चिंता करी जो विश्वाची...(१०)

श्री रामदास स्वामींनी आरंभलेला ज्ञानयज्ञ अखंड प्रज्वलीत होत होता. ज्ञानसंपन्न आणि साधनासंपन्न असलेले समर्थ समाजातील अनेक लहानसहान बाबींचा देखिल बारकाईने विचार करीत होते. त्यांच्या ज्ञानाच्या, अनुभवांच्या आणि शहाणपणाच्या तराजूमध्ये तोलत होते. योग्य काय आणि अयोग्य काय यांची परिमाणे लोकांना शिकवीत होते. त्यांची तीक्ष्ण बुद्धी  हितकारी आणि अहितकारी गुणदोषांना पारखत होती. त्यातील हीण काय आहे? आणि शुद्ध कांचन कुठले? हे वेगळे करून सांगत होती. 

त्यांना समाजात असे अनेकजण आढळले जे ज्ञानी तर होते, अनेक ग्रंथांचे वाचन केलेले आणि अनेक शास्त्रविद्यांची माहिती असलेले असे व्युत्पन्न पंडितही होते, पण तरीही त्यांना सज्जन अथवा उत्तम गुणांनी युक्तं असे म्हणता आले नसते. समर्थांचे जे सांगणे होते त्यांनुसार त्यांनी उत्तम विद्या ग्रहण केलेली होती. तरीही त्यांचे अस्तित्व समाजोपयोगी नव्हतेच  तर  उलट काही लोकांसाठी त्रासदायकच  होते. 

असे का व्हावे? याचेही उत्तर समर्थ देतात.

म्हणे जाणता तो जनी मूर्ख पाहे ।

अतर्कासी तर्की (जाणतो) असा कोण आहे ॥

जनी मीपणे पाहता पाहवेना ।

तया लक्षीता वेगळे राहवेना ॥ 

अहंकारी लोक इतरांस तुच्छ लेखतात. ज्ञानाच्या गर्वामध्ये त्यांना इतरांच्या मानसन्मानाची, भावनांची कदर राहत नाही. स्वत:च्या यश-कीर्तीने ते धुंद झालेले असतात. लोकांनी त्यांनाच आदर, सन्मान द्यावा असा त्यांचा हट्टाग्रह असतो आणि त्यांमुळे सामाजिक वातावरण दूषित करतात. 

बहू शास्त्र धुंडाळिता वाड (पुष्कळ) आहे ।

जया निश्चयो येक तोही न साहे ॥

मती भांडती शस्त्रबोधे विरोधे ।

गती खुंटती ज्ञानबोधे प्रबोधे ॥ 

असा समाजात कलह निर्माण झालेला असतो,  कुणालाही कुणाचेच म्हणणे मान्य नसते. समस्तांनी माझेच  ऐकले पाहिजे... कारण की माझेच ज्ञान परिपूर्ण, माझीच माहिती अचूक आणि मी सांगेन तोच अर्थ सुयोग्य असा दुराग्रह या ज्ञानी जनांच्या मनात उपजलेला असतो. 

समर्थ असे वागणाऱ्यांची तुलना पढतमूर्खांशी करतात. ज्ञान तर आहे पण ते कसे? कुठे? आणि केव्हा?  वापरायचे याचे भान सुटलेले असते.  अशांसाठी समर्थ लिहितात --

बहुश्रुत आणि वित्पन्न । प्रांजळ बोले ब्रम्हंज्ञान ।

दुराशा आणि अभिमान । धरी, तो येक पढतमूर्ख ॥ 

पढतमूर्खांची लक्षणे देखिल समर्थांनी सखोल आणि सविस्तरपणे वर्णन केलेली आहेत. 

जो मनुष्य स्वधर्माची निंदा करतो, सगुण भक्तीस अव्हेरतो, धर्म-संस्कृतीची सर्व बंधने, नियम त्याज्यं मानतो --- तो पढतमूर्ख या पदवीसाठी योग्यं उमेदवार असतो. असा माणूस स्वतःस ज्ञानी समजून इतरांची चेष्टा अथवा निंदा करतो. तो सतत त्याच्या  ज्ञानाचे प्रदर्शन करण्यात मग्न असतो. त्याच्याहून  अधिक शहाणा कुणीच नाही, असा (चुकीचा) ग्रह त्याने करून घेतलेला असतो. सतत इतरांचे उणेदुणे शोधून ते उच्चं रवाने जनलोकांत सांगण्याचा त्याचा प्रघात असतो. कारण त्या योगे त्याचे  शहाणपण उठून दिसेल असे त्यांस वाटत असते. पण या वृत्तीमुळे अनेकांना तो दुखावतो आणि त्यांचे वैर देखिल पत्करतो. 

आपलेन ज्ञातेपण । सकळांस शब्दं ठेवणे ।

प्राणीमात्रांचे पाहे उणे । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

काही जण त्यांचे  शिष्यत्व  विसरून गुरूची अवज्ञा करू जातात. त्यांचा त्यांच्या ज्ञानावर अतिविश्वास असतो.  अशा अतिउत्साही आणि अर्धज्ञानी लोकांपायी अनेक संकटे ओढवतात, अनेकांना नुकसान सोसावे लागते. परंतु त्या कारणाने देखिल हे लोक ओशाळवाणे होत नाहीत. जे वाईट घडले त्याचेही खापर दूसऱ्यांवर फोडायला ते कचरत नाहीत. 

"उथळ पाण्याला खळखळाट फार" -- ही म्हण अशा लोकांचे अचूक वर्णन करते. जे चकाकते जे आकर्षक दिसते आहे त्याची वाखाणणी हे लोक न थकता करतात. एखाद्या विषयाची माहिती घेताना त्या विषयाच्या मूळापर्यंत जाण्याचा निग्रह त्यांच्याकडे नसतो. वरवरच्या आणि अपुऱ्या ज्ञानाच्या आधारे देखिल हे लोक पक्की मते बनवतात. त्यांची चूक लक्षात आली तरीही ते त्यांची मते कधीच बदलत नाहीत. कारण असे करणे म्हणजे त्यांना स्वतःचा अपमान वाटतो. 

रजोगुणी तमोगुणी । कपटी कुटिळ अंतःकर्णी ।

वैभव देखोन वाखाणी । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

लक्षणे ऐकोन मानी वीट । मत्सरें करी खटपट ।

नीतिन्याय उद्धट । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

असे पढतमूर्ख समाजासाठी घातक असतात.  त्याच्यामुळे सामाजिक सलोखा भंग पावतो आणि वातावरण दूषित होते. असे लोक मत्सरग्रस्त असतात. इतरांचे कौतुक ऐकणे, करणे त्यांना असह्यं होते. त्याच्यापेक्षा श्रेष्ठ  ज्ञानी आणि गुणी जनांचे वाईट व्हावे, या साठी ते कट कारस्थान देखिल करतात. त्यामुळे समाजात वैरभाव जागृत होतो. असे लोक वाचाळ  असतात. त्यांच्या  ज्ञानाचे प्रदर्शन ते न कंटाळता करतात, मात्र इतरांचे सांगणे, बोलणे ऐकायचेही टाळतात, दुर्लक्ष करतात. अशा व्यक्ती सतत इतरांचे दोष जाहीरपणे सांगत असतात.  एखादा गुणी माणूस असेल आणि इतर त्याची स्तुती करत असतील, तेव्हाही हे लोक मात्र त्यांचा  एखादातरी दोष, अवगुण सापडतो का हेच तपासत असतात. त्यामुळे अशा व्यक्ती ज्ञानी असून देखील समाजासाठी निरुपयोगी ठरतात. 

श्रोता बहुश्रुतपणे । वक्तयास आणी उणे । 

वाचाळपणाचेनी गुणे । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

दोष ठेवी पुढिलांसी । तेंची स्वये आपणांपासी ।

ऐसे कळेना जयासी । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

सतत दुसऱ्याला नावे ठेवणे त्यांचे उणेदुणे शोधणे आणि इतरांहून 'मी' कसा श्रेष्ठ आहे? हे आपणच सांगत राहणे ... ही पढतमूर्खपणाची व्यवच्छेदक लक्षणे आहेत. असे लोक ज्ञानी असतात, विविध विषयांचा अभ्यास त्यांनी केलेला असतो तसेच अनेक विद्यांचे ते जाणकार असतात.. पण त्यांचे हे गुण समाजासाठी, इतरजणासाठी निरूपयोगी असतात. कारण त्या  गुणांचा उपयोग  ते फक्त स्वहितार्थ करतात.  दुसऱ्याचे ज्ञान आणि गुण त्यांच्यासाठी नीच दर्जाचे असतात. त्यामुळे ते सतत इतरांची अवहेलना करण्यात आणि स्वस्तुती करण्यात धन्यता मानतात. अशा लोकांना प्रपंचाची अनिवार ओढ असते. समर्थ त्यांना भ्रमराची उपमा देतात. ज्याप्रमाणे भ्रमराला कमळ पुष्पाचा  मोह सोडवत नाही आणि रात्रीच्या प्रहरी कमळदळाच्या  पाकळ्या  मिटल्यानंतर  त्याचा मृत्यू होतो. तद्वत हे लोक ज्ञानी असूनही अज्ञ असलेले, प्रापंचिक मोहपाशात गुरफटलेले असतात. त्यांना स्त्रीसंग प्रिय असतो, स्त्रियासमोर बढाई मिरविण्याने त्यांना सुख मिळते. अनेक निंद्य वस्तुंचा संग्रह ते करतात आणि विविध प्रकारच्या भोगविलासाची साधने त्यांना प्रिय असतात. स्वतःच्या तनामनाचे लाड, चोचले पुरविण्यात ते सर्वतोपरी मग्नं राहतात. परमेश्वराची स्तुती करण्याऐवजी, वैभवसंपन्न, अधिकारस्थाने भूषविणाऱ्या व्यक्तींची ते स्तुती करतात. त्यात त्या समर्थ लोकांकडून काही फायदा मिळावा हा हेतू असतो. समाजात वागताना, बोलताना योग्य त्या मर्यादांचे  ते पालन करीत नाहीत. त्यामुळे अनेकवेळा त्यांच्या समवेत असणाऱ्यांना लज्जीत व्हावे लागते. 

वर्णी स्त्रियांचे आवेव । नाना नाटके हावभाव ।

देवा विसरे जो मानव । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

असे लोक चतुर देखिल असतात. ते त्यांच्या  ज्ञानाने अज्ञानी लोकांना चकीत करतात.  मी सर्व काही जाणतो, अगदी भविष्य देखील ... असे ते या अभागी लोकांस सांगतात आणि त्यांची फसवणूक करतात. ते कसलीही नीतिमत्ता मानीत नाही. स्वतःच्या बुद्धी सामर्थ्यावर त्यांचा विलक्षण विश्वास असतो.  मनात भक्तिभावाचा अभाव असतो. वेद, विद्या, शास्त्रे आणि तीर्थक्षेत्र यांबद्दल त्यांच्या मनात अनादर असतो.  वागण्या-बोलण्यात सुसंगती नसते. पवित्र आणि अपवित्राची जाणं नसते. तोंडा समोर स्तुती आणि पाठ फिरविल्यावर निंदा करणे हा  नित्यक्रम असतो, त्यांत त्यांना काहीच अनुचित दिसत नाही. सत्य आणि असत्याची  चाड नसते, जे सोयीस्कर, लाभदायी .. तेच  ते बोलतात आणि तसेच वागतात. 

वित्पन आणि वीतरागी । ब्रम्हज्ञानी महायोगी ।

भविष्य सांगो लागे जगी । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

मागे येक पुढे येक । ऐसा जयाचा दंडक ।

बोले येक करी येक । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

असे ज्ञानायोगे गर्विष्ठ झालेले लोक सोंगे रचण्यात देखिल प्रवीण असतात. अनेक प्रकारे विद्याभ्यास करून देखिल  ते त्यांचे अवगुण दूर करत नाहीत. मार्ग चुकला, अनुचित कर्म हातून घडले, हे जाणून देखिल स्वतःमध्ये सुधारणा करण्यास नाकबूल असतात. इतकेच काय अतिरेकी अहंकार त्यांना त्याची चूक मान्यं करू देत नाही,  हट्टाने ते चुकीच्याच मार्गावरच चालत राहतात.  

असे लोक दुसऱ्यांस सल्ले देतात पण स्वीकारीत नाहीत कारण ते स्वतःस सर्वज्ञानी मानत असतात. ज्ञानसंपन्न जनांस टाळून अज्ञ जनांपुढे स्वतःचे ज्ञान प्रकट करण्यात धन्यता मानतात आणि  ज्ञानाचा उपयोग  फक्त संपत्ती मिळविण्यासाठीच करतात. इतरांस शिकविण्याची त्याला हौस असते पण हे ज्ञानदान स्वतःचा अहं कुरवाळण्याकरता फक्त असते, त्यात परमार्थाचा लवलेशही नसतो. जे शिकविले तसेच वर्तन देखिल केले पाहिजे, असेही त्यांना वाटत नसते. 

वर्तल्याविण सिकवी । ब्रम्हज्ञान लावणी लावी । 

पराधेन गोसावी । तो येक पढतमूर्ख ॥ 

अशा प्रकारे पढतमूर्खांची अनेक लक्षणे समर्थ वर्णन करतात. यापूर्वी सुविद्ये बद्दलचे विवेचन करताना त्यांनी सांगितले आहेच की ज्ञान हे लोकोपयोगी असावे, त्याचा उपयोग चांगल्या कामासाठीच व्हायला हवा. तसेच ज्ञान हे पूर्णज्ञान असावे. अनेक विषयांची माहिती आहे, पण पूर्णपणे नाही तर वरवरची किंवा थोडीफार. त्यामुळे अशी माहिती निरुपयोगी असते. तिचा उपयोग केवळ भोळ्याभाबड्या अज्ञ जनांना दिपविण्यासाठी केवळ होऊ शकतो. ज्याच्यापाशी सखोल आणि परिपूर्ण असे ज्ञान आहे तो कधीच उथळपणा, चंचलपणा करीत नाही. असा ज्ञानी गंभीर आणि नम्र असतो. म्हणून समर्थ उपदेश करतात अल्पज्ञानी, पढतमूर्खांपासून सावध असावे. 

शेवटी समर्थ सांगतात त्यांनी  जे अनेक अवगुणांचे वर्णन केले आहे अवगुणी माणसांचे दोष दाखविले, ते कुणाला अवमानित करण्यासाठी नाही. हेतू हा आहे की श्रोत्यांनी या दोषापासून दूर राहून स्वतः पूर्णज्ञानी व्हावे तसेच अशा दुर्गुणी व्यक्तींपासून दूर राहून स्वत:चे आणि समाजाचे रक्षण करावे. ते म्हणतात त्यांना जेव्हढे अवगुण जाणवले ते त्यांनी वर्णिले.  या अधिक कुणांस माहिती असेल, तर त्याची भर घालावी, आणि अपूर्णास पूर्णता द्यावी. 

त्यागवया अवगुण । बोलिले पढतमूर्खाचे लक्षण ।

विचक्षणे नीउन (कमी अधीक असेल ते ) पूर्ण । क्षमा केली पाहिजे ॥ 

(क्रमशः) 

संदर्भ :   (१ ) श्री ग्रंथराज दासबोध 

            (२ ) मनाचे शलोक 

चिंताकरीजोविश्वाची ...(९)

श्री रामदास स्वामींनी जरी संन्यास धर्म स्वीकारला होता, तरी त्यांचे समाजाशी असलेले नाते अभंग होते. एकांतवास त्यांना प्रिय होता तो चिंतन, मनन, आणि लेखन करण्यासाठी. समाज आणि समाजव्यवस्था कशी असायला हवी, या बद्दल त्यांच्या संकल्पना पुरेशा स्पष्टं होत्या. मनुष्याला वैयक्तिक, प्रापंचिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, आध्यात्मिक अशी सर्वकष प्रगती / उन्नती साधता येईल अशी सामाजिक स्थिती निर्माण करायला हवी. असा समाज निर्माण करायला हवा, ज्यात हिंसा, द्वेष, कलह यांना स्थान नसेल, शांतता आणि सुव्यवस्था असेल. 

समाज हा असंख्य व्यक्तींचा बनलेला असतो.. व्यक्तीगत गुणावगुणांचा थेट परिणाम समाजावर आणि सामाजिक स्थितीवर होत असतो.  त्याकरता,  इष्ट आणि अनिष्टं अशा अनेक गुणांची चर्चा दासबोधामध्ये ते  सविस्तरपणे करतात. आदर्श तत्त्वे आणि मूल्ये समाजात रुजावी, या साठीच तर हा ज्ञानदानाचा उद्योग समर्थांनी आरंभलेला होता. 

सत्त्वगुण, रजोगुण आणि तामसगुण अथवा तमोगुण, या त्रिगुणांची चर्चा करताना समर्थांना जाणवले, की नुसते उत्तमगुण असून उपयोग नाही. त्या जोडीला विद्या म्हणजे ज्ञान देखिल असायला हवे. आणि ही विद्या कशी असावी तर "सुविद्या" असावी. ज्यायोगे जनसामान्यांचा उद्धार होईल अशी असावी. अशा सुविद्येने सुशोभित माणूस आदरास पात्र असतो. अशा ज्ञानसंपन्न व्यक्तीमुळे  सामाजिक भरभराट होते. शांती आणि सुव्यवस्था प्रस्थापित होते. 

 

हरीभक्त विरक्त विज्ञानराशी ।

जेणे मानसी स्थपिले निश्चयासी ॥

तया दर्शने स्पर्शने पुण्य जोडे ।

तया भाषणे नष्ट संदेह मोडे ॥ 

नसे गर्व आंगी सदा वीतरागी ।

क्षमा शांती भोगी दयादक्ष योगी ॥

नसे लोभ ना क्षोभ ना दैन्यवाणा । 

इंही लक्षणी जाणिजे योगिराणा ॥ 

असे सुविद्य आणि सुसंस्कारी मनुष्यांचे वर्णन रामदासस्वामींनी केलेले आहे. ज्ञानसंपादन करणे हे प्रत्येकाचे श्रेष्ठं कर्तव्य आहे असे समर्थ सांगतात. परंतु  ज्ञान संपादन करीत असताना, गुरू आणि आणि त्यांकरवी प्राप्तं होत असलेली विद्या पारखून घेणे जरूरीचे आहे. अयोग्य गुरुयोगे कुविद्येची प्राप्ती होते. आणि कुविद्येपायी अपरिमित दुःख आणि हानी सोसावी लागते. सद्गुरूचे गुण वर्णन तर समर्थांनी या आधी केलेलेच आहे. आता ते सुविद्येची लक्षणे सांगतात. 

ज्याने सुविद्या प्राप्त केलेली आहे, तो नम्र आणि सद्वचनी असतो. इतरांचा सहजपणे उपमर्द करीत नाही. तो शांत आणि सुस्वभावी असतो. त्याच्या अस्तित्वाने इतरजनांस आनंद प्राप्त होतो. कारण सुविद्येचा धनी परोपकारी असतो. ज्ञानाने परिपूर्ण असल्याने अनेक समस्यांचे योग्य असे समाधान तो करू शकतो. लोकांच्या मनातील संभ्रम दूर करण्याची क्षमता त्यामध्ये असते. अज्ञानी लोकांना तो कधी फसवत नाही, तर आपल्या ज्ञानाचा उपयोग करून त्यांना योग्य त्या मार्गावर आणतो. 

भाविक सात्त्विक प्रेमळ । शांती क्षमा दयासीळ ।

लीन तत्पर केवळ । अमृतवचनी ॥ 

असे वर्णन सुविद्येने युक्त असलेल्या मनुष्याचे केले आहे. असा मनुष्य स्वतः सन्मार्गी असतो, आणि इतरांना देखिल भरकटु देत नाही. तो स्वतः बरोबरच अन्य लोकांचा देखिल नेहमी विचार करतो. हरएक प्रसंगी योग्य आणि अयोग्य काय असेल हे तो जाणतो आणि इतरांस देखील शिकवितो. म्हणूनच त्याचे असणे सर्वांसाठी आश्वासक असते. 

तत्त्वज्ञ आणि उदासीन । बहुश्रुत आणि सज्जन ।

मंत्री आणि सगुण । नीतीवंत ॥ 

साधु पवित्र पुण्यसीळ । अंतरशुद्ध धर्मात्मा कृपाळ । 

कर्मनिष्ठ स्वधर्मे निर्मळ । निर्लोभ अनुतापी ॥ 

अशी लक्षणे सुविद्येने अलंकृत माणसाच्या ठायी असतो. तो कर्मनिष्ठ असून त्याची सर्व कर्मे शुद्ध आणि नैतिक असतात. तो कधीही, कशाचाही अपहार करीत नाही. त्याची वृत्ती निर्लोभी आणि निर्मळ असते. मनामध्ये हेवेदावे धरून तो कृती करीत नाही. त्याचा दृष्टिकोन वस्तुनिष्ठ आणि न्यायी असतो. समतोल बुद्धीने तो विचार करू शकतो. 

आदर सन्मान तार्तम्य जाणे । प्रयोगसमयो प्रसंग जाणे । 

कार्यकारण चिन्ह जाणे । विचक्षण बोलिका ॥ 

सावध साक्षेपी साधक । आगम (वेदशास्त्र)  निगम (वेदांत) शोधक । 

ज्ञानविज्ञान बोधक । निश्चयात्मक ॥ 

सुविद्येचा साधक अशा सर्व गुणांनी युक्त असतो. सुविद्या माणसास सत्यवचनी, एकवचनी होण्यास सहाय्य करते. त्यामुळे असा मनुष्य सर्वजनांच्या विश्वासास प्राप्त असते. आपल्या ज्ञानाचा, विद्येचा त्यांस गर्व नसतो. ज्ञानी असूनही ज्ञानोपासना करण्यास अनमान करीत नाही. इतरांचे बोलणे/सांगणे लक्षपूर्वक ऐकतो. इतरांस सन्मानपूर्वक वागणूक देतो, कधी कुणांस तुच्छं लेखत नाही. त्यामुळे सर्वांस अशा व्यक्तीबद्दल आपुलकी आणि आदर वाटतो. अशा व्यक्तीस न मागता मानसन्मान मिळत राहतो, ज्याचा त्याला थोडाही हव्यास नसतो. सुविद्येचे वास्तव्य ज्याच्या अंतरी आहे अशा व्यक्तीची सुलक्षणे सहजपणे दिसून येतात. 

संशयछेदक विशाळ वक्ता । सकळ क्लृप्त असोनी श्रोता । 

कथानिरूपणी शब्दार्थ । जाऊंच नेदी ॥

वेवादारहित संवादी । संगरहित निरोपाधी ।

दुराशारहित अक्रोधी । निर्दोष निर्मत्सरी ॥ 

सुविद्य व्यक्ती असतो. तो निर्मोही, निर्मत्सरी असतो. वादापेक्षा संवादावर त्याचा भर असतो. त्याचा क्रोध त्याच्या स्वतःच्या कह्यात असतो. कठीण प्रसंगी देखिल निराश, हताश न होता त्या परिस्थितीवर मात करण्याचे मार्ग तो शोधत राहतो. निराशेच्या भरात अविचारी कृत्य तो कधीच करीत नाही. तो नित्य संयमी आणि मधुरवचनी असतो. त्याचे भाषेवर प्रभुत्व असते आणि नेमका शब्दं अचूक जागी योजण्याचे चातुर्य त्याच्याकडे असते. आणि त्याबबतीत तो काटेकोर देखिल असतो. 

अशा सज्जन, सुविद्य आणि साक्षेपी व्यक्तीमुळे समाज संपन्न होतो. आपल्या ज्ञानाचा उपयोग ते इतरांसही करू देतात. त्यामुळे अनेक कलह आणि संकटे यांची सोडवणूक होऊ शकते. आणि सामान्य मनुष्याचे आयुष्य चिंतारहित आणि समाधानी होते. 

सद्गुणी, सदाचारी, आणि सुविद्य मनुष्य हा विरक्त असतो. निर्लोभी, निर्मोही असतो. भौतिक साधनांच्या लालचीपायी तो आपले उज्वल चारित्र्य कधी डागाळून घेत नाही. त्यांमुळेच दुश्चित, दुर्गुणी व्यक्ती त्यांना आपल्या दुष्कर्मांमध्ये सामील करून घेऊ शकत नाहीत. 

विरक्तीचा गुण हा सहज साध्य नाही. सत्त्वगुणी, सुविद्य व्यक्तींच्या  ठायी या गुणाची उपज होते. एकदा हा गुण अंगी बाणला, की सर्व दुःख आणि चिंतांचे हरण होऊन मनुष्य आनंदी जीवन उपभोगतो. विरक्त गुणांच्या योगे काय फायदे होतात याची माहिती रामदासस्वामी देतात. 

जेणे सत्कीर्ती वाढे । जेणे सार्थकता घडे । 

जेणेकरिता महिमा चढे । विरक्तांसी ॥ 

जेणे सुख उचंबळे । जेणे सद्विद्या वोळे (प्रकटे) ।

जेणे भाग्यश्री प्रबळे । मोक्षेसहित ॥ 

विरक्त गुणा योगे सुख समाधानाची वृद्धी होते. आसक्ती विरहित वृत्तीमुळे आशा-निराशेच्या आवर्तातून सुटका होते. शांत आणि प्रसन्न वृत्तीमुळे बुद्धी सतेज आणि नेहमी कार्यरत राहते. विचारांवर, आचारांवर नैराश्याचे सावट राहत नाही. तणावरहित आणि आनंदी जीवन जगणे शक्य होते. ज्या व्यक्ती ज्ञानी आणि सुविद्य असतात, त्यांच्या ठायी विरक्ती प्रकर्षाने दिसून येते. विरक्ती अंगी बाणली असता -- 

मनोरथ पूर्ण होती । सकळ कामना पुरती । 

मुखी राहे सरस्वती मधुर बोलावया ॥ 

इतके सर्व फायदे दिसत असूनही सामान्य जनांस मोह सोडवत नाही. आसक्तीने त्याची बुद्धी भ्रष्ट होते. अपेक्षा भंगाचे दारूण दुःख सहन करावे लागते. लोभीपणामुळे दुर्वर्तन घडते. समाजात अनाचार माजतो. हिंसा द्वेष वाढीस लागतात. सुख शांती लयाला जाते. हे सारे होऊ नये या साठी मनुष्याने विरक्त वृत्तीने जीवनयापन करावे असा उपदेश समर्थ करतात. विरक्त व्यक्तींची लक्षणे ते विषद करतात. 

विरक्ते असावें परमदक्ष । विरक्ते असावे अंतरसाक्ष ।

विरक्ते वोढावा कैपक्ष (कैवार) । परमार्थाचा ॥ 

विरक्ते विमळज्ञान बोलावे । विरक्ते वैराग्य स्तवीत जावे ।

विरक्ते निश्चयाचे करावे । समाधान ॥ 

अशा विरक्त व्यक्तींमुळे समाज सन्मार्गी लागतो. देव, धर्म, संस्कृती यांस उजाळा मिळतो, चालना मिळते. भक्तिमार्गाची भरभराट होते. सुविद्यं आणि सज्जन लोकसंख्येत वाढ होते. समाज संस्कारी, सुविचारी, आणि सदाचारी होतो. विरक्त व्यक्ती स्वतः अंतर्बाह्य शुद्ध असतात, आपल्या कर्तव्याशी एकनिष्ठ असतात आणि कार्यकुशल देखिल असतात. आपल्या ज्ञानाच्या सहाय्याने अनेक लोकोपयोगी, समाजोपयोगी कार्ये ते नित्यनेमाने करत असतात. त्यामुळे समाजाची देखिल नित्य उन्नती घडते. 

विरक्त व्यक्तीचे वर्तन कसे असायला हवे, या विषयी समर्थ सांगतात. 

विरक्ते असावे धीर । विरक्ते असावे उदार । 

विरक्ते असावे तत्पर । निरुपणविषई ॥

विरक्ते सावध असावे । विरक्ते शुद्ध मागे जावे । 

विरक्ते झिजोन उरवावे । सदकीर्तीसी ॥ 

विरक्त मनुष्य जगमित्र असावा. परंतु त्याने आपले समानधर्मी मित्र देखिल शोधावेत. एकमेकांचे सहाय्य घेऊन अनेक अवघड कार्ये सुघड संपन्न करावीत. विरक्त व्यक्तीने जेथे जाईल तेथे आनंद वाटत जावा. सौदर्यदृष्टीने आपण भेट देत असलेल्या स्थानांचे पुनर्योजन करावे. त्यायोगे फक्त माणसेच नाही तर त्यांची वास्तव्याची स्थाने देखिल समृद्ध आणि आनंददायी होतील. परंतु असे असले तरी विरक्त व्यक्तीने एकस्थानी जास्त काळासाठी राहू नये. त्याचा सर्वत्र संचार असायला हवा. त्यामुळे त्याच्या ज्ञानाच, कुशलतेचा अनेकांना फायदा होईल. विरक्त व्यक्तीने सदासर्वदा सावध असावे असे समर्थ सांगतात. संकटांची चाहूल घेऊन वेळीच त्यांचा प्रतिबंध करण्यासाठी असा सावधपणा उपयोगी ठरतो. लोकांंचे , समाजाचे सर्वप्रकारच्या व्याधींपासून, संकटापासून रक्षण करणे हे विरक्त माणसाचे प्रथम कर्तव्य आहे. या कर्तव्याच्या आड वैयक्तिक स्वार्थ, लोभ, मत्सर, द्वेष येऊ नयेत म्हणून विरक्ती अंगिकारणे अत्यंत गरजेचे आहे. असे केल्यानेच हाती घेतलेले कार्य पूर्णत्वास नेणे शक्य होईल, असे समर्थांचे सांगणे आहे. 

विरक्ते समय जाणावा । विरक्ते प्रसंग वोळखावा । 

विरक्त चतुर असावा । सर्वप्रकारे ॥ 

विरक्त माणसाने ज्ञानमार्गी असावे. होमहवन, पूजापाठ, मंत्रपठण, तंत्रविद्या या सर्वांचे ज्ञान आत्मसात करावे. कुणाच्याही संदेहाचे समाधान, विरक्ताकडे असणे आवश्यक आहे. त्यामुळे लोकांचे अडलेले कार्य सिद्धीस जाण्यास मदत होते, आणि विरक्त व्यक्तीविषयीचा आदरभाव वाढीस लागतो. 

दृढ निश्चय धरावा । संसार सुखाचा करावा । 

विश्वजन उद्धरावा । संसर्गमात्रे ॥ 

असा उपदेश समर्थ करतात. समाजाने उत्तमगुण अंगिकारावे आणि आपले हित करून घ्यावे, या साठी समर्थांची वाणी, लेखणी अखंडपणे कार्यरत होती. योग्य-अयोग्य, शुद्ध-अशुद्ध , नैतिक-अनैतिक या सर्वांच्या संकल्पना लोकांच्यासमोर ते मांडत होते. त्यातून बोध घेऊन लोकांनी आपले जीवन आणि प्रपंच यशस्वी करावा, सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्त करावी अशीच त्यांची अपेक्षा होते. अशा सद्गुणी व्यक्तींचा वावर ज्या समाजात आहे, त्याची प्रत निरंतर उत्तमच राहील असा त्यांचा दृढ विश्वास होता. आपला उपदेश ऐकून काहीजण बोध घेतील, परंतु काही लोक तसेच कोरडे राहतील याची पूर्णं कल्पना समर्थांना आहे. अशा व्यक्तीमुळे चांगल्या व्यक्तींच्या कार्यात अडथळे येऊन क्रोध, द्वेषाचा संचार देखिल होऊ शकतो याची जाणीव त्यांना आहे. म्हणून ते आपल्या श्रोत्यांना साधकांना सावध करतात. अशा दुश्चित माणसांमुळे हतोत्साहित होऊन आपल्या कार्यात खंड पडू देऊ नका असे ते सांगतात. अशा दुष्ट प्रवृत्तीना दूर ठेवून आपली वाटचाल अथक करीत राहणे हेच सुविद्य आणि विरक्त माणसाचे लक्षण  आहे. 

विरक्ते निंदक वंदावे । विरक्ते साधक बोधावे ।

विरक्ते बद्ध चेववावे -। मुमुक्षनिरूपणे ॥ 

विरक्ते उत्तमगुण घ्यावे । विरक्ते अवगुण त्यागावे । 

नाना अपाय भंगावे । विवेकबळे ॥ 

(क्रमशः) 

चिंता करी जो विश्वाची ...(८)

समर्थ रामदास स्वामींची श्रीराम भक्ती सर्वज्ञात आहे. भक्तिमार्गाने वाटचाल केल्यास अनेक दुर्गुणांपासून दूर राहणे शक्य होते असे ते सांगत. रक्षणकर्ता श्रीराम ज्याचा पाठीराखा आहे, त्याला दुःख आणि दैन्याचा सामना करावा लागत नाही. सर्व चिंता लयाला जातात असे ते म्हणत. परंतु त्यांना अभिप्रेत असलेली भक्ती म्हणजे फक्त पूजाअर्चा आणि इतर कर्मकांडे इतकीच मर्यादित नव्हती. भगवान श्रीरामाची भक्ती करणे म्हणजे त्यांच्या  सारखेच आदर्श वागणे, बोलणे आणि चालणे असे होते. मुखी रामनाम घेत दुर्वर्तन करणे त्यांना मान्य नव्हते. किंबहुना असे करणाऱ्यास भक्त म्हणणे देखिल योग्य नाही असे ते मानीत. विचार आणि आचारात एकवाक्यता असणे, हेच खरे सद्गुणी माणसाचे लक्षण आहे यावर त्यांचा विश्वास होता. 

सदा बोलण्यासारखे चालताहे । 

अनेकी सदा एक देवासी पाहे ।

सगूणी भजे लेश नाही भ्रमाचा ।

जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ 

सद्गुणांची उपासना करणे म्हणजेच खरी ईश्वरभक्ती असे ते शिकवीत असत. यासाठी प्रथम दुर्गुणांना ओळखून त्यांचा जाणीवपूर्वक त्याग करणे, आणि उत्तमगुण अंगिकारणे अत्यावश्यक आहे. त्रिगुणांचे सविस्तर विवेचन म्हणूनच ते करतात. सत्त्वगुण, रजोगुण आणि तामोगुण हे मनुष्याचे मन आणि जीवन नियंत्रित करतात. त्यातील तमोगुण अथवा तामसगुण हा हीन आणि सर्वथा त्याज्यं आहे. रजोगुणायोगे देखिल अनेक दुःख आणि संकटांचा सामना करणे क्रमप्राप्तं होते. म्हणून रजोगुणांपासून अंतर ठेवून असायला हवे. परंतु सर्वात उत्तम जो सत्त्वगुण,तो सुखदायी असतो. उपकारक असतो . म्हणून त्याची संगती करणे अतिउत्तम. 

सत्त्वगुणांची अनेक लक्षणे समर्थ वर्णन करतात. आणि असा सत्त्वगुण सदा अंगी बाणवावा असा उपदेश ते आपल्या शिष्यवर्ग आणि श्रोतेजनांस देत असत.  

जो अज्ञानाचा सेवट । जो पुण्याचे मूळ पीठ ।

जयाचेनी सापडे वाट । परलोकाची ॥ 

असे सत्त्वगुणाचे वर्णन ते करतात. सत्त्वगुणी मनुष्याचे विचार, आचार हे विवेकी असतात. मनात अपरंपार भक्तिभाव असतो. त्या योगे त्याचे वागणे, बोलणे नम्र आणि सौजन्यशील असते. इतरांस तो दुखवीत नाही, अथवा त्यांची निर्भत्सना करून अपमानित करत नाही. परोपकार आणि दानधर्म त्याचे नित्यनेम असतात. त्याची राहणी साधी आणि सोज्वळ असते. दिनचर्या नियमित असते. तो नेहमी लोकोपयोगी कामे करण्यात आणि करविण्यात अग्रेसर असतो. धर्मकार्ये करण्यात त्याला रुची असते. सत्त्वगुणी मनुष्य कधीच अहंकारी नसतो. कुठलेही काम करण्यास त्याला कधीच कमीपणा वाटत नाही . त्याची देवभक्ती ही खऱ्या सोन्याप्रमाणे अंतर्बाह्यं लखलखीत, असते आणि कुठल्याही कसोटीवर खरी ठरते. 

महत्कृत्य सांडून मागे । देवास ये लागवेगे ।

भक्ती निकट आंतरंगे । तो सत्त्वगुण ॥

थोरपण सांडून दुरी । नीच कृत्य आंगीकारी ।

तिष्ठत उभा देवद्वारी । तो सत्त्वगुण ॥ 

सत्त्वागुणी माणूस ऐहिक सुखाच्या आणि व्यसनांच्या कधीच अधीन राहत नाही. कारण त्याच्यासाठी देवभक्ती ही सर्वश्रेष्ठ असते. इतरांप्रती त्याचे वागणे, बोलणे सहानुभूतीपूर्ण असते . साधु, संत आणि ज्ञानी व्यक्तीच्या सहवासात त्याचे मन रमते. त्यांची यथायोग्य सेवा करण्यात त्याला धन्यता वाटते. 

देहाभिमान गळे । विषई वैराग्य प्रबळे ।

मिथ्या माया ऐसे कळें । तो सत्त्वगुण ॥ 

संसारामध्ये सत्त्वगुणी माणूस गुंतून राहत नाही. हरिकथा, कीर्तन, भजन या मध्ये त्याचे मन रमते. मनातले सर्व भय आणि भ्रम लयाला गेलेले असतात. त्यामुळे एकप्रकारची शांती आणि समाधान सदैव त्याच्या अंतर्यामी वसत असते. आपले जीवन हे सत्कार्यास्तव खर्च व्हावे असे त्यांस वाटते. इतर लोकांच्या सांगण्या, बोलण्याने त्याच्या या निश्चयात फरक पडत नाही. आपला मार्ग तो दृढ निश्चयाने आणि काही एक संकल्प मनात ठेवून तो आक्रमीत असतो. सत्त्वगुणांच्या अस्तित्वाने त्याच्या या निश्चयास बळ प्राप्तं होते. 

शांती क्षमा आणि दया । निश्चय उपजे जया ।

सत्त्वगुण जाणावा तया । अंतरी आला ॥ 

अशा प्रकारे नियमित आणि आदर्श जीवनपद्धती सत्त्वगुणी माणूस अनुसरतो. वृत्तीने तो सात्त्विक आणि दयाळू असतो. इतरांच्या मदतीस तो सदैव तत्पर असतो. सुग्रास अन्नं आणि सुखासिनतेची अन्य साधने त्याला आकर्षित करीत नाही. आपल्या आधी तो इतरांची चिंता वाहतो.दुसऱ्याचे दुःख करण्यासाठी तो यथाशक्ति प्रयास करतो. असे करणे त्यांस परमकर्तव्य वाटत असते. 

जेणे जिंकीली रसना । तृप्त जयाची वासना ।

जयास नाही कामना । तो सत्त्वगुण ॥ 

अनेक संकटे आली तरी तो अविचल असतो. आपल्या निश्चयापासून ढळत नाही. स्वतःच्या कर्तव्याकडे कधीच पाठ फिरवीत नाही. दुःखाने तो खचत नाही. भयचिंता त्याला त्याच्या संकल्पापासून दूर करू शकत नाही. आपले विहीत कार्य जो निष्काम पद्धतीने, कुठल्याही फळाची अपेक्षा न ठेवता करत राहतो. म्हणूनच  लोक अशा व्यक्तीस ' सत्त्वगुणी' असे  संबोधितात. 

देह आपदेने पीडला । क्षुधे तृषेने वोसावला ।

तरी निश्चयो राहिला । तो सत्त्वगुण ॥ 

जयास अहंकार नसे । नैराशता (अनासक्ती) विलसे । 

जयापासीं कृपा वसे । तो सत्त्वगुण ॥ 

त्रिगुण हे मनाचे, बुद्धिमत्तेचे कारक असतात. ज्या गुणाचे प्राबल्यं अधिक, तसे व्यक्तीचे चारित्र्य, आणि वर्तन घडत असते. त्यातील सत्त्वगुण हा अतिउत्तम मानला जातो. सत्त्वगुणी व्यक्ती चारित्र्यसंपन्न असते. सत्त्वगुणी मनुष्याचे वर्तन निर्दोष असते. ज्ञानसंपादन अथवा ज्ञानदान करणेआणि पुजापाठ आणि इतर धार्मिक कृत्ये करण्यात तो नेहमीच मग्नं असतो. सत्त्वगुणी व्यक्ती नम्रं आणि विनयशील असतात. मृदू आणि मितभाषी असतात. सहसा दुसऱ्यास दुखवणारे अथवा कुणास अपमानित करणारे  कठोर वर्तन अथवा संभाषण, सत्त्वगुणी कधीच करीत नाही. दुसऱ्यांच्या दोषाकडे दुर्लक्ष करण्या एव्हढी क्षमाशीलता त्यांच्याकडे असते. दुसऱ्यांच्या दोषाचे जाहीर उच्चारण तर ते कदापि करीत नाहीत. एखाद्याने काही अधिक-उणे भाषण केल्यास, त्यांस प्रत्युत्तर देत नाहीत. दुर्लक्ष करतात. ज्यायोगे द्वेष, कलह अशा वाईट प्रवृत्तींना थारा मिळत नाही. त्यामुळे सामाजिक वातावरण चांगले राहते. 

पारव्याचे दोषगुण । दृष्टीस देखे आपण ।

समुद्राऐसी साठवण । तो सत्त्वगुण ॥

नीच उत्तर साहणे । प्रत्योत्तर न देणे ।

आला क्रोध सावरणे । तो सत्त्वगुण ॥ 

अशा प्रकारे सत्त्वगुणी व्यक्ती सामाजिक संतुलन आणि सलोखा अखंड राखण्यास सहाय्यक ठरतात. सत्त्वगुणी मनुष्य  इतरांआगळा सहजच ओळखता येतो. तो आपल्या वर्तनाने कुणाचा उपमर्द होऊ देत नाही. बोलणे विवेकी, संयमी आणि मृदू असून तो मितभाषी असतो. इतरांस वृथा उपदेश देण्याचा वाचाळपणा कधीच करीत नाही. आपले नित्यनेम आणि दिनचर्या या बाबतीत अत्यंत काटेकोर असतो. देव, धर्म, अध्यात्मं, परोपकार आणि दानधर्म यामध्ये त्याला अत्याधिक रस असतो. व्यसने आणि इतर ऐहिक भोगविलासात त्याचे मन रमत नाही. इतरांचे दोष तो सहजतेने दृष्टीआड करतो. कुणी संकटामध्ये आहे हे कळताच, सत्वर मदतीस जातो. त्यासाठी प्रसंगी आपली महत्त्वाची कार्ये आणि कर्तव्ये देखिल मागे ठेवतो. संत सहवासात त्यास सुख मिळते. साधू, बैरागी, पंडित, आणि विद्वान यांची सेवाशुश्रुता करून तो कृतार्थ होतो. आपल्याजवळील जे जे उत्तम आहे, ते इतरांस देण्यात सदैव सज्ज असतो. अशा सत्त्वगुणी व्यक्ती आदर आणि लोकसन्मानास पात्र ठरतात. लोक त्यांच्याकडे आदर्श म्हणून पाहतात . त्यांचे अनुसरणं करू जातात. त्यांच्या शब्दांना देखील समाजात अधिक मूल्य असते. 

संतकृपा हो जयास । तेणे उद्धरील वंश ।

तो ईश्वराचा अंश । सत्त्वगुणे ॥

सन्मार्ग दाखवी जना । जो लावी हरिभजना ।

ज्ञान सिकवी अज्ञाना । तो सत्त्वगुण ॥ 

काही लोक इतरांस मारे उपदेश करतात. परंतु त्यांचे स्वतःचे वागणे मात्र त्याच्या विपरीत असते. म्हणजे  "लोकां सांगे ब्रह्मज्ञान, आपण मात्र कोरडे पाषाण " . परंतु सत्त्वगुणी व्यक्ती असे कधीच करीत नाही. स्वतःच्या कृतीतूनच इतरांवर चांगले संस्कार सत्त्वगुणी व्यक्ती करत असते. त्यासाठी त्याला वृथा शब्दभांडार रिते करण्याची जरूर लागत नाही. शुद्ध आणि पवित्र जे आहे, त्याच ठिकाणी सत्त्वगुणी मनुष्य रमतो. इतरांसाठी त्याच्या ऱ्हुदयात नेहमीच सहानुभूतीचा ओलावा असतो. दुसऱ्याचे दुःख दूर करणे त्यास आपले परमकर्तव्य वाटत असते. आणि त्या बदल्यात कुठल्याही मोबदल्याची अपेक्षा तो करीत नाही. 

परपीडेचे वाहे दुःख । परसंतोषाचे सुख । 

वैराग्य देखोन हरिख (हर्ष) । मानी, तो सत्त्वगुण ॥ 

परभूषणे भूषण । परदूषणे दूषण । 

परदुःखे सिणे जाण । तो सत्त्वगुण ॥ 

असा सत्त्वगुणी व्यक्ती सात्त्वीक, शुद्ध, आणि पवित्र असतो. त्याचे अस्तित्व समाजासाठी हीतकारक असते. समाजातील दुष्टं प्रवृत्तींना स्वतःच्या सत्त्वगुणांनी तो पराजित करतो. समाजाचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक उन्नयन घडवून आणण्यास कारणीभूत ठरतो. म्हणूनच त्याचे आचारविचार, आदर्श आणि अनुकरणीय असताt.प्रत्येकाने आपले वागणे बोलणे त्यानूसार केले असता  सत्त्वगुण त्याच्या ठायी उपजतील आणि उच्च प्रतीच्या नीतीवान समाजाची निर्मिती होईल. 

सदा देवकाजी झिजे देह ज्याचा ।

सदा रामनामे वदे नित्य वाचा । 

स्वधर्मेची चाले सदा उत्तमाचा ।

जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ 

(क्रमशः)