॥

असो निश्चयेविण वल्गना । ते अवघीच विटंबना ।

संशये काही समाधान । उरी नाही ॥ 

साधूपण प्राप्तं होण्यासाठी चित्तवृत्ती शांत आणि समाधानी असायला हवी. संशयाने निर्माण होणारा खेद, द्वेष, संताप पूर्णतः निमाला असला पाहिजे. ही स्थिती प्राप्तं करण्यासाठी संशयी वृत्ती सोडून द्यायला हवी. स्वतःच्या ज्ञानाविषयी, माहिती विषयी आत्मविश्वास असायला हवे. काही बोलण्यापूर्वी मनाचा निश्चय झालेला असावा. जे काही बोलणार, सांगणार ते आधी मनाशी सुनिश्चित करून, त्याची सत्यता, यथार्तता पडताळून पाहणे आवश्यक आहे. एकदा मुखातून बाहेर पडलेला शब्द परत फिरविणे,  हे साधूपणाचे लक्षण नव्हे. ज्या श्री रामाची श्रद्धा, भक्तिपूर्वक पूजा करायची, त्यांचे एकवचनी बाणा आणि सत्यप्रियता, न्यायप्रियता हे गुण अंगिकारले पाहिजेत. तरच ती खरी साधना होईल. 

पुढे समर्थ म्हणतात,  बोलण्यात, वचनात निश्चय असायला पाहिजे. कुणास प्रश्न पडेल की , हा निश्चय म्हणजे नेमके काय? 

मग त्याची व्याख्या समर्थ उलगडून सांगतात. 

ऐक निश्चय तो ऐसा । मुख्य देव आहे कैसा ।

नाना देवाचा वळसा (गोंधळ) । करूचि नये ॥ 

जेणे निर्मिले सचराचर । त्याचा करावा विचार ।

शुद्ध विवेके, परमेश्वर । वोळखावा ।। 

साधकाला सिद्धत्वं केव्हा प्राप्तं होते? तर जेव्हा त्यांस परमेश्वराचे स्वरूपदर्शन होते. आत्मज्ञानाची प्राप्ती होते.  साधूस नक्की माहीत असते, की सर्व जगाचा स्वामी एकच आहे. अनंत मताच्या गलबल्याला तो दुर्लक्षितो, आणि ठाम पणे उच्च रवाने सांगतो शुद्धस्वरूपी ज्ञान हे सर्वांस समानच आहे. मग त्यांच्या साधनेच्या / अभ्यासाच्या पद्धती वेगळ्या असल्या, तरी त्या सर्व मार्गाने चालणाऱ्या पथिकांचे अंतिम ध्येय एकच असते. अशा प्रकारे आत्मज्ञानाची प्राप्ती झाल्यानंतर, साधूस साक्षात्कार होतो, की परमेश्वर देखिल एकच आहे. सर्व चराचर ज्याने व्यापिलेले आहे, सर्व प्राणिमात्र ज्याचे अंशरूप आहेत, जो अनेक रूपाने, अनेक स्थानी प्रकट होत असतो, असा  देव एकच आहे. अशा सर्वांभूती, सर्वसाक्षी ईश्वराविषयी समर्थांनी म्हणले आहे -- 

नव्हे जाणता नेणता देवराणा । न ये वर्णिता वेदशास्त्रां पुराणां ॥ 

नव्हे दृश्य अदृश्य साक्षी तयाचा । श्रुती नेणती नेणती अंत त्याचा ॥ 

वसे ऱ्हुदयी देव तो जाण ऐसा । नभांचेपरी व्यापकू जाण तैसा ॥

सदा संचला येत ना जात काही । तयावीण कोठे रिता ठाव नाही ॥ 

परमात्म्याचे स्वरूपदर्शन घडलेल्या सिद्धाने सदासर्वकाळ विरागी वृत्तीने  राहावे,  असे समर्थ म्हणतात. कारण साधुजनास, सामान्यजन आदर्शवत समजतात. त्यांचा श्रद्धा-भक्तिपूर्वक आदर करतात. सामान्यांच्या श्रद्धेचा, भावनांचा,  सन्मान राखण्यासाठी, साधूने व्रतस्थ जीवनशैली अनुसरावी. कुठलाही अतिरेक, कुपथ्य अथवा व्यभिचार न करता सात्त्विक, निरामय जीवनपद्धतीचा अवलंब करावा. त्या योगे  साधनेत देखिल कसलीही बाधा येत नाही आणि सर्वसामान्यांच्या आदर, सन्मानास ते पात्रं ठरतात. 

आपल्या देवास वोळखावे । मग मी कोण हे पाहावे ।

संग (मी पणा, आत्माभिमान) त्यागून राहावे । वस्तुरूप ॥ 

तोडावा बंधनाचा संशयो । करावा मोक्षाचा निश्चयो ।

पाहावा भूतांचा अन्वयो । वितिरेकीसी (सृष्टीच्या आदी आणि अंताचा विचार ) ॥ 

पूर्वपक्षेसिं सिद्धांत । पाहावा प्रकृतीचा अंत ।

मग पावावा निवांत । निश्चय देवाचा ॥ 

साधुंच्या मनात ईश्वराविषयी, त्यांच्या स्वरूपाविषयी संदेह नसतो. सर्वांभूती ईश्वर एकच आहे हे सत्य जाणल्याने द्वैतभाव संपलेला असतो. कुणाविषयी आकस अथवा श्रेष्ठत्वाचा वाद नसतो. अशा साधूची वृत्ती निगर्वी असते. कसलाही मोह अथवा लालसा नसल्याने मन शांत, समाधानी असते. ज्ञानसाधनेतील सर्व अडचणींवर मात केलेली असल्याने, साधना अधिक प्रखर आणि प्रभावी होते. ज्ञानाची अनेक दालने त्यांच्यासाठी उघडलेली असतात. त्याचा फायदा अर्थातच इतर सामान्य जनांस देखिल होतोच. साधुजनाने अज्ञानाचे, अहंकाराचे अडथळे दूर करून सहजसाध्य केलेल्या वाटेवरून मार्गक्रमणा करून त्यांची,  आणि पर्यायाने संपूर्ण समाजाची उन्नती साधली जाते. 

अशा प्रकारे जनसामान्यांचे श्रद्धास्थान असलेल्या,  "सिद्ध" पदास पोहोचलेल्या साधुजनास,  आचार-विचारांचा विवेक राखण्याचा सल्ला श्री रामदास स्वामींनी दिला आहे. अहंकार हा मनुष्याचा शत्रू आहे. आत्मपौढी आणि दुराभिमानाच्या योगे तुम्ही जनलोकांच्या अनादरास पात्रं व्हाल असे ते बजावतात. कमी बोलावे. बोलाल ते सत्य आणि सार्थच असावे. श्रोत्यांच्या प्रश्नांना आदरपूर्वक, योग्य उत्तरे द्यावीत. कुणाची उपेक्षा करू नये.  कुणाचा अपमान  अथवा त्यांच्या अज्ञानाची हेटाळणी करू नये. कारण सर्वसामान्यांचे अज्ञान दूर करणे,  हेच साधूचे परमकर्तव्य आहे. गर्व आणि आत्माभिमानामुळे  तुमच्या कर्तव्यपूर्ती मध्ये बाधा येईल, म्हणून मनात नेहमी विनम्र भाव असायला हवा , सामान्यांप्रती सहानुभूती असली पाहिजे. 

सिद्ध असता आत्मज्ञान । संदेह वाढवी देहाभिमान । 

या कारणे समाधान । आत्मनिश्चये राखावे ।।

आठवता देहबुद्धी । उडे विवेकाची शुद्धी ।

या कारणे आत्मबुद्धी । सुदृढ करावी ॥

आत्मबुद्धी निश्चयाची । तेचि दशा मोक्षश्रींची । 

अहमात्मा हे कधिचि विसरो नये ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ - 

              (१)  श्री मनाचे श्लोक 

              (२) श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (२८)

श्री समर्थ रामदास स्वामी यांनी मनामध्ये काही एक संकल्प धरून, दासबोध ग्रंथाची रचना करण्याच्या प्रकल्पाला सुरूवात केली होती. वैराग्यवृत्तीने जगताना संपादन केलेले ज्ञान आणि अनुभव ते ग्रंथामध्ये अंकीत करीत होते. गोसावी वृत्तीने सर्वसंचार करीत असताना पाहिलेले, ऐकलेले आणि समजलेले सारे सारे काही ते श्रोत्यांना आणि शिष्यांना सांगत होते. अपेक्षा एकच होती, ऐकणाऱ्याने त्यातून बोध घ्यावा, स्वतःबरोबरच इतरांचेही जीवन सुखी आणि संपन्न करावे. 

समर्थांनी अखिल विश्वातील मनुष्यजातीचे वर्गीकरण चार प्रकारात करता येईल असे सांगितले आहे. ते म्हणजे बद्ध, मुमुक्ष, साधक आणि सिद्ध. 

"बद्ध" म्हणजेच बंदिवान असलेले, आपल्याच अवगुणात जखडलेले असे. तर  "मुमुक्ष" म्हणजे आपल्या चुकांची, अपराधांची, अवगुणांची जाणीव झालेले आणि त्यातून मुक्त होण्याचा मार्ग शोधणारे असे लोक. 

रामदास स्वामी  अवगुणांच्या आणि दुष्कर्मांच्या गर्तेत अडकलेल्या जनलोकांना समर्थ समजावतात,

नको रे मना वाद हा खेदकारी ।

नको रे मना  भेद नाना विकारी ॥

नको रे मना शिकवू पुढिलांसी (दुसऱ्यांना) ।

अहंभाव जो राहीला तूजपासी ॥ 

काही जण स्वतःला अनुभवी, ज्ञानी आणि इतरांहून अधिक शहाणे समजतात. दुसऱ्यांना  शिकविणे, सल्ला देणे, त्यांच्यातील कमीपणा जाणवून देणे इ. त्यांना प्रिय असते. समर्थ अशा  बोलघेवड्यांना समज देतात. इतरांना काही शिकविण्या आधी स्वतः,स्वतःचे परीक्षण करावे.  ज्ञानार्जन ही अखंड चालणारी प्रक्रिया आहे. आता 'मी' परिपूर्ण  आहे असे मानून दुसऱ्यांना तुच्छ लेखू नये. त्या ऐवजी आपल्यातील हीण हेरून त्यांचा नायनाट करावा. प्रत्येक क्षणी अधिक  चांगले, अधिक उच्च प्रतीचे करण्याची, शिकण्याची तयारी ठेवावी. कपट, अहंकार आणि स्वार्था सारख्या क्षुद्रं गुणांचा त्याग करून, सौजन्याचा, नम्रतेचा मार्ग अनुसरावा ---  असा उपदेश समर्थांनी केला आहे. 

आपल्यातील  अवगुणाचा त्याग करून, नीतिवंत आयुष्य जगण्याची कामना करणाऱ्यांनाही समर्थ चार शब्द सांगतात. आपल्या उन्नतीचा मार्ग, आपणच शोधावा लागतो. दुसरा कोणी फार तर मार्गदर्शन करेल, शहाणपणाचा सल्ला देईल. पण प्रयत्नं ज्याचे त्यानेच करायचे असतात. एकदा स्वतःचा निश्चय झाला, की काहीही अशक्य नाही, परंतु त्यासाठी प्रामाणिक प्रयत्नांचे अधिष्ठान पाहिजे. वाईट संगतीचा त्याग करून, सज्जनांच्या सहवासात कालक्रमणा केल्याने इच्छीत मार्ग नक्की मिळेल असा उपदेश समर्थांनी केला आहे. 

मने कल्पिला विषयो (अशुद्ध कल्पना) सोडवावा ।

मनें देव निर्गुण तो वोळखावा ॥ 

मनें कल्पिता कल्पना ते सरावी (नष्ट व्हावी)। 

सदा संगती सज्जनाची धरावी ॥ 

पाप-पुण्य, नीती-अनीती, सत्कर्म-दुष्कर्म या सर्वाचे कारकत्व चित्त आणि बुद्धी मध्येच असते. म्हणून चित्त आणि बुद्धी स्थिर आणि शुद्ध करण्याचा दृढ  संकल्प केला असता तुमचे मनोरथ नक्कीच सिद्धीस जातील असा दिलासा श्री रामदास स्वामींनी श्रोत्यांना आणि शिष्यगणांना दिला आहे. 

अवगुणांमध्ये बद्ध असलेल्या जनास भान येते, आपल्या चुकांची  जाणीव होऊन त्यांचे परिमार्जन करण्याचा मार्ग शोधू लागतात. अशांची गणना आता मुमुक्ष जनात होऊ लागलेली असते. पापक्षालन करण्यासाठी मुमुक्ष जन देवाच्या द्वारी शरण येतात. संत-सज्जनांच्या सेवेत आणि सहवासात  रमतात. कारण अशा करण्याने उन्नतीचा, मुक्तीचा मार्ग मिळण्याची आशा त्यांना असते. सज्जनांच्या सहवासात आणि संताच्या आशीर्वादाने त्यांच्यातील दुष्प्रवृत्तीचा ऱ्हास होऊन त्यांना साधकत्व प्राप्तं होते. 

"साधक" कुणास म्हणावे? त्यांची लक्षणे काय आहेत? याचे सविस्तर वर्णन श्री रामदास स्वामींनी दासबोध या ग्रंथामध्ये केले आहे. 

अवगुणांचा करूनी त्याग । जेणे धरिला संतसंग ।

तयासी बोलिजे मग । साधक ऐसा ॥ 

जो संतासी शरण गेला । संतजनी अश्वासिला ।

मग तो साधक बोलिला । ग्रंथांतरी ॥

उपदेशिले आत्मज्ञान । तुटले संसारबंधन ।

दृढतेकारणे करी साधन । या नाव साधक ॥ 

अशाप्रकारे "मुमुक्ष" जन आता "साधक" झालेले असतात. कुठल्याही सांसारिक पाशांची  त्यांना  क्षिती राहिलेली नसते. आत्मज्ञान प्राप्तं करून मोह, मायेच्या बंधनातून ते  मुक्तं झालेले  असतात. सज्जनांचा सहवास आणि संताच्या अनुसरणाने चित्त आणि बुद्धी स्थिर होते. त्यामुळे भविष्यकाळाचे भय अथवा चिंता त्यांना  त्रस्त करीत नाहीत. साधक जनांचे आचार विचार, सात्त्विक आणि निर्मळ  असतात. क्रोध, द्वेष, हव्यास इ. तामसी गुणांपासून ते आता दूर असतात. अपरिमित अशा मनः शांतीचा  अनुभव घेत असतात. ज्ञानग्रहण करताना  तत्पर असतात. सारासार विचारशक्ती पूर्णतः जागृत ठेवून त्यांची ज्ञानसाधना सुरू असते. सर्व संदेहांचे निराकरण होऊन, पूर्ण ज्ञानाच्या दिशेने  वाटचाल चालू असते. 

देहबुद्धी विवेके वारी । आत्मबुद्धी दृढ धरी ।

श्रवण  मनन केलेंची करी । या नाव साधक ॥

विसंचूनी (विसरून, दुर्लक्षून) दृश्यभान । दृढ धरी आत्मज्ञान । 

विचार राखे समाधान । या नाव साधक ॥ 

असे साधक जनांचे वर्णन समर्थांनी केलेले आहे. दृश्यं जगाची माया साधकांना मोहवू शकत नाही. जे अदृष्टात आहे, सामान्य जनांच्या दृष्टीआड आहे, असे पूर्णब्रह्म त्यांच्या दृष्टीसमोर साकार होते. सत्य-असत्य, कल्पित-अकल्पित याची जाणीव त्यांना झालेली असते. दृष्टीपुढील भ्रमाचे पटल विरल होत होत नाहीसे झालेले असते. साधक जन ईश्वराच्या सान्निध्य असतात. त्यांची वृत्ती शांत आणिक सात्त्विक असते. हिंसक अथवा तामसी विचार त्यांच्या जवळ येऊ शकत नाहीत. राग, लोभ, क्षोभ, चिंता त्यांना आता त्रस्तं करीत नाहीत. ते स्वतः या सर्वांपासून मुक्तं असतात, परंतु जे अजूनही या चक्रात अडकलेले आहेत त्यांच्या प्रती सहानुभूती बाळगून त्यांच्या सहाय्यास अनुकूल असतात. असे साधक जन समाजासाठी अतिशय लाभदायी असतात. कारण ते जनताजनार्दनास शांततेची, सौख्याची शिकवणूक देतात. दुसऱ्यांच्या भावनांचा आदर करण्याचे महत्त्व समजावतात, आणि समाजाच्या प्रगतीस सहाय्यक ठरतात. 

असत्क्रिया ते सोडिली । आणि सत्क्रिया ते वाढविली ।

स्वरूपस्थिती बळावली । या नाव साधक॥ 

अवगुण त्यागी दिवसेंदिवस । करी उत्तम गुणांचा अभ्यास ।

स्वरूपी लावी निजध्यास । या नाव साधक ॥ 

अशा प्रकारे साधकजन उत्तरोत्तर उन्नतीच्या मार्गावरून पुढे जात असतात. अनेक उत्तम ग्रंथांच्या परिशीलनाने आणि संत, ज्ञानी आणि सज्जना समवेत करीत असलेल्या वैचारिक आदान-प्रदानामुळे अधिकाधिक प्रगल्भ होत असतात. सत्य आणि भ्रम यातील फरक त्यांना उमगू लागलेला असतो. "चकाकते ते सर्व सोने नसते" या उक्तीची सार्थकता त्यांनी अनुभवलेली असते. कसबी सोनार जसे सुवर्णातील हीण पारखून ते काढून टाकतो, आणि शुद्ध सोन्याचे अलंकार घडवितो. तद्वतच साधक जन अनेक विचार, तत्त्वं , सिद्धान्त पारखत असतात. जे त्यांच्या बुद्धीच्या कसोटीवर खरे ठरतात, त्यांचाच ते स्वीकार करतात. त्यांचे विचार अधिक परिपक्वं होत असतात. 

जे या जनांसी चोरिलें । मनास न वचे अनुमानले ।

तेंची जेणे दृढ केले । या नाव साधक ॥ 

जे बोलताची वाचा धरी (वाणी कुंठीत होते) । जे पाहताची अंध करी ( सामान्य दृष्टीस दिसत नाही) ।

ते साधी नाना परी । या नाव साधक ॥ 

जे साधू जाता साधवेना । जे लक्षू जाता लक्षवेना । 

तेंची अनुभवें आणि मना । या नाव साधक ॥ 

जेथे मनची मावळे । जेथे तर्कची पांगुळे ।

तेची अनुभवा आणी  बळे । या नाव साधक ॥ 

अशा प्रकारे साधक आत्म ज्ञान प्राप्त करितात. भ्रम आणि मायेवर ते विवेक बुद्धीने मात करतात. स्वानुभव आणि ज्ञानाच्या बळावर ते अतार्किक आणि अज्ञानी प्रथांवर, विचारांवर विजय मिळवितात. जे सामान्य जनांच्या दृष्टी आड आहे अशा सत्याचे त्यांना आकलन झालेले असते. स्वतःकडे पाहण्याची एक प्रौढ प्रगल्भ दृष्टी त्यांना प्राप्तं झालेली असते. तिच्या बळावर ते स्वतःचे स्वरूपदर्शन करू शकतात. अशा प्रकारे आत्मज्ञान प्राप्तं केलेले साधकजन, साऱ्या अवगुणांचा निःपात करतात. त्यांच्या ठायी सद्गुणांचेच वास्तव्य आता असते.सत्प्रवृत्तींच्या योगे वाईट, अनिष्टं वृत्तीचा उच्छेद करणे त्यांना साधलेले असते. आपल्या अखंड आणि अविरत साधनेने ते सामान्य जानांच्या आदरास प्राप्तं झालेले असतात. आता ते सामान्य सांसारिक नसतात. सारी लोभ मायेची बंधने त्यांनी तोडलेली असतात. आता त्यांनी  संयमीत आणि अनासक्तं जीवनशैलीचा स्वीकार केलेला असतो. धनसंचय, सत्ता, अधिकार या सर्वांचा त्यांनी त्याग केलेला असतो. 

विवेकबळे गुप्त जाला । आपोआप मावळला ।

दिसतो, परी देखिला । नाहीच कोणीं ॥

मीपण मागे सांडिले । स्वये आपणास धुंडिले । 

तुर्येसही ओलांडिले । या नाव साधक ॥ 

पुढे उन्मनीचा सेवटी । आपली आपण अखंड भेटी ।

अखंड अनुभवी ज्याची दृष्टी । या नाव साधक ॥ 

साधक जनांचा "मी" पणा पूर्णतः निवळलेला असतो. परब्रम्हाशी त्यांनी अद्वैत साधलेले असते. स्वतःच्या ज्ञानाचा, साधनेचा, द्रष्टेपणाचा अहंकार देखिल नष्टं होऊ लागलेला असतो. आपले सत्यस्वरूप दर्शन त्यांना झालेले असते. काल्पनिक भय विरून पूर्ण जागृतावस्था प्राप्तं झालेली असते. वैराग्यवृत्तीने, तटस्थ वृत्तीने लौकिक जगात वावरणे साध्यं झालेले असते. नातीगोती, माया, ममता या सर्वात त्यांना आता काहीच स्वारस्यं नसते. सारे संदेह, विकल्प लयास गेलेले असतात. मनात संशयाला कसलीही जागा नसते. चित्तवृत्ती स्थिर झालेली असते. 

द्वैताचा तटका (संबंध) तोडिला । भासाचा भास मोडिला ।

देही असोनी विदेह जाला । या नाव साधक ॥ 

जयास अखंड स्वरूपस्थिती । नाही देहाची अहंकृती ।

सकळ संदेहनिवृत्ती । या नाव साधक ॥ 

साधक जनांस पंचमहाभूतांचा धाक नसतो. भ्रमित कल्पना त्यांची दिशाभूल करू शकत नाहीत. वृत्ती निःस्पृह आणि उदार झालेली असते. आपल्याजवळील सारे काही इतरांस देणे त्यांना सहज शक्य होते, कारण लोभाचा पूर्ण क्षय झालेला असतो. सामान्य जनांस संसारात गुंतवून ठेवणारे सारे गुण दूर करण्यात त्यांना यश आलेले असते. त्यांमुळे निर्विकल्प साधनेचा मार्ग त्यांच्यासाठी मोकळा झालेला असतो. ज्ञानप्राप्तीमुळे त्यांना आता जन्ममृत्यूचे भय वाटेनासे होते. अंगी विरक्ती बाणल्याने थोरपणा, अधिकार, वैभव इत्यादींचा मोह संपलेला असतो, त्यामुळे ते सर्व प्राप्तं करण्या साठीच्या धडपडीला पूर्णविराम मिळालेला असतो. अष्टसात्विक भावनांचा मनी सदैव वावर असल्याने दु:ख, क्रोध, पश्चात्ताप इ इत्यादी नकारात्मक भावनांचा निचरा होतो. मन शांत, प्रसन्न असते. साधना आणि भक्ती अविरत करत राहण्यात कसलाही अडसर उरत नाही. 

ज्ञाने विवेक माजला । तेणे निश्चयो बळावला ।

अवगुणांचा संव्हार केला । वैराग्यबळे ॥

अधर्मास स्वधर्मे लुटिले । कुकर्मासी सत्कर्मे झुगटिले (झुगारले) ।

लांटून (लोटून दिले, बाजूला सारले) वाटा लाविले । विचारे अविचारासी ॥ 

अशा प्रकारे साधकजन पूर्णतः स्वयंसिद्ध झालेले असतात. त्यांचे त्यांच्या विकारांवर, विचारांवर नियंत्रण असते. कुठलीही बाह्य प्रेरणा अथवा उत्तेजना त्यांना त्यांच्या विहित कार्यापासून वेगळी करू शकत नाही. अधिकाचा हव्यास सोडून दिल्याने ईर्ष्या, मत्सर, निराशा अशा त्रासदायक भावना त्यांना ज्ञानसाधनेपासून विचलित करू शकत नाहीत. साधक नेहमी दक्ष आणि सजग असतात. आळस, कुपथ्य आणि अनिष्ट विकारांपासून दूर असतात. त्यांचा जीवनमार्ग निश्चित झालेला असतो. त्यात कसलाही किंतू उरलेला नसतो. नित्यनेमांना साधक जन कधीच टाळत नाही. परिश्रमी आणि नियमित जीवन वृत्तीचा त्यांनी स्वीकार केलेला असतो. त्यांच्या या विरक्त जीवनात विलास आणि उपभोगांना कसलेही स्थान नसते. साधे आणि सात्त्विक जीवनमान त्यांच्या ज्ञानसाधनेसाठी उपयुक्तच असते. अशा प्रकारे अखंड आणि अविरत ज्ञानसाधना करीत सद्गुणांची उपासना करीत असता साधक जन अंततः "सिद्ध" होतात. 

स्वरूपी घातले मना । यातनेसी केली यातना ।

साक्षेप आणि प्रेत्ना । प्रतिष्ठिले ॥

अभ्यासाचा संग धरिला । साक्षपासरिसा निघाला । 

प्रेत्न सांगाती भला । साधनपंथे ॥

सावध, दक्ष तो साधक । पाहे नित्यानित्यविवेक ।

संग - त्यागूनी येक - । सत्संग धरी ॥ 

(क्रमशः) 

संदर्भ : 

            (१) श्री मनाचे श्लोक 

            (२) श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (२७)

श्री रामदास स्वामींनी सकल विश्वातील मनुष्यजातीचे विभाजन चार विभागात करता येईल असे म्हणले आहे. बद्ध , मुमुक्ष, साधक आणि सिद्ध असे चार प्रकार त्यांनी दासबोधात सांगितले आहेत. या पैकी ज्यांना बद्ध म्हणता येईल असे लोक अवगुणी अथवा दुर्गुणी असतात आणि म्हणूनच त्यांना सर्वात हीन असे म्हणले आहे. स्वतःच्या बुद्धीचा, कौशल्याचा उपयोग केवळ स्वार्थाकरता करतात. असे करताना अन्य कुणाच्या नुकसानीची, त्रासाची ज्यांना पर्वा वाटत नाही, जे स्वार्थ, विकार आणि वासनांच्या जोखडात अडकलेले असतात, अशा सर्व लोकांना 'बद्ध' असे संबोधिले आहे. 

नाना प्रकारीचे दोष - । करिता, वाटे परम संतोष ।

बाष्कळपणाचा हव्यास । या नाव बद्ध ॥ 

असेही त्यांचे वर्णन करता येईल. अशा पद्धतीने जीवन व्यतीत करणाऱ्यांना अंतसमयी पश्चात्ताप करणे प्राप्तं होते. म्हणून वेळीच सावध होऊन दुर्गुणांचा त्याग करावा. भक्तिमार्गाची वाट निवडून ज्ञानोपासना करावी.  परमेश्वराची उपासना करताना सर्व चिंतांचे निराकरण होऊन मनःशांतीचा लाभ होईल, कारण भक्ताच्या रक्षणाचा भार देव नेहमीच आपल्या शिरी वाहत असतो, असा उपदेश स्वामी समर्थांनी केला आहे.

देहेरक्षणा कारणे यत्न केला । परी शेवटी काळ घेवोनी गेला ॥

करी रे मना भक्ती या राघवाची । पुढे अंतरी सोडी चिंता भवाची ॥ 

भवाच्या भयें काय भितोस लंडी ( भित्रा) । धरी रे मना धीर धाकासि सांडी ॥

रघूनायकासारिखा स्वामी शिरी । नुपेक्षी कदा कोपल्या दंडधारी (यमराज) ॥ 

आपल्या सर्व श्रोते आणि शिष्यगणांचे, समर्थ अशा पद्धतीने सांत्वन करतात. श्रद्धा आणि भक्तीचे अनुसरण करून, स्वतःतील दुर्गुणांचा त्याग केला असता कुठल्याही भयचिंतांचे सावट तुमच्या सुखशांतीवर येणार नाही असे आश्वासन देतात. आपल्याच दुर्गुणात, अविचारात बद्ध असणाऱ्यांना त्यातून मुक्त होण्याचा मार्ग समर्थ दाखवितात. आपल्या दुर्गुणांना, दुष्कृत्यांना ज्यांनी जाणले आहे, आणि जे आता पश्चात्तापाच्या अग्नीमध्ये रात्रंदिवस जळतो आहे अशा व्यक्तींना समर्थ मुमुक्ष असे संबोधितात. 

ऐसा प्राणी जो कां बद्ध । संसारी वर्तता अबद्ध (अनिर्बंध, अनियमित) ।

तयास प्राप्तं झाला खेद । कालांतरी ॥

संसारदुःखे दुखवला । त्रिविधतापे पोळला ।

निरूपणे प्रस्तावला । अंतर्यामी ॥ 

अशा प्रकारे पश्चात्तापदग्ध झालेला मनुष्य, पूर्वायुष्यातील केलेल्या चुका, अन्याय, पाप आठवून खंतावत असतो. स्वतःमध्ये असलेल्या अवगुणांची त्याला ओळख पटलेली असते. आणि त्या पायी होणारे दुष्परिणाम त्याला दिसत असतात. त्यामुळे मनोमन भयभीत झालेला तो, त्यातून सुटकेचा काही मार्ग मिळतो का याची शक्यता चाचपत असतो. अशा लोकांना समर्थ मुमुक्षा म्हणतात. 

पूर्वी नाना दोष केले । ते अवघेची आठवले ।

पुढे येऊनी उभी ठेले । अंतर्यामी ॥ 

आठवे येमाची यातना । तेणे भयेची वाटे मना ।

नाही पापासी गणना । म्हणौनिया ॥

नाही पुण्याचा विचार । जाले पापाचे डोंगर ।

आतां दुस्तर हा संसार । कैसा तरो ॥ 

अशा विचारात मुमुक्ष मग्न असतो. घडोघडी आपले अविचारी वर्तन आठवून कष्टी होत असतो. किती भल्यांचे शाप मला लागले, किती सज्जनांचा उपमर्द करून त्यांना दुखविले, किती जणांची साधनसंपत्ती वाममार्गाने हस्तगत करून त्यांना यातना दिल्या हे आठवणे त्याला नकोसे होऊ लागते. या ऐवजी आपण काय करायला हवे होते, जेणेकरून अशा असंख्य पापांचे धनीपण माथी आले नसते, हे त्याला समजून येते. अशा व्यक्तींबद्दल समर्थ सहानुभूतीने बोलतात. अवगुणात बद्ध असलेले असंख्य जन, ज्यांना त्यांच्या पापाची जाणीव देखील नसते, अशापेक्षा तुम्ही नक्कीच वरच्या पायरीवर आहात असा दिलासा ते त्यांना देतात. 

कोण उपाये करावा । केस परलोक पावावा ।

कोण्या गुणे देवाधिदेवा ।  पाविजेल ॥

नाही सद्भाव उपजला । अवघा लौकिक संपादील ।

दंभ वरपांगे (वरवरचा, पोकळ) केला । खटाटोप कर्माचा ॥

कीर्तन केले पोटासाठी । देव मांडिले हटवती (बाजारात) ।

आहा देवा बुद्धी खोटी । माझी मीच जाणे ॥ 

असा विलाप करणाऱ्यांचे समर्थ सांत्वन करतात. अजूनही समय हातून निसटलेला नाही. अजून काही चांगले होण्यास वाव आहे. परंतु त्या साठी स्वतःच्या दोष, दुर्गुणांचा त्याग करण्याची मानसिक तयारी हवी. नुसता शाब्दिक पश्चात्ताप उपयोगाचा नाही, तर मनापासून यावर उपाययोजना करण्याची तयारी हवी. तसे केल्यास वाल्याचा वाल्मीकी होऊ शकतो. 

सत्य तेची उछेदिले । मिथ्य तेची प्रातिपादिले ।

ऐसे नाना कर्म केले । उदरंभराकारणे ॥

ऐसा पोटी प्रस्तावला । निरूपणे पालटला ।

तोची मुमुक्ष बोलीला । ग्रंथांतरी ॥

पुण्यमार्ग पोटी धरी । संतसंगाची वांछा करी ।

विरक्त जाला संसारी । या नाव मुमुक्ष ॥

वाममार्ग पत्करून, कपटनीती वापरून मिळवलेल्या वैभवाचा, प्रसिद्धी आणि लोकप्रियतेचा फोलपणा त्यांना आता कळून आलेला असतो. अंतसमयी या सर्वांचा काहीच उपयोग होणार नाही. सत्कर्म, सद्भावना, आणि पुण्यकर्मेच आपल्याला तरणार आहे, याची मुमुक्ष व्यक्तींना पूर्णपणे खात्री पटलेली असते. आता ते लोक स्वतःच्याच दोषाचे पुनःपुन्हा उच्चारण करू लागतात. आपल्या दुष्कृत्यांची अशा प्रकारे जाहीर कबुलीच देत असतात. समर्थ सांगतात आपण केलेल्या अपराधांची जाणीव होणे, त्याचा स्वीकार करणे हे सुधारणेच्या मार्गावरील पहिले पाऊल आहे. 

गेले राजे चक्रवर्ती । माझे वैभव ते किती ।

म्हणे धरू सत्संगती । या नाव मुमुक्ष ॥

आपले अवगुण देखे । विरक्तीबळे वोळखे ।

आपणासि निंदी दुःखे । या नाव मुमुक्ष ॥ 

अशा प्रकारे आपल्या पूर्वायुष्यातील चुका आठवून मुमुक्ष जन दुःखी होत असतात. परोपरीने स्वतःची निंदा करीत, परमेश्वराची क्षमायचना करतात. या पापाच्या कर्दमातून बाहेर येण्याची वाट ते शोधत असतात. अशांना समर्थ सांगतात, तुमच्या सर्व पापयातनातून मुक्तीचा मार्ग तुम्हाला संत, सज्जनांच्या सहवासात मिळेल. मनोभावे सत्संग केल्यास, अंतिम मुक्ती दृष्टिपथात येईल. नुसती आपल्या दोषांची निंदा करून नाही, तर त्या दोषांचा त्याग केल्याने मोक्षप्राप्ती होईल. त्यासाठी मनामध्ये प्रामाणिकपणा हवा. नुसता वरवरचा देखावा न करता खरोखरीची समर्पण वृत्ती हवी. असे जो करील, त्याच्या साठी मोक्षद्वार कधीच बंद होणार नाही. 

देहाभिमान कुळाभिमान । द्रव्याभिमान नानाभिमान ।

सांडूनी, संतचरणी अनन्य -। या नाव मुमुक्ष ॥

अहंता सांडूनी दूरी । आपणासी निंदी नानापरी ।

मोक्षाची अपेक्षा करी । या नाव मुमुक्ष ॥ 

अशा प्रकारे जो मुमुक्ष झाला, त्याला मोक्षप्राप्ती नक्कीच होणार. मुमुक्ष व्यक्ती आता विरक्त असतात. संसार, सुखसाधने, संपत्तीच्या मोहावर त्यांनी मात केली असते. परमार्थ साधनेने ते पापक्षालन करीत असतात. सत्संग आणि सदाचार यांची महती त्यांना पूर्णपणे समजलेली असते. अंतसमयी अधिकार, धन अथवा प्रसिद्धी कामास येत नाही हे सत्य त्यांना उमगलेले असते. सहानुभूती आणि सेवाभावाने जोडलेली माणसे ही कुबेराच्या खजिन्याहूनही मोलाची असतात हे त्यांनी अनुभवातून जाणलेले असते. मुमुक्ष कधीही आपल्या पूर्वायुष्याकडे परतण्याची कामना करीत नाही. वर्तमान काळात मुमुक्षपणे वावरून ते आपल्या उज्वल आणि निर्मळ भविष्याकडे वाटचाल करीत राहतात. 

ज्याचे थोरपण लाजे । जो परमार्थकारणे झिजे ॥

संतापाई विश्वास उपजे । या नाव मुमुक्ष ॥

स्वार्थ सांडून प्रपंचाचा । हव्यास धरिला परमार्थाचा ।

अंकित होईन सज्जनाचा । म्हणे तो मुमुक्ष ॥ 

(क्रमशः) 

संदर्भ :   (१)   श्री मनाचे श्लोक 

           (२)   श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (२६)

श्री रामदासस्वामींनी ज्ञानदानाचा यज्ञ मांडला होता. ज्ञानोपासनांचे श्रेष्ठत्व ते जनमानसात चित्रित करीत होते. ज्ञान हे सुख-समाधान मिळविण्याचे साधन आहे. तसेच मुक्तीमार्गावरची वाटचाल करण्यास देखिल ज्ञानाची आवश्यकता आहे. अज्ञानी आणि अडाणी मनुष्यास संकटांवर आणि अडचणींवर मात करणे शक्य होत नाही. म्हणून प्रत्येकाने, आपल्या कुवतीनुसार ज्ञानसाधना करणे जरूरीचे आहे असे समर्थ त्यांच्या शिष्यांना आणि श्रोत्यांना सांगत असत. 

समर्थांची श्रीरामभक्ती तर सर्वज्ञात होतीच. कठोर परिश्रम आणि अथक प्रयत्नांती परमेश्वर आपल्याला इच्छित फल नक्कीच प्रदान करेल असा त्यांचा दृढ विश्वास होता. ज्ञानोपासनेबरोबरच श्रद्धा आणि भक्तीचेही महत्त्व ते विशद करीत असत. 

हरिनाम नेमस्त पाषाण तारी ।

बहू तारिले मानवदेहधारी ।।

तया रामनामी सदा जो विकल्पी ।

वदेना कदा जीव तो पापरूपी ॥ 

असा भक्तीचा महिमा समर्थांनी  वर्णन केला आहे. ज्याच्या मनी ईश्वरभक्ती वसते, त्याच्या ठायी दुर्गुण, दुराचार कधीच असू शकत नाहीत. सज्जन, सत्शील, आणि सात्त्विक मनुष्यास ज्ञानसाधना करणे अधिक सुलभ होते असे त्यांनी सांगितले होते. 

गुरू, शिष्य, ज्ञान, ज्ञानसाधना इ. ची चर्चा समर्थांनी या पूर्वी केली आहे. आता साधक, सिद्ध म्हणजे कोण? त्यांची लक्षणे कोणती या विषयी त्यांनी दासबोधामध्ये विवेचन केले आहे. ते म्हणतात, या विश्वात अनेक प्रकारांची माणसे आढळतात. परंतु ती सर्व चार मुख्य गटात विभागली जाऊ शकतील. 

सृष्टी जे का चराचर । जीव दाटले अपार ।

परी ते अवघे चत्वार । बोलिजेती ॥ 

ऐक तयांचे लक्षण । चत्वार ते कोण कोण ।

बद्ध मुमुक्ष साधक जाण । चौथा सिद्ध ॥ 

समर्थ सांगतात, या चाराआगळा मनुष्य प्रकार तुम्हाला या पृथ्वीतलावर सापडणार नाही. काही कुठल्यातरी बंधनात अखंड जखडलेले असतात, काही कुमार्गाचे यात्री असतात, काही सद्गुणी आणि परिश्रमी तर काही ज्ञानी असतात. समर्थांनी त्यांच्या "दासबोध" या ग्रंथात, या सर्वांची लक्षणे सविस्तर  वर्णीली आहेत. 

काही लोक स्वतःच स्वतःवर घालून घेतलेल्या बंधनात बद्ध असतात. आपली समज म्हणजेच ब्रह्मवाक्य अशी त्यांची धारणा असते. माझ्याहून कुणीही अधिक श्रेष्ठ, अधिक शहाणा असूच शकत नाही असा त्यांना विश्वास असतो. स्वतःच्या बुद्धीची, कुशलतेची आणि पात्रतेची त्यांना घमेंड असते. इतरांकडून अधिक ज्ञान, अधिक माहिती मिळविण्याची त्यांना गरजच वाटत नाही, कारण ते स्वतःला परिपूर्ण समजतात. त्यांच्या या दुराभिमानापायी अंततः ते स्वतःचेच नुकसान करून घेतात. 

आता बद्ध तो जाणिजे ऐसा । अंधारीचा अंध जैसा ।

चक्षुविण दाही दिशा । सुन्याकार ॥

भक्त ज्ञाते तापसी । योगी वीतरागी संन्यासी ।

पुढे देखतां दृष्टीसी । येणार नाही ॥ 

स्वतःविषयीच्या गर्वात जे बद्ध असतात, अथवा जे विचाराने अत्यंत एकांगी, एककल्ली असतात अशांना दुसऱ्याचे गुण दिसतच नाहीत. किंवा जाणून देखील ते अजाणपणाचा आव आणून तिकडे दुर्लक्ष करतात. स्वधर्म, सदाचार, सन्मार्ग, सत्संग या सर्वांची त्यांच्या लेखी काहीच किंमत नसते. याचे कारण त्यांचा "मी" पणा. मी करीन तेच योग्यं, इतरांनी मला काही सांगू नये, इतकेच नाही तर मी सांगेन तेच प्रमाण मानावे,  असा ताठा. अशांना त्यांच्या अज्ञानाचीही जाणीव नसते. इतरांसाठी आपण काही करावे असेही त्यांना वाटत नसते. ज्या समाजाचे आपण घटक आहोत, अशा समाजाप्रती आपले काही कर्तव्य आहे हे त्यांच्या बद्ध झालेल्या बुद्धीला समजत नसते. 

न कळे सारासार विचार । न कळे स्वधर्म आचार ।

न कळे कैसा परोपकार । दान पुण्य ॥

नाही पोटी भूतदया । नाही सूचिष्मंत काया ।

नाही जनासी निववाया । वचन मृद ॥ 

अशा जनांना, देव, धर्म, संत, विवेक, अध्यात्म, परमार्थ या पैकी कशाविषयीच आदर, आत्मीयता नसते. त्यांचे सर्व  विचार आणि आचार फक्त "स्व" भोवती रिंगण घालत असतात. मनुष्य जन्माचे साध्य, साधनेचे फलित, तत्त्वज्ञान, शास्त्रार्थ या पैकी कशाचे त्यांना महत्त्व नसते. 

जयासी नाही आत्मज्ञान । हे मुख्य बद्धाचे लक्षण ।

तीर्थ व्रत दान पुण्य । काहीच नाही ॥

दया नाही करूणा नाही । आर्जव नाही मित्री नाही । 

शांती नाही क्षमा नाही । या नाव बद्ध ॥ 

आशा असंख्य दुर्गुणांनी हे लोक बद्ध असतात. त्यामुळे त्यांची आणि त्यांच्या परिजनांची प्रगती खुंटते. समाजाच्या होत असणाऱ्या निरंतर प्रगतीची आणि समृद्धीची फळे त्यांच्या पदरी पडत नाहीत. पण त्यांना त्याची जराही पर्वा नसते. किंबहुना त्यांना हे मान्यच नसते की त्यांच्या सद्य स्थितीला तेच जबाबदार आहेत. असे लोक मत्सरग्रस्त असतात. इतरांचे सुख त्यांना सोसत नाही. म्हणून ते इतरांविषयी जनलोकांमध्ये वाईटसाईट बोलणे, दुसऱ्यांना दुर्वचने देणे, त्यांच्याशी दुर्व्यवहार करणे अशाप्रकारचे वर्तन करू लागतात. अशी माणसे समाजात अशांतता निर्माण करतात, समाजासाठी ती घातक असतात. 

बहु  काम बहु क्रोध । बहु गर्व  बहु मद ।

बहु द्वंद्व  बहु खेद ।  या नाव बद्ध ॥

बहु दर्प  बहु दंभ ।  बहु विषये  बहु लोभ ।

बहु कर्कश बहु अशुभ । या नाव बद्ध ॥

बहु ग्रामणी (बळाचा वापर करून त्रास देणारा )  बहु मत्सर ।

बहु असूया तिरस्कार ।  

बहु पापी  बहु विकार ।  या नाव बद्ध ॥

असे दुर्वर्तनी लोक, स्वतःच्याच अवगुणात बद्ध असतात. वागण्या-बोलण्याच्या विवेकाचे त्यांना भान नसते. ऋजुता, आदरभाव, सहानुभूती इ, गुणांचे त्यांना वावडे असते. असे लोक कपट कारस्थाने करण्यात मग्न असतात. कारण आपल्याहून कुणी दुसरा वरचढ होतो आहे, ही कल्पनादेखील त्यांना सहन होत नाही. स्वगुण आणि स्वकर्तृत्वावर जर मोठेपणा मिळत नसेल, तर इतरांचे पाय खेचायला ते मागेपुढे पाहत नाहीत. असे करणे गैर आहे, असेही त्यांना वाटत नाही. 

बहु निष्ठुर बहु घातकी । बहु हत्यारा  बहु पातकी ।

तापीळ कुविद्या अनेकी । या नाव बद्ध ॥

बहु दुराशा बहु स्वार्थी ।  बहु कळह बहु अनर्थी । 

बहु डाईक (दावा साधणारा ) दुर्मती । या नाव बद्ध ॥

असे दुर्गुणांनी बद्ध असलेले लोक लोभी असतात. स्वतःच्या आणि आप्तस्वकीयांच्या उन्नतीसाठी ते दुसऱ्याचे नुकसानही करू शकतात. त्यासाठी निरनिराळे डावपेच लढविण्यात ते त्यांची बुद्धी खर्ची घालतात. अशा लोकांना परमार्थ, दया , सेवा इत्यादी गुण नकोसे असतात. स्वतःच्या प्रपंचाखेरीज अन्य कसलाही विचार त्यांना सुचत नाही. 

सत्संगाची नाही गोडी । संतनिंदेची आवडी ।

देहेबुद्धीची घातली बेडी । या नाव बद्ध ॥

हाती द्र्व्याची जपमाळ । कांताध्यान सर्वकाळ ।

सत्संगाचा दुष्काळ । या नाव बद्ध ।।

स्वतःच्या देह आणि बुद्धीला स्वार्थाच्या बेडीत बद्ध केलेले लोक समाजाभिमुख देखिल नसतात. ते आणि त्यांचे कुटुंबीय हेच त्यांचे विश्व असते. पत्नीच्या अथवा अन्य कुणा स्त्री च्या संगतीत कालक्रमण करणे त्यांना अपरंपार सुखाचे वाटते. संत, सज्जन, ज्ञानी आणि कर्तृत्ववान जनाचा सहवास त्यांना नकोसा वाटतो. पत्नीच्या अथवा प्रिय स्त्रीच्या/व्यक्तीच्या सांगण्याप्रमाणे त्याचे वागणे, वावरणे असते. त्यांच्या सुखासाठी त्यांना आनंदी ठेवण्यासाठी असे लोक, ज्येष्ठ आणि आदरणीय व्यक्तीचा देखिल अधिक्षेप करतात. अशाप्रकारे सुखोपभोगात बद्ध असलेले लोक गृहस्थधर्माचे देखिल पालन करीत नाहीत. 

घटिका पळ निमिष्यभरी । दुश्चित नव्हता अंतरी ।

सर्वकाळ ध्यान करी । द्वव्यदाराप्रपंचाचे ॥

तीर्थ यात्रा दान पुण्य । भक्ती कथा निरूपण ।

मंत्र पुजा जप ध्यान । सर्वही द्र्व्य दारा ॥ 

सुखोपभोग, प्रपंच आणि द्रव्यसंचय याच कर्माने बद्ध झालेले लोक सदा सुख-दुःखाच्या आवर्तात फिरत राहतात. त्यातून त्यांची कधीच सुटका होत नाही. त्यावेगळा  विचार त्यांच्या बुद्धीस स्पर्श करत नाही. क्षुद्र स्वार्थाच्या मागे लागून ते शाश्वत सुख आणि समाधानाकडे पाठ फिरवितात. त्यांच्या मनात नेहमीच अशांती घर करून राहते. कारण अनेक वस्तू, विषयांचा हव्यास त्यांना सोडवत नसतो. दुसऱ्याच्या प्रगतीचे, उन्नतीचे त्यांना कौतुक वाटत नाही. त्याविपरीत ते मनात सतत द्वेष, मत्सर आणि कपट बाळगून राहतात. त्यांमुळे त्यांच्या मनात सतत अपूर्णतेची भावना जागृत असते. 

अशा लोकांना समर्थ उपदेश करतात. द्वव्य, स्त्रिया, आप्तं, उपभोगाची साधने तुम्हाला काही काळासाठी सुख देतील, परंतु ते क्षणभंगुर आहे. कायम टिकणारे नाही. कपट, लबाडी करून मिळवलेले यश, लोकप्रियता सर्वकाळ आनंददायी नसेल, कारण अंतर्यामी त्यामागचे सत्य तुम्हाला जाचत राहील. तुम्हाला कायमस्वरूपी मनःशांती आणि समाधान प्राप्तं करायचे असेल, तर या गुंत्यातून मोकळे व्हायला पाहिजे. प्रपंचा बरोबरच संत, सज्जन आणि धर्माचा देखिल विचार असायला हवा. स्वार्थ आणि परमार्थाचे संतुलन साधले पाहिजे. दुसऱ्यंविषयी आदरभाव आणि शिष्यत्व पत्करण्याची तयारी असायला हवी . स्वतःचा कमीपणा, चुका कबूल करण्याचे धैर्य अंगी असायला हवे. असे केल्यानेच शाश्वत शांतीचा लाभ होईल. 

अहंतागुणे नीती सांडी विवेकी । अनीतीबळे श्लाघ्यता ( मानसन्मान) सर्व लोकी ॥

परी अंतरी सर्वही साक्ष येते । प्रमाणांतरे बुद्धी सांडूनी जाते ॥

बरा निश्चयो शाश्वताचा करावा । म्हणे दास संदेह तो विसरावा ।।

घडीने घडी सार्थकाची करावी ( मिळालेला प्रत्येक क्षण कारणी लावावा )। 

सदा संगती सज्जनाची धरावी ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :   (१) श्री मनाचे श्लोक 

              (२) श्री ग्रंथराज दासबोध