चिंता करी जो विश्वाची ,,, (७)

श्री समर्थांनी, जनहितार्थ आरंभलेल्या या ज्ञानदान यज्ञाला सामान्य जनांकडून चांगला प्रतिसाद मिळत होता. समर्थांचा शिष्य परिवार तर विस्तृत होताच, परंतु सर्वसामान्य संसारी लोक देखिल समर्थांकडून ज्ञानबोध घेण्यास आदरपूर्वक येत असत. त्यांचे विचार आचरणात आणण्याचा प्रयास करीत असत. त्यांना समजेल, उमजेल अशाच भाषेत समर्थ त्यांना उपदेश देत होते. जीवनाचे मर्म सहजपणे उलगडीत होते. 

मना सज्जना भक्तीपंथेची जावे । तरी श्रीहरी पविजेतो स्वभावे ॥

जनी निंद्य ते सर्व सोडोनी द्यावे । जनी वंद्य ते सर्व भावे करावे ॥ 

ईश्वर प्राप्ती ही सामान्यांसाठी अप्राप्य असतेच असे नाही. मनामध्ये अनन्यसाधारण भक्तिभाव असेल तर देवदर्शन घडणे शक्य आहे. त्यासाठी शुद्ध, नैतिक आचरण आणि आदर, भक्तिभावयुक्त मन असणे मात्र जरूरी आहे. विकारी मन आणि दुराचारी असलेल्या व्यक्तीला कितीही जपतप केले तरी हे साधत नाही. अशी माणसे लोकामध्ये अप्रिय होतात.  म्हणून त्यासाठी त्रिगुणांची चर्चा . सत्त्व, रज आणि तामस गुण हेच मानवी मनाचे कार्यकर्ते आहेत. त्यांचे संतुलन करणे ज्यांस साधते, तोच सर्व जनलोकात वंद्य असतो.  परमेश्वराचे अस्तित्व त्याचे ठायी दिसून येते. अशा  सद्गुणी , सदाचारी व्यक्ती चे वर्तन कसे असते ? 

विचारूनी बोले विवंचूनी (विचारपूर्वक) चाले । तयाचेनी संतप्त तेही निवाले ।

बरे शोधल्यावीण बोलो नको हो । जनी चालणे शुद्ध नेमस्त राहो ॥ 

परमेश्वराच्या निकट जाण्याची, त्याचे सान्निद्ध्य  लाभण्यासाठीची गुरूकिल्लीच समर्थ देत होते. संसार सोडून रानावनात जाऊन केलेल्या तपश्चर्येलाच देव प्रसन्न होतो असे नाही. सद्गुणी, सदाचारी माणसासही तो प्राप्तं होऊ शकतो. त्या साठी तमोगुणां म्हणजेच तामस गुणांपासून पासून आपली सुटका करून घेणे जरूरी आहे. सत्त्वगुण लाभदायी तर तमोगुण अहितकारक असतो.   असे क्लेशकारक तामसगुण  कोणते याचे विवेचन करताना त्याची अनेक लक्षणे वर्णिली आहेत. 

संसारी दुःखसंंमंध । प्राप्त होता उठे खेद । 

का अद्भुत आला क्रोध । तो तमोगुण ॥ 

शरिरी क्रोध भरता । नोळखे मातापिता । 

बंधू बहीण कांता । ताडी, तो तमोगुण ॥ 

क्रोधाचा ज्या मध्ये संचार झालेला असतो. त्या योगे आपले विहित वर्तन विसरून जो इतरांना दुःख देतो, अपमान करतो तो तमोगुणी असतो. तमोगुणांचे प्राबल्य झाल्यास योग्य अयोग्यतेचा विचार सूचत नाही. स्वतःला झालेले दुःख, संताप प्रकट करण्यास तमोगुणी व्यक्ती सदा अधीर असते. सहनशीलता, क्षमाशीलता हे गुण त्याच्यामध्ये जराही आढळून येत नाही. तमोगुणी मनुष्याचे वर्तन अनियंत्रित असते. स्वतःच्या क्रोधाला तो आवर घालू शकत नाही. सतत कलह, युद्धाचे विचार त्याच्या मनीमानसी येत राहतात. मनाविरूद्ध काही घडल्यास तो दुसऱ्यास अपमानास्पद बोलणे, शारीरिक इजा करणे, हत्या करणे अथवा आत्महत्या करण्याच्या थराला देखिल जाऊ शकतो. अशा व्यक्तीं  मुळे  सामाजिक स्वास्थ्य तर बिघडतेच, परंतु त्या व्यक्तीचे आणि त्याच्या कुटुंबीयांचे अपरिमित नुकसान होते. म्हणून तमोगुण हा सर्वथा त्याज्य समजला जातो, त्रिगुणातील सर्वाधिक हीन गुण समजला जातो. 

तमोगुणी माणसास कधीच स्वस्थता मिळत नाही. इतरांचे भले त्याला कदापि सहन होत नसते. कायम दुसऱ्याचा अकारण द्वेष आणि हेवा त्याच्या मनामध्ये रेंगाळत असतो. सदासर्वकाळ दुसऱ्याचे अहित व्हावे/करावे म्हणून तो तळमळत असतो. 

अंतरी धरूनी कपट । पराचे करी तळपट ।

सदा मस्त सदा उद्धट । तो तमोगुण ॥ 

तमोगुणी माणसाची सहनशक्ती कमी असते, अथवा नसतेच. दुसऱ्याचे आपल्या मनाविरूद्ध वागणे, बोलणे तो सहन करू शकत नाही. शारीरिक इजा, वेदना अथवा जरासे आजारपणही त्याला असह्य होते. इतके, की तो लगेच वेदना संपविण्यासाठी विष पिऊन आयुष्य संपविण्याच्या गोष्टी करू लागतो. त्याला सुग्रास भोजन आणि सुखनिद्रा अत्यंतिक प्रिय असते. त्या साठी तो नित्यनेम देखिल करण्याची टाळाटाळ करतो. स्वतः कष्ट न करता इतरांकडून कामे करविणे त्याला चांगले वाटते. त्यासाठी तो वाचिक अथवा शारीरिक हिंसाचाराचा सहजपणे वापर करतो.  त्याबद्दल  त्याला जराही अपराधी  वाटत नाही. दुसऱ्यास शासन करण्यास तो सदैव तत्पर असतो. परंतु त्याची चूक कोणी नजरेस आणून दिली, तर त्याचा संताप होतो. अन्य जनांप्रती द्वेष आणि मत्सर याने त्याचे मन सदा कलुषित झालेले असते. दुसऱ्याचे नुकसान झाले, किंवा काही दुःखदायक घडले तर तामसी माणूस आनंदीत होतो. कारण इतरांचे बरे झालेले त्याला बघवत नसते.  

परपीडेचा संतोष । निष्ठुरपणाचा हव्यास ।

संसाराचा नये त्रास । तो तमोगुण ॥ 

भांडण लावोनी द्यावे । स्वये कौतुक पाहावे । 

कुबुद्धी घेतली जीवें । तो तमोगुणी ॥ 

समाजात अशांतता निर्माण झाली, लोकांमध्ये कलह उत्पन्न झाला की तमोगुणी माणसास सुख होते. दुसऱ्यास मदत करणे, दानधर्म करणे इत्यादी कर्मे त्यास अप्रिय असतात. ती तो कधीच करत नाही. स्वतःचे हित व्हावे असे वाटणे काहीच गैर नाही, परंतु तमोगुणी व्यक्ती सदा इतरांचे अहित चिंतीत असते. जे सर्वदृष्टीने हानिकारक असते. दुसऱ्याबद्दल त्याला कधीच दया वाटत नाही. देवधर्म , नित्यकर्मे करावी वाटत नाही, इतरांस अद्वातद्वा बोलतो परंतु कुणी त्यांस सांगू गेल्यास त्याला आवडत नाही. त्याला थोरांबद्दल आदर नसतो किंवा आपणांहून लहान असणाऱ्याबद्दल माया नसते. अशा व्यक्तीची कुणाबरोबरच मैत्री होऊ शकत नाही . त्याच्या आवडी निवडी देखिल तामसी असतात. चेटकविद्या, अघोरविद्या, तंत्रविद्या इत्यादीबद्दल अनावर असे आकर्षण असते. हवे ते प्राप्तं करण्यासाठी  तो दुसऱ्यास संकटात लोटू शकतो. 

कुठलीही क्रिया अविचाराने, अविवेकाने आणि अतिरेकी पद्धतीने करणारा माणूस हा तमोगुणांनी युक्तं आहे हे जाणावे. स्वतःच्या दुःखासाठी तो देवास दूषणे देतो, आणि दुःख निवारण्यासाठी अघोरविद्येचा अवलंब करतो. त्याला संतसज्जनांचा सहवास नकोसा वाटतो, त्यांनी केलेल्या उपदेशाकडे तो दुर्लक्ष्य करतो, उपमर्द करतो. असा तामसी मनुष्य समाजासाठी निरूपयोगी आणि घातक असतो. 

निग्रह करून धरणे । का ते टांगून घेणे । 

देवद्वारी जीव देणे । तो तमोगुण ॥ 

निराहार उपोषण । पंचाग्नी धूम्रपान । 

आपणास घ्यावे पुरून । तो तमोगुण ॥ 

तमोगुणी माणसाचे वर्तन समाजस्वास्थ्यासाठी बाधक असते.  अनेक तमोगुणांचे सविस्तर वर्णन समर्थ करतात. तमोगुणांमुळे मानवाचे आणि पर्यायाने समाजाचे  अधः पतन घडते, ईश्वरप्राप्तीची संधी त्यांस दुरावते. म्हणून तमोगुणांपासून मानवाने आणि तामसी व्यक्तींपासून समाजाने दूर राहावे हे उत्तम. 

 

समर्थांचे विचार त्यांच्या काळाच्या मानाने कितीतरी पुढारलेले, सुधारक असे होते. श्रीरामावर निःसीम भक्ती होती, परंतु ती अंधभक्ती नव्हती. त्यांची भक्ती ही फक्त पूजाअर्चा, व्रतवैकल्ये, अनुष्ठाने इथपर्यंतच सीमित नव्हती. त्यांना श्रीरामासारखी आदर्श नीतिमत्ता असणारे लोक घडवायचे होते. श्रीरामासारखी आदर्श जीवनपद्धती अनुसरणारा समाज त्यांना निर्माण करायचा होता. म्हणूनच ते लोकांना सतत सांगत होते, ईश्वरप्राप्तीसाठी काया, वाचा आणि मनाची शुद्धता जरूरी आहे. परमेश्वराला शोधण्यासाठी रानावनात भटकण्याची जरूर नाही. तो तुमच्या, माझ्या मध्येच आहे. तुमचे आचार, विचार शुद्ध असले की दर्शन देतो. त्याला ओळखण्याइतकी बुद्धी लाभावी, यासाठी प्रयास करायास हवे. रामदास स्वामींचे  त्यांच्या आराध्य दैवताकडे हेच तर मागणे  होते -- 

मनी कामना कल्पना ते नसावी ।

कुबुद्धी कुडी वासना नीरसावी । 

नको संशयो तोडी संसारव्यथा ।

रघूनायका मागणे हेचि आता ॥ 

(क्रमशः) 

चिंता करी जो विश्वाची ...(६)

समर्थांची श्रीराम भक्ती अतुलनीय अशीच होती . रामावर अतीव श्रद्धा आणि विश्वास. संकटकाळी तो कोदंडधारी सदैव तुमच्या रक्षणास येईल असे ते श्रोत्यांना सांगत असत. परंतु त्यासाठी तुमचे वर्तन देखील नेटके आणि नेमस्त असले पाहिजे. ते श्रोत्यांना सांगत, की मनुष्य देहाचा मोह बाळगून अयुष्यभर त्याचीच चिंता वाहिली, तरी काळ आपले कर्तव्य करायचे चुकणार नाहीच. मग अशा नश्वर देहाची, आयुष्याची चिंता करण्यापेक्षा श्रीरामाची भक्ती करण्यात तो काळ व्यतीत  करावा, म्हणजे मृत्यू तुम्हांस भयभीत करणार नाही. 

देहेरक्षणा कारणे यत्न केला । परी शेवटी काळ घेवोनी गेला ॥

करी रे मना भक्ती या राघवाची । पुढे अंतरी सोडी चिंता भवाची (संसार/जन्ममृत्यू) ॥ 

भवाच्या भये काय भितोस लंडी (भित्रा) । धरी रे मना धीर धाकासी सांडी ॥ 

रघूनायकासारिखा स्वामी शिरी । नुपेक्षी कदा कोपल्या दंडधारी ॥ 

श्रीरामासारखा रक्षणकर्ता असल्यावर भीती बाळगायचे कारणच नाही असे आश्वासन समर्थ श्रोत्यांना देत होते. जन्ममृत्यूची चिंता नाहीशी झाल्यावर, आदर्श जीवनपद्धती अनुसरणे सहज होऊन जाईल, असे ते सांगतात. 

श्री समर्थ रामदास स्वामी आपल्या ग्रंथाद्वारे जनजागृती करीत होते. सामान्य जनांचे आयुष्य सुसह्य व्हावे, त्यांनी उत्तम प्रपंच करावा, आणि प्रापंचिक कर्तव्ये पार पाडीत असताना परमार्थ देखिल साधावा असा त्यांचा मानस होता. त्यांची बुद्धी, अनुभव आणि अभ्यास यांचा एकत्रित परिपाक म्हणजेच त्यांची ग्रंथसंपदा. स्वरचित श्लोकातून, ग्रंथातून ते सतत लोकांना उपदेश करीत होते. पण तो उपदेश म्हणजे नुसताच शब्दबंबाळ नाही, तर अनुभवाच्या धगीतून तावूनसुलाखून निघालेला एकेक घडीव अलंकारच. त्यात कसलेही हीण सापडणार नाही, किंवा स्वार्थाचा वाराही त्यांस स्पर्श करणार नाही. 

समर्थ समाजात आढळून येणाऱ्या गुण आणि अवगुणांचा श्रोत्यांना परिचय करून देत होते. अवगुणांपासून सावध राहा, सद्गुणांची संगती त्यागु नका असे परोपरीने सांगत होते. समस्तं मानव त्रिगुणांनी युक्तं आहेत. ते गुण म्हणजे  सत्वगुण, रजोगुण आणि तमोगुण. या गुणांच्या योगे मनुष्य सर्व जीवनक्रिया करीत असतो. म्हणून अशा  त्रिगुणांचे संतुलन साधणे अती महत्त्वाचे आहे. 

सत्त्वगुणे भगद्भक्ती । रजोगुणे पुनरावृत्ती । 

तमोगुणे अधोगती । पावती प्राणी । 

असे या त्रिगुणांचे वर्णन करतात. या पैकी ज्या गुणाचे प्राबल्यं असेल, त्यानुसार वर्तन घडते. एका गुणाचे महत्त्व वाढले, की अन्य दोहोंचा ऱ्हास होतो. 

तया संसारिकांची स्थिती । देही त्रिगुण वर्तती । 

येक येता दोनी जाती । निघोनिया ॥ 

समर्थ या तिन्ही गुणांची लक्षणे वर्णन करतात. सर्वात उत्तम तो सत्त्वगुण, आणि सर्वाधिक हीन तो तमोगुण. रजोगुणायोगे मनुष्यामध्ये आढ्यता येते, स्वार्थ येतो. ईश्वराचे थोरपण नाकारून, स्वकर्तुत्वाचा अहंकार मनामध्ये जो जपतो, तो रजोगुणी असतो. 

माझे घर माझा संसार । देव कैचा आणिला थोर । 

ऐसा करी जो निर्धार । तो रजोगुण ॥ 

माझे आयुष्य मी स्वकर्तुत्वाने घडवले. माझे कष्ट आणि बुद्धी मी कामास लावली आणि सारी धनसंपत्ती प्राप्तं केली असे म्हणणारा रजोगुणी असतो. तो ईश्वराचे अस्तित्वं नाकारतो, दैवी शक्तीशी जो कृतज्ञ नसतो अशास रजोगुणी संबोधावे. असा मनुष्य सदा सर्वकाळ स्वतःची आणि आप्तस्वकीयांची चिंता वाहतो. कारण त्याचा परमेश्वरावर अविश्वास असतो. तो नेहमी प्रापंचिक कार्यात गुंतून राहतो. भौतिक सुखांची त्यांस अनिवार अभिलाषा असते. आपणाव्यतिरिक्त इतरांकडे काय आहे यावर त्याचे लक्ष असते. आपल्याअधिक जर काही आढळले तर ते प्राप्त करण्याची इच्छा करतो. दानधर्म, पुण्यकर्म करण्यात जो जराही समय व्यतीत करीत नाही. धार्मिक कार्यात त्याला जराही रस नसतो. स्वतःच्या साधनसंपत्तीचे तो सतत चिंतन करीत असतो. आत्मस्तुतीचा विकार त्याला जडलेला असतो. 

मी तरूण मी सुंदर । मी बलाढ्य मी चतुर । 

मी सकळांमध्ये थोर । म्हणे, तो रजोगुण । 

रजोगुणाचे प्राबल्यं असणाऱ्या व्यक्तीमध्ये ईश्वरोपासना, साधना, भक्ती इ. बद्दल नावड असते, अथवा तो या गोष्टींकडे दुर्लक्ष करतो. स्वाभिमानाचे रुपांतर कधीच अहंकारात झालेले असते. इतरांहून सतत जास्त काही मिळविण्याची आस लागून राहिलेली असते. 

दुसऱ्याचे सर्व जावे । माझेची बरें असावे । 

ऐसे आठवे स्वभावे । तो रजोगुण ॥ 

आप्तस्वकीयांमध्ये तो सदा गुंतलेला असतो. त्यामुळे त्या बाहेरील विश्व त्यांस अज्ञात असते. संसाराची अखंड चिंता त्यास सतावत असते. आपल्याविना दुसरा कुणीच कर्ता नाही, या जाणिवेने ही चिंता भयामध्ये रूपांतरित होते. भूतकाळातील घटना आठवून दुःख-संताप होत असतो. सुखाच्या पाठीमागे जीवाचे रान करताना संसारा व्यतिरिक्त सारे काही अप्राप्यं होऊन जाते. सदासर्वकाळ आशा-निराशेच्या हिंदोळ्यावर झुलत राहावे लागते. कुठेही स्थैर्य मिळत नाही. जे काही चांगले आहे, उत्तम आहे -- ते स्वतःसाठी आणि स्वकीयांसाठी मिळविण्याची अविश्रांत धडपड हा रजोगुणी मनुष्य करीत राहतो. मग त्याची अवस्था मृगजळामागे धावणाऱ्यासारखी होते. दृष्टिपथात तर आहे, परंतु गवसत नाही. मग शांती समाधान सुद्धा अशांपासून दूरच राहते. 

जे जे दृष्टी पडिले । ते ते मने मागितले । 

लभ्यं नस्ता दुःख जाले । तो रजोगुण ॥ 

रजोगुणी मनुष्य हा स्तुतिप्रिय असतो. आत्मस्तुती करणे, इतरांची निंदानालस्ती करणे .. यात त्याला काहीच गैर वाटत नाही. दुसऱ्यास तुच्छ लेखून त्यांची निर्भत्सना करणे, मस्करी करणे त्याला बरे वाटते. त्यातच त्याला आनंद मिळतो. स्वप्रकृतीनूसार, समानधर्मी लोकांची संगती  प्रिय वाटते. त्यामुळे सज्जन सहवासाला त्यांस  अंतरावे लागते. संपत्तीची अतीहाव त्याच्याकडून गैरकृत्ये घडवून आणते. नीचांच्या संगतीत सदा वावर असल्याने देव धर्म, परोपकार, सेवा इ. सद्गुणांपासून तो वंचित राहतो. नेहमीच भौतिक सुखामध्ये मग्नं राहून पारमार्थिक कर्तव्याकडे दुर्लक्ष करतो. त्यामुळे मन: शांती दुरावते. 

तश्करविद्या जीवीं उठे । परन्यून बोलावे वाटे । 

नित्यनेमास मन विटे । तो रजोगुण ॥ 

अशा प्रकारे रजोगुणाचे प्राबल्यं झाल्यास ईश्वरप्राप्ती दुष्कर होते. अनिश्चितता आणि भय मनास ग्रासून राहते आणि अंती दुःख पदरी येते. म्हणून रजोगुणांस ओळखून, वेळीच त्यांचा त्याग करणे सुयोग्य आहे. रजोगुणांपासून मुक्तीचा राजमार्ग आहे तो म्हणजे विरक्ती. या संसारातून, त्यातील माया, मोहा पासून अलिप्त राहणे. घरदार, आप्तस्वकीय, नातेसंबंधी या सर्वात न गुंतलेले चांगले. या सर्वांहून दूर राहिले की त्यांच्या काळजी, चिंतेपासून आपोआपच मुक्ती मिळेल. पण सर्वांना हे शक्य नसते. विरक्त होऊन संसाराकडे पाठ फिरविणे सर्वांनाच जमते असे नाही. मग यातून मार्ग कोणता ? 

उपाये येक भगवद्भक्ती । जरी ठाकेना विरक्ती । 

तरी येथानुशक्ती । भजन करावे ॥ 

काया वाचा आणि मने । पत्रे पुष्पे फळे जीवने । 

ईश्वरी अर्पुनिया मने । सार्थक करावे ॥ 

भय, दुःख आणि चिंता या सांसारीक तापत्रयांपासून सुटकेचा मार्ग समर्थांनी सांगितला आहे. मन ईश्वरभक्तीत लीन असेल तर त्यास अन्य कशाची अभिलाषा राहणार नाही. हेवा, द्वेष , तुलना, मत्सर आदी गुणांना वावरण्यास जागा राहणार नाही. दुसऱ्यास नित्यनेमाने काही देण्याच्या सवयीने मोह, माया आणि लोभ या पासून सुटका होईल. अशा स्थानी सुख, समाधान आणि शांती ची वसती होईल. आणि ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग सुकर होईल. म्हणूनच स्वहीत कशात आहे हे ओळखावे आणि रजोगुणांचा त्याग करावा असा सल्ला समर्थ श्रोत्यांना देतात. ईश्वराप्रती श्रद्धा आणि भक्ती असेल तर अधिकाची गरज भासणार नाही.  त्या पायी उद्भवणारी तृष्णा संपुष्टात येईल आणि मृगजळाचा पाठलाग विराम पावेल. 

घरी कामधेनू पुढें ताक मागे । 

हरीबोध सांडूनी वीवाद लागे ॥ 

करी सार चिंतामणी काचखंडे । 

तया मागता देत आहे उदंडे ॥ 

(क्रमशः) 

चिंता करी जो विश्वाची ...(५)

श्री रामदास स्वामींचा शिष्य परिवार सतत विस्तारत होता. अनेक शिष्य समर्थांचे हे विचारधन   जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवीत होते. स्वतःच्या आचरणातून समर्थांनी आदर्श जीवनाचा परिपाठच दिला होता. निर्वाहासाठी भिक्षांदेहीचा मार्ग पत्करला होता, पण फक्त जरूरीपुरताच . जास्तीची हाव त्यांना कधीच नव्हती. धनसंचयाची लालसा नव्हती. कठोर परिश्रम आणि खडतर साधना त्यांची नित्यकर्मे होती. 

समर्थ देशाच्या अनेक प्रदेशात संचार करीत असत. निरनिराळ्या प्रदेशातील , निराळ्या संस्कृतीची, आणि वेगवेगळ्या जीवनपद्धती अनुसरणाऱ्या लोकांशी त्यांची गाठ- भेट होत असे. अनेक स्वभावांची, प्रकृतींची माणसे ते बघत होते, त्यांच्याशी संवाद साधत होते. या नित्य जनसंपर्कातूनच त्यांच्या तीक्ष्ण बुद्धीने हेरलेले गुण, अवगुण ते आपल्या ग्रंथाद्वारे लोकांना अवगत करून देत होते. 

सद्गुरूची थोरवी समर्थांनी अनेक वेळा वर्णन केली आहे. उत्तम शिष्याला उत्तम गुरूचा लाभ झाल्यास त्या शिष्याचे कल्याण होते. असे ते सांगत असत. परंतु लोकांना शिकविणारे सारेच गुरू उत्तम नसतात हे ते जाणत होते. अयोग्य गुरू योगे अधोगतीची प्राप्ती होईल असे सांगून ते लोकांना सावध करीत होते. गुरूची निवड करताना आपली बुद्धी जागृत असणे अत्यंत जरूरीचे आहे असे ते म्हणत, अन्यथा तुम्ही ज्ञान अथवा विद्या प्राप्तं न करता कुविद्येचे धनी व्हाल असा इशारा ते देत असत. आ अशा प्रकारे कुविद्या प्राप्तं केलेला मनुष्य, अनेक कुलक्षणांनी युक्तं असा होतो.  अशी माणसे नेहमी ताठ्याने वागतात, इतरांना उपदेश करतात. परंतु स्वतःचे आचरण मात्र त्या उपदेशाप्रमाणे करीत नाहीत. 

हीन देह आणि ताठा। अप्रमाण (पुरावा नसताना ) आणि फाटा ( इतरांना सल्ले देणारा) । 

बाष्कळ आणि करंटा । विवेक सांगे । 

कुविद्या, म्हणजेच अपुरे आणि अनुचित ज्ञान प्राप्त केलेली व्यक्ती अनेक कुलक्षणांनी युक्त असते. असा मनुष्य,  पापी, संतापी, दीर्घद्वेषी, कपटी, दुराचारणी, भित्रा, लबाड, व्यसनी, विश्वासघातकी, आळशी, वाचाळ, कृपण, इतरांची सदा नालस्ती करणारा निंदक, लोकांमध्ये कलह लावून देणारा कारस्थानी असा असतो. असा मनुष्य इतरांच्या मदतीस कधीच येत नाही, आणि तो कधीच, कुणाचाही  चांगला मित्र होऊ शकत नाही. 

युक्तीहीन बुद्धिहीन । आचारहीन विचारहीन ।

क्रियाहीन सत्त्वहीन । विवेकहीन संशई ॥

भक्तिहीन भावहीन । ज्ञानहीन वैराग्यहीन ।

शांतीहीन क्षमाहीन । सर्वहीन क्षुल्लकु ( क्षुद्र, तुच्छ ) ॥

समयो नेणे प्रसंग नेणे । प्रेत्न नेणे अभ्यास नेणे । 

आर्जव नेणे मैत्री नेणे । काहीच नेणे अभागी ॥ 

कुविद्येपायी अशा प्रकारच्या अनेक दुर्गुणांचा प्रवेश त्या व्यक्तीच्या अंतर्यामी होतो. या दुर्गुणांच्या योगे दुष्कीर्ती होते. आप्तस्वकीयात दुरावा निर्माण होतो. आणि सामाजिक स्वास्थ्य बिघडते. इतके सारे अघटित घडते ते एक कुविद्येच्या कारणाने. अशा लोकांना वेळीच ओळखून, त्यांच्यापासून दूर राहणे श्रेयस्कर असं समर्थ सांगतात. अर्थात त्यांच्या सांगण्याला त्यांच्या अनुभवांची, निरीक्षणाची आणि विचक्षण बुद्धीची जोड आहे. म्हणूनच त्यांचा प्रत्येक शब्द हा अनमोल आहे. 

असो ऐसे नाना विकार । कुलक्षणांचे कोठार । 

ऐसा कुविद्येचा नर । श्रोती वोळखावा । ।

ऐसी कुविद्येची लक्षणे । ऐकोनी त्यागचि  करणे । 
अभिमाने तऱ्हे (हट्टास पेटणे ) भरणे । हे विहित नव्हे ।

अशा कुलक्षणी व्यक्ती माहिती असूनही, त्यांच्याशी हट्टाने मैत्री ठेवणे अहितकारक आहे. अशा व्यर्थ अट्टहासाने आपले केवळ नुकसानच होईल.  अशा दुर्जनांच्या योगे आपणासही दुःख, दैन्य आणि दुष्कीर्ती   सोसावी लागते.  ज्ञानसंपादन करणे जरूरीचे आहेच. परंतु चुकीचे अथवा अपूर्ण ज्ञान अहितकारक असते. अशी व्यक्ती ज्ञानाचा वृथा अहंकार बाळगत असते, जे परिपूर्ण नसते. संकटकाळी अशी कुविद्या कधीच कामास येत नाही. 

अविद्यागुणें मानवा ऊमजेना । भ्रमे चूकले हीत ते आकळेना ।

परीक्षेविणे बांधिले दृढ नाणे । परी सत्य मिथ्या असे कोण जाणे ॥ 

सत्य-असत्याची पूर्ण जाणीव व्हावी, हित-अहितातील फरक कळावा आणि गुणावगुणांची कसोटी कशी घ्यावी हे उमजावे, याकरिता विद्यार्जन करणे अत्यंत जरूरीचे आहे.  आपल्या ठायी कुविद्या न यावी, आपणास परिपूर्ण अशा ज्ञानाची प्राप्ती व्हावी  या  साठी  योग्य  त्या  गुरूचे  शिष्यत्व पत्करलेले चांगले. सद्गुरू आपल्या  शिष्याचे कुविद्येपासून आणि  कुलक्षणांपासून   संरक्षण करतात. आपल्या शिष्यांना  सद्गती  प्राप्तं  करण्यास  मार्गदर्शन करतात, असे समर्थांचे सांगणे आहे. 

विद्यार्जन करणे हा सुखी, समाधानी आणि सात्त्विक आयुष्य जगण्याचा मार्ग आहे. परंतु एकमेव मात्र नाही. ज्ञान संपादना बरोबरच शिस्तशीर आणि नियमित आचरण, नित्य नेमस्तपणा  असणे देखिल गरजेचे आहे. दैनिक स्नान, संध्या, पूजाअर्चा करणे कधीच चुकवू नये. चार लोकात वावरताना विनयशील असावे. इतरांना योग्य तो आदर देऊन मान राखावा. वेळोवेळी हरिकथा, कीर्तन इत्यादी करावे, शास्त्रार्थ करावा. त्या योगे सज्जन आणि ज्ञानीजनांच्या सहवासाचा लाभ होतो, आणि परस्पर सद्भावना वाढीस लागते हा फायदा. क्रोधावर नियंत्रण असावे, अन्यथा अयोग्य कर्म घडण्याची शक्यता असते. परोपकार हा थोर सद्गुण आहे. इतरांच्या कठीण समयी मदतीस तप्तर असावे त्यायोगे समाजमान्यता आणि कीर्ती प्राप्तं होते. दया, क्षमा आणि शांती या गुणांचे कायम अनुसरण करावे. अशा प्रकारे समाजातील हरएक व्यक्तीने आपला जीवनक्रम ठेवल्यास, द्वेषविहीन, कलहविहीन अशा समाजाची निर्मिती होईल.  असा समाज उत्तरोत्तर वैभव आणि प्रगती पथावरच राहील.  ज्या व्यक्ती असा जीवनमार्ग अनुसरणार नाहीत, त्यांचा जन्म आणि जिणे हे व्यर्थ आहे असे समर्थ सांगतात. पापी आणि दुराचारणी व्यक्तीने केलेली भक्ती,साधना त्याला कधीच लाभत नाही. आपण जे वागतो, बोलतो, ते आणि तसेच आपणांस इतरांकडून प्राप्तं होत असते. म्हणून समाजात वावरताना नेहमीच सावधपणा अंगी बाळगावा असा उपदेश रामदास स्वामी करतात. 

परगुणांचा संतोष नाही । परोपकारे सुख नाही । 

हरिभक्तीचा लेश नाही । अंतर्यामी ॥ 

ऐसे प्रकारीचे पाहतां जन । ते जीताचि प्रेतासमान । 

त्यांसी न करावे भाषण । पवित्रजनी ॥ 

पुण्यसामग्री पुरती । तयासीच घडे भगवद्भक्ती । 

जे जे जैसे करिती । ते पावती तैसेचि ॥ 

(क्रमशः) 

चिंता करी जो विश्वाची ...(४)

समर्थ रामदास स्वामींनी  लोक जागृतीचे कार्य आरंभिले होते. चांगले काय ? वाईट काय?  ते कसे ओळखावे? वाईट गुण त्याजून चांगुलपणा कसा आत्मसात करावा? हे  आपल्या प्रवचनांतून सांगत असत. त्यांची फक्तं शिकवणूकच नाही, तर त्यांचे  स्वतःचे वर्तन , जीवनक्रम देखिल त्या प्रमाणेच असे. " बोले तैसा चाले - त्याची वंदावी पाउले " ही म्हण, समर्थांच्या बाबतीत अक्षरशः  खरी होती. अनेकांनी त्यांचे शिष्यत्व स्वीकारले होते. समर्थांच्या शब्दाखातर कार्य करण्यास अनेकजण प्रवृत्त होत होते. समर्थ जरी आपल्या ग्रंथाद्वारे, उपदेशाद्वारे लोकांमध्ये विचार जागृती करत होते, तरी त्यांना नुसती वाचाळता अथवा श्रवणभक्ती बिलकुल मान्यं नव्हती. जे विचार ग्रहण केल, ते आचरणात देखील आणले गेले पाहिजे यावर त्यांचा कटाक्ष होता.

फुकाचे मुखी बोलतां काय वेचे (खर्च होते ) । 

दिसेदिस अभ्यंतरी (मनात) गर्व साचे ।

क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे । 

विचारें तुझा तूंची शोधूनी पाहें ॥ 

नुसते बोलायला काहीच कष्ट होत नाहीत. पण जो बोलल्याप्रमाणेच वागतो .. तोच आदरणीय असतो. आपली वाचा आणि क्रिया ही विवेकाने नियमित केलेली असावी अन्यथा जनांमध्ये आपली बेअब्रू होते असे ते सांगत. 

विवेके क्रिया आपुली पालटावी ।

अती आदरे शुद्ध क्रिया धरावी ।

जनी बोलण्यासारखें चाल बापा ।

मना कल्पना सोडी संसारतापा ॥ 

समर्थांचे ध्येय /उद्दिष्ट एकच होते.. सर्वसामान्य जनास ज्ञानमार्गी  लावावे. अज्ञानामुळे निर्माण होत असलेल्या व्याप आणि तापां पासून लोकांची सुटका करावी. त्यांचा जीवनमार्ग सुकर करावा.  स्पष्टवक्तेपणा हा समर्थांचा स्थायीभावच होता. आडून , उद्देशून वगैरे बोलणे नाही. जे सांगणेआहे ते सूर्यप्रकाशाइतकेच स्पष्ट . जे उणे जाणवते, ते तसेच सांगत . लोकांना बरे वाटावे म्हणून  आडपडद्याने वगैरे नाही. म्हणूनच त्यांनी मूर्खलक्षणे अगदी विस्तृतपणे कथन केली. त्यात कुणाचा उपहास करणे हा हेतू नसून लोकांना सावध करण्याची प्रामाणिक इच्छाच दिसून येते. सर्व लक्षणे सांगून ते उपदेश करतात -- " उत्तम लक्षणे घ्यावी । मूर्ख लक्षणे त्यागावी । 

आता ही उत्तम लक्षणे कोणती ? त्याचे ते वर्णन करतात. ते सांगतात अनोळखी वाटेने जाऊ नये, वाटेवर पडलेली वस्तू (जी आपली नाही ) उचलू नये, जे फळ तुम्हाला माहिती नाही असे फळ खाऊ नये अन्यथा त्याचे दुष्परिणाम सहन करावे लागतात. 

अती वाद करू नये । पोटी कपट धरू नये । 

शोधल्यावीण करो नये । कुलहीन कांता ॥ 

असा उपदेश ते करतात. संन्याशी आश्रमात राहून देखिल व्यावहारिक बाबींशी त्यांचा परिचय किती दृढ होता हेच दिसून येते. त्यांनी हे जाणले होते की सामान्य जनांस त्यांच्या जीवनाशी सुसंगत असाच उपदेश देणे जरुरीचे आहे. त्यांच्या नित्य व्यवहारा संबंधीचे ज्ञान त्यांना मिळाले पाहिजे.  आत्मा , परमात्मा   इत्यादीवर प्रवचन देऊन त्यांना त्यांना स्व दिपवून टाकता येईल,  पण त्याचा त्या सामान्य जानांना उपयोग काही होणार नाही.  म्हणून समर्थांनी अतिशय व्यवहारी आणि वास्तववादी असेच तत्त्वज्ञान आपल्या उपदेशातून सांगितले. 

उत्तमगुण कोणते याचे विस्तृत विवेचन समर्थ करतात. त्यांचे अचूक निरीक्षण आणि व्यवहारज्ञान खरोखरीच आचंभित करणारे आहे. ते सांगतात की रात्रीच्या वेळेस प्रवास करू नये, संशयास्पद दिसणाऱ्या व्यक्तीस मार्ग कसा आक्रमावा असे विचारू नये. पुढे ते म्हणतात की, परक्या अथवा दूरस्थ व्यक्तींबद्दल मनामध्ये  आकस ठेवू नये, कुणाची  निंदा करू नये अथवा द्वेष ही मनात बाळगू नये. विचार विनिमय केल्याशिवाय कुठल्याही कार्यास आरंभ करू नये, आपली मर्यादा ओळखून त्यांनुसार आपले वर्तन ठेवावे. विद्याभ्यास करावा आणि तो मध्येच सोडू नये पूर्णत्वास न्यावा. 

"मूर्खांच्या नादी कधीच लागू नये " अशी मराठीत एक म्हण आहे. समर्थही तेच सांगताहेत --

तोंडाळासी भांडो नये । वाचाळाशी तंडो नये ।

संतसंग खंडो नये । अंतर्यामी । 

भांडकुदळ लोकांपासून दूर राहावे , परंतु संतसंगतीचा लाभ घेण्यास कधीच चुकू नये असे समर्थ सांगतात. कारण सज्जनांच्या योगे आपल्या अवगुणांचा देखील निचरा होऊन आयुष्य निर्मळ होते. 

मग ते अजून पुढे सांगतात --  स्व-पराक्रमाच्या बढाया मारू नये. परंतु कुणी अडचणीत असल्यास त्याची मदत करण्यास अनमान देखिल करू नये. जास्त वाचाळपणा करू नये, परंतु सभास्थानी अथवा जिथे योग्य तेथे नेमके आणि स्पष्टं बोलण्यास लाजू नये. लहानसहान बाबींचा राग मनात ठेवू नये , आळशी पणा करू नये आणि आपले वर्तन "आधी केले मग सांगितले " असे असावे. ज्ञान संपादन करण्याचा कधीही कंटाळा करू नये. संकटकाळी कुणाची साथसंगत सोडू नये. आपल्या सामर्थ्यानिशी त्यांस सहकार्य करावे. हे सर्व उत्तमगुण आहेत. 

क्षणाक्षणा रुसो नये । लटिका पुरूषार्थ बोलो नये । 

केल्याविण सांगो नये । आपला पराक्रमू ॥ 

समर्थांना सामान्य जनांच्या रागलोभाची , गुणावगुणांची, तसेच सामर्थ्याची आणि कमकुवतपणाची देखिल नेमकी माहिती आहे. म्हणूनच ते उपदेश करतात --  कुणी कुणाची चहाडी सांगत असेल तर त्यांवर विश्वास ठेवू नये. आपले वर्तन आणि कार्य पूर्ण विचाराअंतीच करावे. प्रयत्नांमध्ये कधीही कसूर करू नये. कष्ट करावे लागतात, याचे दुः ख मानू नये. कुणाशी पैजा लावून इरेला पडू नये कारण त्यात शहाणपणा नक्कीच नाही. मग समर्थ लिहितात अती चिंता करू नये पण बेपर्वाईने देखिल वागू नये. परस्त्री कडे पाप बुद्धीने पाहू नये.  कुणाचे उपकार घेऊ नये. घ्यावे लागल्यास त्याची परतफेड त्वरेने करावी म्हणजे मिंधेपणा येणार नाही. दुसऱ्याला काही कारण नसताना  त्रास देऊ नये आणि कुणाचाही विश्वासघात करू नये. कारण असे केल्याने त्या वेळेपुरते जरी समाधान प्राप्तं झाले तरी पुढील आयुष्यात हाच कलंक तुमचा नाश घडवून आणतो. 

यानंतर समर्थ नित्य व्यवहारातले वर्तन कसे असावे ते सांगतात. 

आपली नित्यकर्मे वेळच्यावेळी, नित्यनियमाने करावी. मळलेली वस्त्रे परिधान करू नये. अती निद्रा त्यागावी. तसेच आयते मिळालेले अन्न भक्षण करू नये. आपला भार इतरांवर घालू नये. परगृही जास्त दिवस पाहुणचार स्वीकारू नये. एखाद्याविषयी मनात आदरभाव नसताना खोटी स्तुती करू नये. आपणच आपली स्तुती करू नये, तसेच इतरांचे उणेदुणे काढून उगाच हसू नये. दुसऱ्याच्या वस्तूची चोरी करू नये. तोंडी शिव्याशाप येऊ देऊ नयेत. आपल्या स्वकीयांशी , आप्तेष्टांशी  वैर करू नये. परंतु कुणी केलेला अपमान देखील सहन करू नये. वाचाळांशी मैत्री संबंध कधीच ठेवू नयेत आणि कसलेही काम न करता राहू नये ( रिकामटेकडेपणा करू नये ) . 

येकाचा (कुणाचाही ) घात करू नये । लटिकी गोही (साक्ष) देऊ नये । 

अप्रमाण वर्तो नये । कदाकाळी ॥

चहाडी चोरी करू नये । परद्वार करू नये । 

मागे उणें बोलो नये । कोणीयेकाचे ॥ 

नित्य व्यवहारात आणि सामान्य जीवनात अनुसरावे असे उत्तम गुण समर्थ वर्णन करतात. यात समग्र आयुष्याचा चिकित्सक वृत्तीने केलेला विचार प्रकट होतो. समर्थानी स्वतः संन्यासी धर्म स्वीकारून सर्वसंगपरित्याग केलेला होता. सर्वसामान्यापेक्षा त्यांचा जीवनक्रम अगदीच वेगळा होता. तरीही समाज जीवनाचा एक घटक म्हणून आपल्या कर्तव्याकडे त्यांनी कधीही पाठ फिरवली नाही अथवा इतरांस संसाराचा त्याग करण्याचा उपदेशही केला नाही. संसारात राहूनही उत्तम कार्या द्वारे परमार्थ साधता येतोअ साच उपदेश त्यांनी केला आपल्या प्रमाणेच इतरांनीही कर्तव्याचे पालन करण्यास चुकू नये हेच  त्यांचे उद्दिष्ट होते. 

समई यावा (धैर्य) चुको नये । सत्त्वगुण सांडूं नये ।

वैरियांस दंडूं नये । शरण आलिया ॥ 

अल्पधनें माजों नये । हरिभक्तीस लाजों नये । 

मर्यादेविण चालो नये । पवित्र जनी ॥ 

थोड्या थोडक्या मिळालेल्या यशाने धुंद होऊन अनाचार करू नये, वल्गना करू नये. दया, शांती हे गुण अंगी बाणवावेत. जीवहत्या करू नये, निष्ठुरपणा करू नये. अपकीर्ती होईल असे वर्तन कदापि करू नये, असत्य भाषण करू नये. इतरां घरी,  पाऊस काळात  अथवा दुष्काळी परिस्थिती असताना जाऊ नये. म्हणजेच आपण ज्या घरी पाहुणे म्हणून जाणार त्यांना कसली अडचण तर नाही ना तसेच ते कुठल्या संकटात न तर नाहीत  ना , याची खातरजमा करावी अन्यथा आपण जाऊन त्यांच्या अडचणी वाढवणे चूक आहे. असा उपदेश समर्थ करतात. ते सांगतात असत्य गोष्टी सांगून त्याचा अभिमान बाळगणे सर्वथा चुकीचे आहे. नित्य-नैमित्यिक धार्मिक कृत्ये, सणवार, कुलाचार योग्य प्रकारे करणे अत्यंत जरूरीचे आहे असे समर्थ सांगतात. नवस बोलला असल्यास त्याची पूर्तता करणे जरुरीचे आहे. तसेच देवधर्म, पूजाअर्चा कधीही टाळू नये असे ते सांगतात. कारण त्या योगे आपली धार्मिक, पारमार्थिक उन्नती साध्य होत असते असेच  त्याचे मानणे होते. 

सभा देखोन गळो नये । समई उत्तर टाळो नये । 

धिःकारिता चळो नये । सामर्थ्य आपुले । 

योग्य वेळेस, आपले म्हणणे धीटपणे मांडता यायलाच हवे. तितका आत्मविश्वास प्रत्येकाला असायला हवा. इतरांनी तुमचे म्हणणे नाकारले अथवा त्यावर अविश्वास दाखवला तर घाबरून आपले सांगणे सोडू नये. असा उपदेश समर्थ करतात. असत्याचा मार्ग सोडून सत्य अनुसरावे तसेच यश, कीर्ती, वैभव हे शाश्वत नसते या सत्याचा स्वीकार करावा असे ते म्हणतात. योग्य, अयोग्य ओळखण्याची कुवत आपल्यामध्ये यावी यासाठी योग्य त्या गुरुकडून उपदेश घ्यावा म्हणजे जीवनाचा दुष्कर मार्ग सोपा होईल असे ते म्हणतात. 

अशा प्रकारे उत्तम गुणांची लक्षणे समर्थ वर्णन करतात आणि ते गुण आत्मसात करण्याचा मार्गही दाखवितात. त्यांचे म्हणणे नुसता उपदेश ऐकून घेण्याने ईश्वरप्राप्ती होणार नाही. तर जे ऐकले , वाचले  त्यातून जे जाणले ते अनुसरायचा प्रयत्न करायला हवा. नुसत्या कल्पनेच्या भराऱ्या उपयोगी नाही तर त्याला सप्रमाण आणि सदविवेकी क्रियेची जोड असायला हवी. अन्यथा केलेला सर्व उपदेश व्यर्थ जाईल. 

क्रियेवीण नानापरी बोलिजेतें । 

परी चित्त दुश्चित तें लाजवीते ॥

मना कल्पना धीट सैराट धांवे ।

तया मानवा देव कैसेनी पावे ? ॥ 

(क्रमशः)