चिंता करी जो विश्वाची ... (१९)

श्री समर्थ रामदास स्वामी श्रीरामचंद्रांचे परमभक्त होते. परमेश्वराच्या भक्तीने असाध्य ते साध्य होते, अनेक चिंतांचे हरण होते,नकारात्मक  प्रवृत्ती दूर होऊन व्यक्ती विकास होतो असे ते सांगत. ज्याच्या मनात, विचारात  देवाचे वास्तव्य आहे, असा मनुष्य अनेक दुर्गुण आणि पापांपासून दूर राहतो आणि सात्त्विक समाजाची निर्मिती होते. ज्या समाजात जास्तीतजास्त  सात्त्विक वृत्तीच्या व्यक्ती आहेत असा समाज शांतताप्रिय, द्वेष, वैर आणि कलह विरहित असतो. अशा समाजाची आध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि भौतिक प्रगती होण्यास कसलाही अडसर उरत नाही. म्हणून नेहमी परमेश्वर भक्तीला अनन्यसाधारण महत्त्व असले पाहिजे असा उपदेश समर्थ श्रोत्यांना करीत असत. 

परमेश्वराची भक्ती कशी आचरणात आणावी याचे सविस्तर विवरण समर्थ करतात. भक्ती योगाचे पाचवे लक्षण म्हणजे देवपूजा. नित्यनियमाने देवतार्चन करण्यास चुकू नये. देवाची साग्रसंगीत आणि षोडशोपचारे पुजा करीत जावे. असे केल्याने चित्तवृत्ती पवित्र आणि शांत होऊन, परमेश्वराप्रती भक्तिभाव कायम राहतो. 

नाना आसने उपकरणे । वस्त्रे आळंकार भूषणे ।

मानसपूजा मूर्तिध्याने । या नाव पाचवी भक्ती ॥ 

पूजा कुणाची करावी.. तर देव, ब्राम्हण, साधू संत, श्रेष्ठ, ज्ञानी, बुद्धिवंत, गुणवंत इत्यांदींचे मनःपूर्वक पूजन करून आशीर्वाद प्राप्त करावेत. देवपूजेसाठी निरनिराळ्या पदार्थांपासून (जसे धातू, मृत्तीका, पाषाण, काष्ठ इ. ) घडवलेल्या मूर्ती वापराव्यात. पूजेसाठी निरनिराळी पत्री, फुले गंध, अक्षता, कुंकुम इ. चा वापर करावा. उद. धूपाचा वापर करावा, तसेच कर्पूर, निरांजने, समया याचा देखिल योग्य तिथे वापर करावा. परमेश्वरास नैवेद्य करून नंतर अन्नदान करावे. पूजासमयी शुचिर्भूत होऊन, पवित्र वसने नेसावी. पूजासमयी मंत्रोच्चार करून नंतर ध्यानधारणा करावी. अशा पद्धतीने पूजा केल्याने ईश्वर प्रसन्न होऊन आपणास वरदान देईल.

ज्या कुणाला अशी साग्रसंगीत पूजा करणे शक्य नसेल, त्याने मानसपूजा करावी असे समर्थ सांगतात. मानसपूजा करताना ईष्टदेवतेचे स्मरण करून, मनोमन आपणास जे पाहिजे त्याची क्ल्पना करून अर्पण करावे. 

मने भगवंतास पुजावे । कल्पून सर्वही समर्पावे ।

मानसपूजेचे जाणावे । लक्षण ऐसे ॥ 

जें जें आपणास पाहिजे । ते ते कल्पून वाहिजे ।

येणेप्रकारे कीजे । मानसपूजा ॥ 

अशा प्रकारे शास्त्रशुद्ध पूजा केल्यानंतर, मन:पूर्वक प्रणाम करणे, ही  परमेश्वर भक्तीची सहावी पायरी आहे. विनम्र वृत्तीने, निगर्वीपणे परमेश्वरासमोर नतमस्ततक होणे हे भक्तियोगातील एक महत्त्वाचे लक्षण. 

साहावी भक्ती ते वंदन । करावे देवासी नमन ।

संत साधू आणि सज्जन । नमस्कारीत जावे ॥ 

आपणाहून जे ज्येष्ठ, श्रेष्ठ आहेत त्यांस नमन करावे. तसेच जे ज्ञानाने, साधनेने, पुण्यसंचयाने आपणाहून श्रेष्ठ आहेत, त्यांस वयाची ज्येष्ठता ध्यानी न ठेविता प्रणिपात करावा. ज्यांना नमस्कार करावा अशा अधिकारी व्यक्ती कोण हेही समर्थांनी सांगितले आहे. 

भक्त ज्ञानी आणि वीतरागी । माहानुभाव तापसी योगी ।

सत्पात्रे देखोनी वेगी । नमस्कार घालावे ॥

देवज्ञ शास्त्रज्ञ आणि सर्वज्ञ । पंडित पुराणिक आणि विद्वजन ।

याज्ञिक वैदिक पवित्रजन । नमस्कारीत जावे ॥ 

नमस्काराचे भक्तियोगामध्ये अतिशय महत्त्व आहे. देव, देवता, आणि पवित्रजन यांना नमस्कार करावा. असे केल्याने काय साध्य होते याचे अनेक प्रकाराने वर्णन, समर्थांनी केले आहे. 

नमस्कारे लीनता घडे । नमस्कारे विकल्प मोडे ।

नमस्कारे सख्य घडे । नाना सत्पात्रासी ॥

नमस्कारे दोष जाती । नमस्कारे अन्याय क्षमती ।

नमस्कारे मोडली जडती । समाधाने ॥ 

अशा प्रकारे आदरपूर्वक मनोभावे केलेले नमन हे भक्तियोगाचे सहावे लक्षण वर्णिले आहे . 

आता भक्तियोगाची सातवी पायरी .. म्हणजे दास्य, त्याचे वर्णन करावे. मनामध्ये अपरंपार श्रद्धा आणि सेवाभाव ठेवून केलेले कार्य , हाही परमेश्वराप्रती भक्तिभाव व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे. सदहेतूने केलेले कोणतेही कार्य ही परमेश्वराची सेवा आहे असे समर्थ सांगतात. समाजात जे न्यून जाणवेल त्याची पूर्तता करणे हेही देवकार्यच. 

नाना रचना जीर्ण शरीर । त्यांचे करावे जीर्णोद्धार । 

पडिले कार्य ते सत्त्वर । चालवित जावे ॥ 

कोणतेही सत्कार्य करण्यात कमीपणा मानू नये. जे पडेल ते आणि शक्य होईल तितके कार्य करीत राहावे. अखंड कार्यरत राहणे ही ईश्वरभक्ती आहे. कार्य कसे आणि कोणते करावे. तर त्यास कोणतीही सीमा नाही. नवीन वास्तु, गृह, मंदिरे यांचे निर्माण करावे. धरणे, वेशी, बंधारे बांधावे. गडकोट, किल्ल्याचे संवर्धन करावे. उपवने, उद्याने फुलवावी, शेती , फळबागा कराव्यात, तलाव, सरोवरे, नदीकाठ जोपासावेत. याचबरोबर नवीन शिल्पे घडवावी. नवीन पात्रे, आभूषणे घडवावी. वस्त्रनिर्मिती करावी. नाना प्रकारच्या औषधी बनवाव्यात, शस्त्रनिर्मिती करावी. म्हणजेच मनुष्यास जे आवश्यक त्याची निर्मिती आणि संवर्धन करणे ही ईश्वरभक्ती आहे असे समर्थ सांगतात. तसेच निरनिराळ्या उत्सवांचे, कार्यक्रमांचे आयोजन करणे. त्यानिमित्त जमलेल्या जनसमूहाची सेवा करणे हेही देवकार्यच समजावे. 

जयंत्या पर्वे मोहोत्सव । असंभाव्य चालवी वैभव ।

जे देखता स्वर्गीचे देव । तटस्त होती ॥ 

ऐसे वैभव चालवावे । आणि नीच दास्यत्वही करावे ।

पडिले प्रसंगी सावध असावे सर्वकाळ ॥ 

अशी सातवी भक्ती समर्थांनी वर्णन केली आहे. रानावनात, आणि जंगल,गुहांमध्ये परमेश्वर नसून तो सर्वलोकी वसलेला आहे हेच ते परोपरीने सांगत आहेत. परमेश्वराची भक्ती करण्यासाठी सामान्य, सुखी आयुष्याचा त्याग करून संन्यासी होणे हे जरूरी नाही. स्वतः बरोबरच इतरांचे आयुष्य देखिल सुखी, संपन्न करणे हीच ईश्वरसेवा आहे. अशाप्रकारे कार्य करताना वाणी सदैव मधुर असावी, जेणेकरून ऐकणा ऱ्याचे समाधान व्हावे. मनामध्ये विनम्रता असावी. जनलोकांची सुखसमृद्धी हीच आयुष्याची इतिकर्तव्यता आहे असे समजावे. असे परमेश्वर भक्तीचे स्वरूप समर्थांनी सांगितले आहे.  

सदा देवकाजी झिजे देह ज्याचा ।

सदा रामनामे वदे नित्य वाचा ॥

स्वधर्मेची चाले सदा उत्तमाचा । 

जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ 

(क्रमशः ) 

संदर्भग्रंथ : श्री ग्रंथराज दासबोध 

                 श्री मनाचे श्लोक  

चिंता करी जो विश्वाची ... (१८)

 समर्थ रामदास स्वामींची श्रीराम भक्ती सर्वश्रुत आहे. ते स्वतःला श्रीरामाचे दास असेच संबोधित असत. भक्तिमार्गावर त्यांनी सर्वकाळ निष्ठेने वाटचाल केली होती. ते शिष्यांना तसेच श्रोत्यांना देखिल ते भक्तिमार्गाचा महिमा वर्णन करून सांगत. दासबोध या ग्रंथात त्यांनी भक्तियोगाची लक्षणे सविस्तरपणे सांगितली आहेत.  परमेश्वराची भक्ती  केल्याने चित्त  शुद्ध आणि  स्थिर होते. मनुष्यास हानिकारक असे अवगुण लोप पावतात. अस्थिरपणा  आणि चंचलवृत्ती विलयास जाऊन बुद्धी अधिक कार्यक्षम होते.  जो अति आदर आणि निष्ठापूर्वक ईश्वराप्रती भक्तिभाव ठेवतो, त्यास देव देखिल अंतर देत नाही. भक्ताच्या संकटकाळी परमेश्वर त्याच्या पाठीशी नेहमीच उभा असतो. म्हणून भक्तिमार्गाचे अनुसरण करणे हितकारक आहे  असे समर्थ सांगतात. 

सदा चक्रवाकासी मार्तंड जैसा । 

उडी घालितो संकटी स्वामी तैसा ।

हरीभक्तीचा घाव गाजे निशाणी ।

नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ 

या आधीच्या भागात श्रवणभक्ती, हरिकीर्तन ही भक्तियोगाची लक्षणे बघितली. ईश्वरभक्तीची तिसरी पायरी आहे नामस्मरण. सदासर्वकाळ ईश्वराचे नामस्मरण करीत जावे. त्यायोगे वाणी शुद्ध राहते, कडवट आणि कठोर भाषा मुखी येत नाही. दुसऱ्याचा अपमान, मनोभंग घडत नाही आणि समाजामध्ये भांडणतंटे, क्रोध, द्वेष इत्यादी नाहीसे होऊन शांतता आणि सद्भावाचे वातावरण निर्माण होते. 

स्मरण देवाचे करावे । अखंड नाम जपत जावे ।

नामस्मरणे पावावे । समाधान ॥

असा उपदेश समर्थे श्रोत्यांना करतात. पण फक्त उपदेश करून थांबत नाहीत. तर हे नामस्मरण केव्हा, कुठे आणि कोणत्या वेळी करावे हेही सांगतात. नामस्मरण केल्याने महापातके नाहीशी होतात. मनाला शांती लाभते. अनेक अनुचित विचार लयाला जातात, आणि व्यक्तिमत्त्वास सात्त्विकता प्राप्तं होते. 

हरूषकाळी विषमकाळी । पर्वकाळी प्रस्तावकाळी ।

विश्रांतिकाळी निद्राकाळी । नामस्मरण करावे ॥

संपत्ती अथवा विपत्ती । जैसी पडेल काळगती ।

नामस्मरणाची स्थिती । सांडूच नये ॥

नामस्मरणाची महती वर्णन करताना ते अनेकांची उदाहरणे देतात - जे नामस्मरण करीत संकटातून तरून गेले. जसे वाल्मीकी, भक्त प्रल्हाद, अजामेळ. हे आणि असे अनेक जण त्यांच्या एकनिष्ठ भक्तीच्या बळावर आणि अखंड नामस्मरणाच्या महिम्याने संकटातून पार झाले. इतकेच नाही तर त्यांना जनमानसात अढळपद प्राप्तं झाले. 

नाम स्मरे निरंतर । तें जाणावे पुण्यशरीर ।

महादोषांचे गिरिवर । रामनामे नासती ॥

अगाध महिमा न वचे वदला । नामे बहुत जन उद्धरला ।

हळाहळापासून सुटला । प्रत्यक्ष चंद्रमौळी ॥ 

असा नामस्मरणाचा महिमा आहे. म्हणून लहान-थोर, गरीब-श्रीमंत, ज्ञानी-अज्ञानी, पराक्रमी -साधू, सज्जन, या साऱ्यांनी नामस्मरण करावे. प्रभूचे नाम मुखी असता, वाचा, वाणी, मती, बुद्धी शुद्ध राहतात, आणि पापक्षालन होऊन पवित्र, सत्त्वगुणी समाजाची निर्मिती होण्यास मदत होते. म्हणून सदा सर्वकाळ नामस्मरण करावे. 

भक्ती योगाची चौथी आणि महत्त्वाची पायरी समर्थांनी सांगितली आहे, ती म्हणजे सेवा. परमेश्वर, गुरू, वृद्ध, दुर्बळ,अपंग, आजारी आणि परावलंबी व्यक्तींची सेवा करावी. सेवावृत्ती अंगी बाणली असतात, समाजातील, दैन्य, दुःख, दारिद्र्यं , यां कडे पाहण्याचा दृष्टिकोन विशाल होतो, अधिक सहानुभूतिपूर्ण होतो. असे झाल्याने समाजात कोणीही निराधार राहत नाही असे समर्थांचे सांगणे आहे. भक्ती योगाच्या या लक्षणात परमेश्वर आणि गुरू यांच्या सेवेला सर्वोच्च स्थान दिले आहे. परमेश्वर निर्माता, रक्षणकर्ता आणि सद्गुरू हे  ज्ञान देणारे असतात म्हणून. सद्गुरूची कृपा झाली असता, अगम्य ते ज्ञात होते. जे दृष्टीस दिसत नाही, अंतरास भासत नाही -- त्याचा साक्षात्कार होतो. जे सृष्टीच्या गूढगर्भी वसते - त्याचे उच्चारण सद्गुरू वाणीने होते. आणि ते श्रवण करून शिष्यास ज्ञान प्राप्ती होते. असे सद्गुरूचे महात्म्यं आहे. म्हणून ईश्वरभक्तीप्रमाणेच सद्गुरू सेवेचे अनन्य साधारण महत्त्व आहे. 

बहुदा अनुभवांची आंगे । सकळ कळती संतसंगे ।

चौथे भक्तीचे प्रसंगे । गोप्य ते प्रगटे ॥ 

प्रगट वसोनी नसे । गोप्य असोनी भासे ।

भासाअभासातून अनारिसे (वेगळे) । गुरूगम्य मार्ग । 

ज्ञान प्राप्ती व्हावी या साठी सद्गुरूची सेवा करणे आवश्यक आहे. सद्गुरूची सेवा करीत असता अनेक समज-अपसमज दूर होतात. अनेक कूटप्रश्नांचा उलगडा होतो.  भ्रमांचे निराकारण होऊन दृष्टी निकोप आणि निर्मळ होते. संशय विरतात आणि साक्षेपी वृत्ती प्राप्तं होते. चित्त-बुद्धी स्थिर होऊन समाजकारणी कार्यरत होते. इतके सारे घडण्यासाठी सद्गुरू कृपा व्हायला हवी. 

नाना समाधाने पाहाता । बाणती सद्गुरूकरितां ।

सद्गुरूविण सर्वथा । सन्मार्ग नसे ॥ 

(क्रमशः) 

संदर्भ : (१)  श्री मनाचे श्लोक 

          (२)   श्री ग्रंथराज दासबोध