चिंता करी जो विश्वाची ... (१७)

श्री समर्थ रामदास स्वामींनी ईश्वर भक्तीचे महत्त्व सांगितले आहे. श्रद्धा आणि भक्तिपूर्वक ईश्वराची उपासना केल्यास समाधानी आणि आनंदी जीवनाची प्राप्ती होते असे त्यांचे सांगणे होते.  ज्याच्या चित्ती ईश्वर सामावलेला आहे, त्यास द्वेष, कपट, मत्सर, वैरभाव इत्यादी दुर्गुणांची लागण होत नाही. चित्त आणि बुद्धी दोषरहित झाल्याने अधिक चांगल्या आणि विधायक पद्धतीने कार्य करण्यास प्रवृत्त होते. परिणामी मनुष्याची आणि समाजाची प्रगती आणि उन्नती साधता येते. म्हणून एकाग्रतेने ईश्वरभक्तीचा मार्ग अनुसरावा असा उपदेश समर्थ त्यांच्या शिष्यगणास आणि श्रोत्यास करतात. 

भक्तियोगाची पहिली पायरी म्हणजे श्रवणभक्ती. याचे विवेचन आपण मागील भागात पाहिले. भक्तियोगाची दुसरी पायरी आहे हरिकीर्तन. हरिकथा आणि कीर्तनात समय व्यतीत केल्यास तो सत्कारणी लागतो. ईश्वराचे गुणगान गाणे हे हरिकथेचे उद्दिष्ट. नानाप्रकारे ईश्वराची स्तुती करावी, म्हणजेच जे उत्तम आहे , पवित्र आहे, वंदनीय आहे, त्याचे स्मरण करावे आणि इतरांसही सांगावे. अशा करण्याने सद्गुणांची लक्षणे सर्वामुखी होतील. आदर्श काय आहे? अनुकरणीय काय आहे ? हे समस्तास ज्ञात होईल. ज्यायोगे लोकशिक्षण होऊन सुसंस्कारित समाजाची जडणघडण होईल असे समर्थांचे सांगणे आहे. 

सगुण हरिकथा करावी । भगवत्कीर्ती वाढवावी ।

अखंड वैखरी वदवावी । यथायोग्य ॥

बहुत करावे पाठांतर । कंठी धरावे ग्रंथांतर ।

भगवत कथा निरंतर । करीत जावे ॥ 

हरिकथा आणि कीर्तन करताना त्यात काय सांगितले जावे याचेही समर्थ सविस्तर वर्णन करतात. कीर्तनामध्ये पुराणकथा आणि देवादिकांच्या कथांचा समावेश असावा. त्यातील व्यक्तिविशेषाचे गुणवर्णन करावे. कथेतील पात्रे उत्तम गुणांनी युक्त असावीत. त्यांची चारित्र्ये उज्वल असावीत. कथेमध्ये त्यांचा पराक्रम, दातृत्व, सत्यनिष्ठा, दयाळुपणा, क्षमाशीलता इत्यादी सत्त्वगुणांचे वर्णन असावे. कथेतील व्यक्तींचे रूपवर्णन करावे. त्यांची वस्त्रे, शस्त्रे, आभूषणे कशी ते सांगावे. त्यांचे ज्येष्ठ, ज्ञानी, पराक्रमी, अधिकारी, ब्राम्हण, व्यापारी, शूद्र, स्त्रिया, बालके, सेवक इत्यादींबरोबर वर्तन कसे ते वर्णन करावे. त्यांचे व्यवहार, दैनंदिन जीवन (जे आदर्श असते) या संबंधी सांगावे. लोकरंजन व्हावे म्हणून असत्य माहिती अथवा घटना कथन करू नयेत. खोटी स्तुती आणि खोटी निंदा वर्ज्य मानावी. जे सिद्धांत, नियम इत्यादी सांगणार त्यास शास्त्राधार असावा. अनुमानाने बोलणे टाळावे. ग्रंथामध्ये जे अंकित आहे, अथवा अनुभवाने सिद्ध झालेले आहे असेच कथन कीर्तनामध्ये समाविष्ट होणे उचित आहे. कीर्तनामध्ये नवरसपूर्ण कथा काव्याचा अंतर्भाव करावा, ज्या योगे कीर्तन सुरस आणि श्रवणीय होईल. 

नाना नवरसिक शृंगारिक । गद्यपद्याचे कौतुक ।

नाना वचने प्रस्ताविक । शास्त्राधारे बोलावी ॥ 

भक्तिज्ञानवैराग्यलक्षण । नीतिन्यायस्वधर्मरक्षण ।

साधनमार्ग अध्यात्मनिरूपण । प्रांजळ बोलावे । 

कीर्तन करताना प्रथम कथेचा पूर्वपक्ष उलगडवा. त्यानंतर कथेचा गाभा आणि तदनंतर कथेचे सार चित्रित करावे. यासाठी कथेकऱ्यास कथेच्या शास्त्राधाराचे पक्के ज्ञान असणे जरूरीचे आहे. अन्यथा ती कथा कीर्तनामध्ये सांगणे अयोग्य आहे. कथेमध्ये ब्रह्मज्ञाना संबंधी माहिती असावी. उत्तम गुरूची स्तुती आणि उत्तम शिष्याची लक्षणे वर्णावी. देवादिकांच्या अथवा उज्वल चारित्र्य असलेल्यांच्या कथा सांगितल्याने श्रोत्यांवर सत्त्वगुणांचा प्रभाव पडेल आणि सुसंस्कारित समाजाची जडणघडण होण्यास मदत होईल. 

असे प्रबोधनपर कीर्तन करण्याचा अधिकार कोणास असावा ? समर्थ म्हणतात, जो उपदेश करतो तो स्वतःही उत्तमगुणांनी युक्तं असायला हवा. कथेकऱ्याने नुसते बोलून, सांगून प्रबोधन न करता, स्वतःच्या वर्तणुकीतून तो आदर्श दर्शवला पाहिजे. कथेकरी ज्ञानी असायला हवा, त्याचप्रमाणे उत्तम वक्ता असला पाहिजे. कथा आणि कथेचे निरूपण तितक्याच रसाळपणे करण्यास सक्षम असायला हवा. श्रोत्यांच्या समस्यांचे, शंकांचे त्याला समाधान करता यायला हवे. 

असो वगतृत्वाचा अधिकार । अल्पास न घडे सत्योत्तर । 

वक्ता पाहिजे साचार । अनुभवाचा ॥ 

सकळ रक्षून ज्ञान सांगे । जेणे वेदज्ञा न भंगे ।

उत्तम सन्मार्ग लागे । प्राणीमात्रासी ॥ 

अशा प्रकारे ज्ञानी आणि उत्तम वक्त्याने, सर्व शास्त्राधार प्रमाण मानून  केलेले हरिकीर्तन श्रवण केल्याने श्रोत्यास ज्ञान प्राप्ती होते. आदर्श जीवनशैलीचा वस्तुपाठ प्राप्तं होऊन, उत्तम मार्गाने आयुष्याची कालक्रमणा करण्याची प्रेरणा मिळते. हरिकथा, कीर्तनांच्या श्रवणाने चित्तशुद्धी होते. मनामध्ये सत्त्वगुणांचा संचार होतो. वाईट असेल त्याचा त्याग करून, जे चांगले ते आत्मसात करण्याची इच्छा निर्माण होते. तसेच पुराणातल्या कथा स्मरून, काहीवेळा स्वतःच्या समस्या, अडीअडचणी सोडविण्याचा मार्ग देखिल मिळतो. म्हणून हरिकथा करणे आणि ऐकणे हे समाजासाठी हितकारक आहे. 

कीर्तने माहादोष जाती । कीर्तने होये उत्तमगती ।

कीर्तने भगवत्प्राप्ती । येदर्थी संदेह नाही ॥ 

कीर्तने वाचा पवित्र । कीर्तने होये सत्पात्र ।

हरिकीर्तने प्राणीमात्र । सुसिळ होती ॥ 

कीर्तने अवेग्रता घडे । कीर्तने निश्चये सांपडे ।

कीर्तने संदेह बुडे । श्रोतयांवक्तयांचा  ॥

(क्रमशः) 

संदर्भग्रंथ : - श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (१६)

श्री समर्थांचा ज्ञानबोधयाग अखंड कार्यरत होता. समर्थ त्यात नित्य नवीन विचारांच्या समिधा अर्पित करून त्याची धग अखंड जोपासत होते. सामान्य जनांचे जीवन अधिक सुखी, अधिक समृद्ध व्हावे ही त्यांची तळमळ होती. जीवनाच्या शेवटी मृत्यूला सामोरे जायचे हे तर वास्तव आहेच. पण त्या अटळ मृत्यूच्या भीतीने आयुष्याचा सर्वोतोपरी उपभोग घेऊ नये असं तर नाही ना? असे करणे हा त्या देवाचा अपमानच . जन्म आणि मृत्यू या दोन अटळ आणि मानवी नियंत्रणाच्या कक्षेबाहेरच्या घटना आहेत. पण त्या मधील आयुष्य तर आपण चांगल्या पद्धतीने व्यतीत करू शकतो.   भौतिक सुख-साधनांना किती महत्त्वं द्यायचे? तसेच जे घटीत आपल्या नियंत्रणामध्ये नाही, त्याची किती काळजी करावी हे ज्याने त्याने ठरवावे. 

मना पाहता सत्य हे मृत्युभूमी । 

जिता बोलती सर्वही जीव मी मी ।

चिरंजीव हें सर्वही मानिताती ।।

अकस्मात सांडूनिया सर्व जाती ॥ 

म्हणून हे जाणावे की जगात सत्य आणि शाश्वत जर काही/कुणी असेल तर तो म्हणजे परमात्मा, परमेश्वर. मनुष्याला मृत्यू आहे म्हणून भयभीत होण्याचे कारण नाही. आपल्या सर्व चिंता देवाच्या चरणी अर्पण केल्यावर कसलेच भय उरत नाही. काळजी घेण्यास श्री समर्थ आहे. 

मनीं मानव व्यर्थ चिंता वाहतें ।

अकस्मात होणार होऊन जातें ॥

घडे भोगणे सर्वही कर्मयोगे ।

मतिमंद तें खेद मानी वियोगे ॥ 

समर्थांचे सांगणे आहे की, देवाच्या चरणी श्रद्धा, भक्ती अर्पण करावी.  म्हणजे हे जीवन चिंतारहीत, निरामय आनंदाने व्यतीत करता येणे शक्यहोईल. ज्या देवाची उपासना करायची, त्याचे  स्वरूप कसे असते? विविध व्यक्तींसाठी त्याची असंख्य आणि निरनिराळी रूपे कशी असतात? याची चर्चा समर्थ सविस्तरपणे करतात. व्यक्ती तितक्या प्रवृत्ती असतात असे म्हणतात. आणि जितक्या प्रवृत्ती तितकीच देवाची रूपे.  

जैसा भाव जयापासी । तैसा देव तयासी । 

जाणे भाव अंतरसाक्षी । प्राणिमात्राचा ॥ 

एखाद्या महाठकास देव तसाच भासेल. दैत्याचा देव त्याच्या प्रमाणेच असुर असेल, तर एखाद्या सज्जन भाविका चा देव त्याच्या प्रमाणेच भोळा असेल. देव म्हणजे मानवी भावभावनांचे प्रतिबिंबच जणू. 

जैसा भाव प्रतिबिंबला । तयाचाची देव जाला ।

जो जैसे भजे तयाला । तैसाची वोळे (दिसतो/प्रसन्न होतो) ॥ 

असे देवाचे वर्णन करून समर्थ सांगतात, श्रद्धा, भक्तिपूर्वक देवास चित्ती धरावे, म्हणजे जीवनात अखंड समाधानाची प्राप्ती होते. समर्थ सांगतात देव आणि धर्म आपल्या वैयक्तिक आणि सामाजिक जीवनाचे अविभाज्य घटक आहेत. देवाचे स्मरण हे फक्त कारणापरत्वेच आणि तात्पुरते केल्याने खरी बावनकशी भक्ती सिद्ध होत नाही. सदासर्वकाळ त्याचे स्मरण करत राहिले पाहिजे. किंबहुना आपल्या हरएक श्वासोच्छवासा गणिक ईश्वरनाम स्फुरले तर ती खरी श्रद्धा. 

भक्तीयोग, भजन, पुजन, हरिकीर्तन इ. म्हणजे काय? ते कसे करावे?  याची सविस्तर चर्चा त्याच्या ग्रंथातून करतात. अनेक प्रकाराने ईश्वरोपासना केली जाते. उपासनेचा मार्ग/पद्धत वेगवेगळी असली तरी अंतिम उद्देश्य एकच असते आणि ते म्हणजे ईश्वरप्राप्ती. 

ईश्वरोपासनेची पहिली पायरी म्हणजे श्रवणभक्ती. जो उत्तम श्रोता असतो तोच उत्तम शिष्य होऊ शकतो. आणि त्यालाच ज्ञानप्राप्ती होऊ शकते. पण श्रवण कशाचे करावे. वाटेल ते ऐकून ज्ञानवृद्धी होत नाही. त्यासाठी आधी नीट पारखून सद्गुरूची निवड करावी. शास्त्री, पंडित, ज्ञानी आणि अधिकारी (स्वतःच्या कार्यक्षेत्रात पारंगत असलेला/असलेली) व्यक्तींची संगत धरावी. त्यांच्या मुखीचे बोल लक्षपूर्वक ऐकावेत, स्मरण करावेत. कुठलाही विषय नीच अथवा त्याज्यं समजू नये. श्रोत्यांना/शिष्यांना समर्थ सांगतात --

प्रथम भजन ऐसें जाण । हरिकथापुराणश्रवण ।

नाना अध्यात्मनिरूपण । ऐकत जावे ॥ 

कर्ममार्ग उपासनामार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग ।

योगमार्ग वैराग्यमार्ग । ऐकत जावे ॥ 

विविध धर्म, पंथ आणि त्यांचे आचरण कसे ? कोण ? कुठे करतात याची माहिती ऐकावी. विविध व्रते, अनुष्ठाने यांची माहिती घ्यावी. उपासनेचे प्रकार जाणून घ्यावेत. दानधर्म कसा अनुसरावा, जप आणि तप कसे करावे हे देखिल ऐकावे. आहारविहार शास्त्राची माहिती घ्यावी, विविध अधिवास कसे असतात ते ऐकावे. ऋतू कसे बदलतात, हवामान आणि त्यांनुसार राहणीमान कसे असावे ते ऐकावे. जीवशास्त्र, भूगोल, भूगर्भशास्त्र, अवकाश आणि ग्रह-तारे या संबधीची माहिती ऐकावी. 

नाना पिंडाची रचना । नाना भूगोळरचना ।
नाना सृष्टीची रचना । कैसी ते ऐकावी ॥ 

चंद्रसूर्य तारामंडळे । ग्रहमंडळे मेघमंडळे ।

येकवीस स्वर्गे सप्तपाताळे । कैसी ते ऐकावी ॥ 

विविध पौराणिक कथा ऐकाव्यात, देवादिकांच्या कथा श्रवण कराव्यात, नाना प्रकाराची वने, उपवने, भुवने कशी ते जाणावी. तालज्ञान, रागज्ञान ग्रहण करावे. नाट्यशास्त्रे, नृत्यशास्त्रे  कशी ते ऐकावे. ज्योतिष्य शास्त्रा संबधी माहिती घ्यावी. 

चौदा विद्या चौसष्टी कळा । सामुद्रिक लक्षणें सकळ कळा ।

बत्तीस लक्षणे नाना कळा । कशा ते ऐकावे ॥

विविध औषधे, उपचार पद्धती याची माहिती घ्यावी. धातू आणि रसायनांची माहिती घ्यावी. तसेच वेद, शास्त्रे, पुराणे यांची माहिती ऐकावी. पाप-पुण्य म्हणजे काय, स्वर्ग-नरक काय असतात याचे श्रवण करावे. 

पिंड ब्रम्हांडाची रचना । नाना तत्त्व विवंचना ।

सारासारविचारणा । कैसी ते ऐकावे ॥

मोक्ष, मुक्तीचे मार्ग शोधावेत, सगुण-साकार परमेश्वर आणि निर्गुण-निराकार दैवी तत्त्वे अभ्यासावीत. अशा प्रकारे श्रवणभक्ती करून जे ज्ञान संपादन केले ते अनमोल असेल. कुठलाही विषय, कोणतेही क्षेत्र हे हीन समजू नये. कारण या सर्वांनी मिळूनच मानवी जीवन घडलेले असते. योगशास्त्राप्रमाणेच पाकशास्त्र जरूरीचे आहे, तर युद्धशास्त्राप्रमाणेच विविध कलाशास्त्रांमूळे जगणे सुकर, आनंददायी बनते. म्हणून कुठलीही माहिती त्याज्य मानू नये. कधी ना कधी त्याचा उपयोग होतोच. विविध विषय आणि त्या संदर्भातील ज्ञान मनुष्यास आणि मानवी जीवनास समृद्धकरतात. उत्तम श्रोता असल्यास वक्त्यासही आपली विचार मौक्तिके त्यासमोर खुली करण्यास उत्साह येतो, आणि ज्ञानाचे अदान-प्रदान घडूनयेते.

अशा प्रकारे श्रवणभक्तीचे महत्त्व समर्थांनी विशद केले आहे. भजन आणि भक्तीचे प्रथम लक्षण म्हणजे श्रवणभक्ती होय. ईश्वरावर श्रद्धा असावी परंतु अंधभक्ती नसावी. परमेश्वर प्राप्तीसाठी भक्तीला यत्नांची जोड असणे देखिल आवश्यक आहे. यासाठी श्रवणभक्ती करून विविध प्रकारे ज्ञान संपादन करावे.  त्या ज्ञानाचा उपयोग करून  मानवी जीवन समृद्ध करणे ही त्या सृष्टी निर्मात्या परमेश्वाराप्रती व्यक्त केलेली भक्तीच आहे. आणि हाच ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग देखिल आहे. 

मना गूज रे तूज हे प्राप्त जाले । 

परी अंतरी पाहिजे यत्न केले ॥

सदा श्रवणे पाविजे निश्चयासी ।

धरी सज्जनी संगती धन्य होसी ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :- 

(१) श्री मनाचे श्लोक 

(२) श्री ग्रंथराज दासबोध