चिंता करी जो विश्वाची ... (१९)

श्री समर्थ रामदास स्वामी श्रीरामचंद्रांचे परमभक्त होते. परमेश्वराच्या भक्तीने असाध्य ते साध्य होते, अनेक चिंतांचे हरण होते,नकारात्मक  प्रवृत्ती दूर होऊन व्यक्ती विकास होतो असे ते सांगत. ज्याच्या मनात, विचारात  देवाचे वास्तव्य आहे, असा मनुष्य अनेक दुर्गुण आणि पापांपासून दूर राहतो आणि सात्त्विक समाजाची निर्मिती होते. ज्या समाजात जास्तीतजास्त  सात्त्विक वृत्तीच्या व्यक्ती आहेत असा समाज शांतताप्रिय, द्वेष, वैर आणि कलह विरहित असतो. अशा समाजाची आध्यात्मिक, सांस्कृतिक आणि भौतिक प्रगती होण्यास कसलाही अडसर उरत नाही. म्हणून नेहमी परमेश्वर भक्तीला अनन्यसाधारण महत्त्व असले पाहिजे असा उपदेश समर्थ श्रोत्यांना करीत असत. 

परमेश्वराची भक्ती कशी आचरणात आणावी याचे सविस्तर विवरण समर्थ करतात. भक्ती योगाचे पाचवे लक्षण म्हणजे देवपूजा. नित्यनियमाने देवतार्चन करण्यास चुकू नये. देवाची साग्रसंगीत आणि षोडशोपचारे पुजा करीत जावे. असे केल्याने चित्तवृत्ती पवित्र आणि शांत होऊन, परमेश्वराप्रती भक्तिभाव कायम राहतो. 

नाना आसने उपकरणे । वस्त्रे आळंकार भूषणे ।

मानसपूजा मूर्तिध्याने । या नाव पाचवी भक्ती ॥ 

पूजा कुणाची करावी.. तर देव, ब्राम्हण, साधू संत, श्रेष्ठ, ज्ञानी, बुद्धिवंत, गुणवंत इत्यांदींचे मनःपूर्वक पूजन करून आशीर्वाद प्राप्त करावेत. देवपूजेसाठी निरनिराळ्या पदार्थांपासून (जसे धातू, मृत्तीका, पाषाण, काष्ठ इ. ) घडवलेल्या मूर्ती वापराव्यात. पूजेसाठी निरनिराळी पत्री, फुले गंध, अक्षता, कुंकुम इ. चा वापर करावा. उद. धूपाचा वापर करावा, तसेच कर्पूर, निरांजने, समया याचा देखिल योग्य तिथे वापर करावा. परमेश्वरास नैवेद्य करून नंतर अन्नदान करावे. पूजासमयी शुचिर्भूत होऊन, पवित्र वसने नेसावी. पूजासमयी मंत्रोच्चार करून नंतर ध्यानधारणा करावी. अशा पद्धतीने पूजा केल्याने ईश्वर प्रसन्न होऊन आपणास वरदान देईल.

ज्या कुणाला अशी साग्रसंगीत पूजा करणे शक्य नसेल, त्याने मानसपूजा करावी असे समर्थ सांगतात. मानसपूजा करताना ईष्टदेवतेचे स्मरण करून, मनोमन आपणास जे पाहिजे त्याची क्ल्पना करून अर्पण करावे. 

मने भगवंतास पुजावे । कल्पून सर्वही समर्पावे ।

मानसपूजेचे जाणावे । लक्षण ऐसे ॥ 

जें जें आपणास पाहिजे । ते ते कल्पून वाहिजे ।

येणेप्रकारे कीजे । मानसपूजा ॥ 

अशा प्रकारे शास्त्रशुद्ध पूजा केल्यानंतर, मन:पूर्वक प्रणाम करणे, ही  परमेश्वर भक्तीची सहावी पायरी आहे. विनम्र वृत्तीने, निगर्वीपणे परमेश्वरासमोर नतमस्ततक होणे हे भक्तियोगातील एक महत्त्वाचे लक्षण. 

साहावी भक्ती ते वंदन । करावे देवासी नमन ।

संत साधू आणि सज्जन । नमस्कारीत जावे ॥ 

आपणाहून जे ज्येष्ठ, श्रेष्ठ आहेत त्यांस नमन करावे. तसेच जे ज्ञानाने, साधनेने, पुण्यसंचयाने आपणाहून श्रेष्ठ आहेत, त्यांस वयाची ज्येष्ठता ध्यानी न ठेविता प्रणिपात करावा. ज्यांना नमस्कार करावा अशा अधिकारी व्यक्ती कोण हेही समर्थांनी सांगितले आहे. 

भक्त ज्ञानी आणि वीतरागी । माहानुभाव तापसी योगी ।

सत्पात्रे देखोनी वेगी । नमस्कार घालावे ॥

देवज्ञ शास्त्रज्ञ आणि सर्वज्ञ । पंडित पुराणिक आणि विद्वजन ।

याज्ञिक वैदिक पवित्रजन । नमस्कारीत जावे ॥ 

नमस्काराचे भक्तियोगामध्ये अतिशय महत्त्व आहे. देव, देवता, आणि पवित्रजन यांना नमस्कार करावा. असे केल्याने काय साध्य होते याचे अनेक प्रकाराने वर्णन, समर्थांनी केले आहे. 

नमस्कारे लीनता घडे । नमस्कारे विकल्प मोडे ।

नमस्कारे सख्य घडे । नाना सत्पात्रासी ॥

नमस्कारे दोष जाती । नमस्कारे अन्याय क्षमती ।

नमस्कारे मोडली जडती । समाधाने ॥ 

अशा प्रकारे आदरपूर्वक मनोभावे केलेले नमन हे भक्तियोगाचे सहावे लक्षण वर्णिले आहे . 

आता भक्तियोगाची सातवी पायरी .. म्हणजे दास्य, त्याचे वर्णन करावे. मनामध्ये अपरंपार श्रद्धा आणि सेवाभाव ठेवून केलेले कार्य , हाही परमेश्वराप्रती भक्तिभाव व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे. सदहेतूने केलेले कोणतेही कार्य ही परमेश्वराची सेवा आहे असे समर्थ सांगतात. समाजात जे न्यून जाणवेल त्याची पूर्तता करणे हेही देवकार्यच. 

नाना रचना जीर्ण शरीर । त्यांचे करावे जीर्णोद्धार । 

पडिले कार्य ते सत्त्वर । चालवित जावे ॥ 

कोणतेही सत्कार्य करण्यात कमीपणा मानू नये. जे पडेल ते आणि शक्य होईल तितके कार्य करीत राहावे. अखंड कार्यरत राहणे ही ईश्वरभक्ती आहे. कार्य कसे आणि कोणते करावे. तर त्यास कोणतीही सीमा नाही. नवीन वास्तु, गृह, मंदिरे यांचे निर्माण करावे. धरणे, वेशी, बंधारे बांधावे. गडकोट, किल्ल्याचे संवर्धन करावे. उपवने, उद्याने फुलवावी, शेती , फळबागा कराव्यात, तलाव, सरोवरे, नदीकाठ जोपासावेत. याचबरोबर नवीन शिल्पे घडवावी. नवीन पात्रे, आभूषणे घडवावी. वस्त्रनिर्मिती करावी. नाना प्रकारच्या औषधी बनवाव्यात, शस्त्रनिर्मिती करावी. म्हणजेच मनुष्यास जे आवश्यक त्याची निर्मिती आणि संवर्धन करणे ही ईश्वरभक्ती आहे असे समर्थ सांगतात. तसेच निरनिराळ्या उत्सवांचे, कार्यक्रमांचे आयोजन करणे. त्यानिमित्त जमलेल्या जनसमूहाची सेवा करणे हेही देवकार्यच समजावे. 

जयंत्या पर्वे मोहोत्सव । असंभाव्य चालवी वैभव ।

जे देखता स्वर्गीचे देव । तटस्त होती ॥ 

ऐसे वैभव चालवावे । आणि नीच दास्यत्वही करावे ।

पडिले प्रसंगी सावध असावे सर्वकाळ ॥ 

अशी सातवी भक्ती समर्थांनी वर्णन केली आहे. रानावनात, आणि जंगल,गुहांमध्ये परमेश्वर नसून तो सर्वलोकी वसलेला आहे हेच ते परोपरीने सांगत आहेत. परमेश्वराची भक्ती करण्यासाठी सामान्य, सुखी आयुष्याचा त्याग करून संन्यासी होणे हे जरूरी नाही. स्वतः बरोबरच इतरांचे आयुष्य देखिल सुखी, संपन्न करणे हीच ईश्वरसेवा आहे. अशाप्रकारे कार्य करताना वाणी सदैव मधुर असावी, जेणेकरून ऐकणा ऱ्याचे समाधान व्हावे. मनामध्ये विनम्रता असावी. जनलोकांची सुखसमृद्धी हीच आयुष्याची इतिकर्तव्यता आहे असे समजावे. असे परमेश्वर भक्तीचे स्वरूप समर्थांनी सांगितले आहे.  

सदा देवकाजी झिजे देह ज्याचा ।

सदा रामनामे वदे नित्य वाचा ॥

स्वधर्मेची चाले सदा उत्तमाचा । 

जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ 

(क्रमशः ) 

संदर्भग्रंथ : श्री ग्रंथराज दासबोध 

                 श्री मनाचे श्लोक  

चिंता करी जो विश्वाची ... (१८)

 समर्थ रामदास स्वामींची श्रीराम भक्ती सर्वश्रुत आहे. ते स्वतःला श्रीरामाचे दास असेच संबोधित असत. भक्तिमार्गावर त्यांनी सर्वकाळ निष्ठेने वाटचाल केली होती. ते शिष्यांना तसेच श्रोत्यांना देखिल ते भक्तिमार्गाचा महिमा वर्णन करून सांगत. दासबोध या ग्रंथात त्यांनी भक्तियोगाची लक्षणे सविस्तरपणे सांगितली आहेत.  परमेश्वराची भक्ती  केल्याने चित्त  शुद्ध आणि  स्थिर होते. मनुष्यास हानिकारक असे अवगुण लोप पावतात. अस्थिरपणा  आणि चंचलवृत्ती विलयास जाऊन बुद्धी अधिक कार्यक्षम होते.  जो अति आदर आणि निष्ठापूर्वक ईश्वराप्रती भक्तिभाव ठेवतो, त्यास देव देखिल अंतर देत नाही. भक्ताच्या संकटकाळी परमेश्वर त्याच्या पाठीशी नेहमीच उभा असतो. म्हणून भक्तिमार्गाचे अनुसरण करणे हितकारक आहे  असे समर्थ सांगतात. 

सदा चक्रवाकासी मार्तंड जैसा । 

उडी घालितो संकटी स्वामी तैसा ।

हरीभक्तीचा घाव गाजे निशाणी ।

नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ 

या आधीच्या भागात श्रवणभक्ती, हरिकीर्तन ही भक्तियोगाची लक्षणे बघितली. ईश्वरभक्तीची तिसरी पायरी आहे नामस्मरण. सदासर्वकाळ ईश्वराचे नामस्मरण करीत जावे. त्यायोगे वाणी शुद्ध राहते, कडवट आणि कठोर भाषा मुखी येत नाही. दुसऱ्याचा अपमान, मनोभंग घडत नाही आणि समाजामध्ये भांडणतंटे, क्रोध, द्वेष इत्यादी नाहीसे होऊन शांतता आणि सद्भावाचे वातावरण निर्माण होते. 

स्मरण देवाचे करावे । अखंड नाम जपत जावे ।

नामस्मरणे पावावे । समाधान ॥

असा उपदेश समर्थे श्रोत्यांना करतात. पण फक्त उपदेश करून थांबत नाहीत. तर हे नामस्मरण केव्हा, कुठे आणि कोणत्या वेळी करावे हेही सांगतात. नामस्मरण केल्याने महापातके नाहीशी होतात. मनाला शांती लाभते. अनेक अनुचित विचार लयाला जातात, आणि व्यक्तिमत्त्वास सात्त्विकता प्राप्तं होते. 

हरूषकाळी विषमकाळी । पर्वकाळी प्रस्तावकाळी ।

विश्रांतिकाळी निद्राकाळी । नामस्मरण करावे ॥

संपत्ती अथवा विपत्ती । जैसी पडेल काळगती ।

नामस्मरणाची स्थिती । सांडूच नये ॥

नामस्मरणाची महती वर्णन करताना ते अनेकांची उदाहरणे देतात - जे नामस्मरण करीत संकटातून तरून गेले. जसे वाल्मीकी, भक्त प्रल्हाद, अजामेळ. हे आणि असे अनेक जण त्यांच्या एकनिष्ठ भक्तीच्या बळावर आणि अखंड नामस्मरणाच्या महिम्याने संकटातून पार झाले. इतकेच नाही तर त्यांना जनमानसात अढळपद प्राप्तं झाले. 

नाम स्मरे निरंतर । तें जाणावे पुण्यशरीर ।

महादोषांचे गिरिवर । रामनामे नासती ॥

अगाध महिमा न वचे वदला । नामे बहुत जन उद्धरला ।

हळाहळापासून सुटला । प्रत्यक्ष चंद्रमौळी ॥ 

असा नामस्मरणाचा महिमा आहे. म्हणून लहान-थोर, गरीब-श्रीमंत, ज्ञानी-अज्ञानी, पराक्रमी -साधू, सज्जन, या साऱ्यांनी नामस्मरण करावे. प्रभूचे नाम मुखी असता, वाचा, वाणी, मती, बुद्धी शुद्ध राहतात, आणि पापक्षालन होऊन पवित्र, सत्त्वगुणी समाजाची निर्मिती होण्यास मदत होते. म्हणून सदा सर्वकाळ नामस्मरण करावे. 

भक्ती योगाची चौथी आणि महत्त्वाची पायरी समर्थांनी सांगितली आहे, ती म्हणजे सेवा. परमेश्वर, गुरू, वृद्ध, दुर्बळ,अपंग, आजारी आणि परावलंबी व्यक्तींची सेवा करावी. सेवावृत्ती अंगी बाणली असतात, समाजातील, दैन्य, दुःख, दारिद्र्यं , यां कडे पाहण्याचा दृष्टिकोन विशाल होतो, अधिक सहानुभूतिपूर्ण होतो. असे झाल्याने समाजात कोणीही निराधार राहत नाही असे समर्थांचे सांगणे आहे. भक्ती योगाच्या या लक्षणात परमेश्वर आणि गुरू यांच्या सेवेला सर्वोच्च स्थान दिले आहे. परमेश्वर निर्माता, रक्षणकर्ता आणि सद्गुरू हे  ज्ञान देणारे असतात म्हणून. सद्गुरूची कृपा झाली असता, अगम्य ते ज्ञात होते. जे दृष्टीस दिसत नाही, अंतरास भासत नाही -- त्याचा साक्षात्कार होतो. जे सृष्टीच्या गूढगर्भी वसते - त्याचे उच्चारण सद्गुरू वाणीने होते. आणि ते श्रवण करून शिष्यास ज्ञान प्राप्ती होते. असे सद्गुरूचे महात्म्यं आहे. म्हणून ईश्वरभक्तीप्रमाणेच सद्गुरू सेवेचे अनन्य साधारण महत्त्व आहे. 

बहुदा अनुभवांची आंगे । सकळ कळती संतसंगे ।

चौथे भक्तीचे प्रसंगे । गोप्य ते प्रगटे ॥ 

प्रगट वसोनी नसे । गोप्य असोनी भासे ।

भासाअभासातून अनारिसे (वेगळे) । गुरूगम्य मार्ग । 

ज्ञान प्राप्ती व्हावी या साठी सद्गुरूची सेवा करणे आवश्यक आहे. सद्गुरूची सेवा करीत असता अनेक समज-अपसमज दूर होतात. अनेक कूटप्रश्नांचा उलगडा होतो.  भ्रमांचे निराकारण होऊन दृष्टी निकोप आणि निर्मळ होते. संशय विरतात आणि साक्षेपी वृत्ती प्राप्तं होते. चित्त-बुद्धी स्थिर होऊन समाजकारणी कार्यरत होते. इतके सारे घडण्यासाठी सद्गुरू कृपा व्हायला हवी. 

नाना समाधाने पाहाता । बाणती सद्गुरूकरितां ।

सद्गुरूविण सर्वथा । सन्मार्ग नसे ॥ 

(क्रमशः) 

संदर्भ : (१)  श्री मनाचे श्लोक 

          (२)   श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (१७)

श्री समर्थ रामदास स्वामींनी ईश्वर भक्तीचे महत्त्व सांगितले आहे. श्रद्धा आणि भक्तिपूर्वक ईश्वराची उपासना केल्यास समाधानी आणि आनंदी जीवनाची प्राप्ती होते असे त्यांचे सांगणे होते.  ज्याच्या चित्ती ईश्वर सामावलेला आहे, त्यास द्वेष, कपट, मत्सर, वैरभाव इत्यादी दुर्गुणांची लागण होत नाही. चित्त आणि बुद्धी दोषरहित झाल्याने अधिक चांगल्या आणि विधायक पद्धतीने कार्य करण्यास प्रवृत्त होते. परिणामी मनुष्याची आणि समाजाची प्रगती आणि उन्नती साधता येते. म्हणून एकाग्रतेने ईश्वरभक्तीचा मार्ग अनुसरावा असा उपदेश समर्थ त्यांच्या शिष्यगणास आणि श्रोत्यास करतात. 

भक्तियोगाची पहिली पायरी म्हणजे श्रवणभक्ती. याचे विवेचन आपण मागील भागात पाहिले. भक्तियोगाची दुसरी पायरी आहे हरिकीर्तन. हरिकथा आणि कीर्तनात समय व्यतीत केल्यास तो सत्कारणी लागतो. ईश्वराचे गुणगान गाणे हे हरिकथेचे उद्दिष्ट. नानाप्रकारे ईश्वराची स्तुती करावी, म्हणजेच जे उत्तम आहे , पवित्र आहे, वंदनीय आहे, त्याचे स्मरण करावे आणि इतरांसही सांगावे. अशा करण्याने सद्गुणांची लक्षणे सर्वामुखी होतील. आदर्श काय आहे? अनुकरणीय काय आहे ? हे समस्तास ज्ञात होईल. ज्यायोगे लोकशिक्षण होऊन सुसंस्कारित समाजाची जडणघडण होईल असे समर्थांचे सांगणे आहे. 

सगुण हरिकथा करावी । भगवत्कीर्ती वाढवावी ।

अखंड वैखरी वदवावी । यथायोग्य ॥

बहुत करावे पाठांतर । कंठी धरावे ग्रंथांतर ।

भगवत कथा निरंतर । करीत जावे ॥ 

हरिकथा आणि कीर्तन करताना त्यात काय सांगितले जावे याचेही समर्थ सविस्तर वर्णन करतात. कीर्तनामध्ये पुराणकथा आणि देवादिकांच्या कथांचा समावेश असावा. त्यातील व्यक्तिविशेषाचे गुणवर्णन करावे. कथेतील पात्रे उत्तम गुणांनी युक्त असावीत. त्यांची चारित्र्ये उज्वल असावीत. कथेमध्ये त्यांचा पराक्रम, दातृत्व, सत्यनिष्ठा, दयाळुपणा, क्षमाशीलता इत्यादी सत्त्वगुणांचे वर्णन असावे. कथेतील व्यक्तींचे रूपवर्णन करावे. त्यांची वस्त्रे, शस्त्रे, आभूषणे कशी ते सांगावे. त्यांचे ज्येष्ठ, ज्ञानी, पराक्रमी, अधिकारी, ब्राम्हण, व्यापारी, शूद्र, स्त्रिया, बालके, सेवक इत्यादींबरोबर वर्तन कसे ते वर्णन करावे. त्यांचे व्यवहार, दैनंदिन जीवन (जे आदर्श असते) या संबंधी सांगावे. लोकरंजन व्हावे म्हणून असत्य माहिती अथवा घटना कथन करू नयेत. खोटी स्तुती आणि खोटी निंदा वर्ज्य मानावी. जे सिद्धांत, नियम इत्यादी सांगणार त्यास शास्त्राधार असावा. अनुमानाने बोलणे टाळावे. ग्रंथामध्ये जे अंकित आहे, अथवा अनुभवाने सिद्ध झालेले आहे असेच कथन कीर्तनामध्ये समाविष्ट होणे उचित आहे. कीर्तनामध्ये नवरसपूर्ण कथा काव्याचा अंतर्भाव करावा, ज्या योगे कीर्तन सुरस आणि श्रवणीय होईल. 

नाना नवरसिक शृंगारिक । गद्यपद्याचे कौतुक ।

नाना वचने प्रस्ताविक । शास्त्राधारे बोलावी ॥ 

भक्तिज्ञानवैराग्यलक्षण । नीतिन्यायस्वधर्मरक्षण ।

साधनमार्ग अध्यात्मनिरूपण । प्रांजळ बोलावे । 

कीर्तन करताना प्रथम कथेचा पूर्वपक्ष उलगडवा. त्यानंतर कथेचा गाभा आणि तदनंतर कथेचे सार चित्रित करावे. यासाठी कथेकऱ्यास कथेच्या शास्त्राधाराचे पक्के ज्ञान असणे जरूरीचे आहे. अन्यथा ती कथा कीर्तनामध्ये सांगणे अयोग्य आहे. कथेमध्ये ब्रह्मज्ञाना संबंधी माहिती असावी. उत्तम गुरूची स्तुती आणि उत्तम शिष्याची लक्षणे वर्णावी. देवादिकांच्या अथवा उज्वल चारित्र्य असलेल्यांच्या कथा सांगितल्याने श्रोत्यांवर सत्त्वगुणांचा प्रभाव पडेल आणि सुसंस्कारित समाजाची जडणघडण होण्यास मदत होईल. 

असे प्रबोधनपर कीर्तन करण्याचा अधिकार कोणास असावा ? समर्थ म्हणतात, जो उपदेश करतो तो स्वतःही उत्तमगुणांनी युक्तं असायला हवा. कथेकऱ्याने नुसते बोलून, सांगून प्रबोधन न करता, स्वतःच्या वर्तणुकीतून तो आदर्श दर्शवला पाहिजे. कथेकरी ज्ञानी असायला हवा, त्याचप्रमाणे उत्तम वक्ता असला पाहिजे. कथा आणि कथेचे निरूपण तितक्याच रसाळपणे करण्यास सक्षम असायला हवा. श्रोत्यांच्या समस्यांचे, शंकांचे त्याला समाधान करता यायला हवे. 

असो वगतृत्वाचा अधिकार । अल्पास न घडे सत्योत्तर । 

वक्ता पाहिजे साचार । अनुभवाचा ॥ 

सकळ रक्षून ज्ञान सांगे । जेणे वेदज्ञा न भंगे ।

उत्तम सन्मार्ग लागे । प्राणीमात्रासी ॥ 

अशा प्रकारे ज्ञानी आणि उत्तम वक्त्याने, सर्व शास्त्राधार प्रमाण मानून  केलेले हरिकीर्तन श्रवण केल्याने श्रोत्यास ज्ञान प्राप्ती होते. आदर्श जीवनशैलीचा वस्तुपाठ प्राप्तं होऊन, उत्तम मार्गाने आयुष्याची कालक्रमणा करण्याची प्रेरणा मिळते. हरिकथा, कीर्तनांच्या श्रवणाने चित्तशुद्धी होते. मनामध्ये सत्त्वगुणांचा संचार होतो. वाईट असेल त्याचा त्याग करून, जे चांगले ते आत्मसात करण्याची इच्छा निर्माण होते. तसेच पुराणातल्या कथा स्मरून, काहीवेळा स्वतःच्या समस्या, अडीअडचणी सोडविण्याचा मार्ग देखिल मिळतो. म्हणून हरिकथा करणे आणि ऐकणे हे समाजासाठी हितकारक आहे. 

कीर्तने माहादोष जाती । कीर्तने होये उत्तमगती ।

कीर्तने भगवत्प्राप्ती । येदर्थी संदेह नाही ॥ 

कीर्तने वाचा पवित्र । कीर्तने होये सत्पात्र ।

हरिकीर्तने प्राणीमात्र । सुसिळ होती ॥ 

कीर्तने अवेग्रता घडे । कीर्तने निश्चये सांपडे ।

कीर्तने संदेह बुडे । श्रोतयांवक्तयांचा  ॥

(क्रमशः) 

संदर्भग्रंथ : - श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (१६)

श्री समर्थांचा ज्ञानबोधयाग अखंड कार्यरत होता. समर्थ त्यात नित्य नवीन विचारांच्या समिधा अर्पित करून त्याची धग अखंड जोपासत होते. सामान्य जनांचे जीवन अधिक सुखी, अधिक समृद्ध व्हावे ही त्यांची तळमळ होती. जीवनाच्या शेवटी मृत्यूला सामोरे जायचे हे तर वास्तव आहेच. पण त्या अटळ मृत्यूच्या भीतीने आयुष्याचा सर्वोतोपरी उपभोग घेऊ नये असं तर नाही ना? असे करणे हा त्या देवाचा अपमानच . जन्म आणि मृत्यू या दोन अटळ आणि मानवी नियंत्रणाच्या कक्षेबाहेरच्या घटना आहेत. पण त्या मधील आयुष्य तर आपण चांगल्या पद्धतीने व्यतीत करू शकतो.   भौतिक सुख-साधनांना किती महत्त्वं द्यायचे? तसेच जे घटीत आपल्या नियंत्रणामध्ये नाही, त्याची किती काळजी करावी हे ज्याने त्याने ठरवावे. 

मना पाहता सत्य हे मृत्युभूमी । 

जिता बोलती सर्वही जीव मी मी ।

चिरंजीव हें सर्वही मानिताती ।।

अकस्मात सांडूनिया सर्व जाती ॥ 

म्हणून हे जाणावे की जगात सत्य आणि शाश्वत जर काही/कुणी असेल तर तो म्हणजे परमात्मा, परमेश्वर. मनुष्याला मृत्यू आहे म्हणून भयभीत होण्याचे कारण नाही. आपल्या सर्व चिंता देवाच्या चरणी अर्पण केल्यावर कसलेच भय उरत नाही. काळजी घेण्यास श्री समर्थ आहे. 

मनीं मानव व्यर्थ चिंता वाहतें ।

अकस्मात होणार होऊन जातें ॥

घडे भोगणे सर्वही कर्मयोगे ।

मतिमंद तें खेद मानी वियोगे ॥ 

समर्थांचे सांगणे आहे की, देवाच्या चरणी श्रद्धा, भक्ती अर्पण करावी.  म्हणजे हे जीवन चिंतारहीत, निरामय आनंदाने व्यतीत करता येणे शक्यहोईल. ज्या देवाची उपासना करायची, त्याचे  स्वरूप कसे असते? विविध व्यक्तींसाठी त्याची असंख्य आणि निरनिराळी रूपे कशी असतात? याची चर्चा समर्थ सविस्तरपणे करतात. व्यक्ती तितक्या प्रवृत्ती असतात असे म्हणतात. आणि जितक्या प्रवृत्ती तितकीच देवाची रूपे.  

जैसा भाव जयापासी । तैसा देव तयासी । 

जाणे भाव अंतरसाक्षी । प्राणिमात्राचा ॥ 

एखाद्या महाठकास देव तसाच भासेल. दैत्याचा देव त्याच्या प्रमाणेच असुर असेल, तर एखाद्या सज्जन भाविका चा देव त्याच्या प्रमाणेच भोळा असेल. देव म्हणजे मानवी भावभावनांचे प्रतिबिंबच जणू. 

जैसा भाव प्रतिबिंबला । तयाचाची देव जाला ।

जो जैसे भजे तयाला । तैसाची वोळे (दिसतो/प्रसन्न होतो) ॥ 

असे देवाचे वर्णन करून समर्थ सांगतात, श्रद्धा, भक्तिपूर्वक देवास चित्ती धरावे, म्हणजे जीवनात अखंड समाधानाची प्राप्ती होते. समर्थ सांगतात देव आणि धर्म आपल्या वैयक्तिक आणि सामाजिक जीवनाचे अविभाज्य घटक आहेत. देवाचे स्मरण हे फक्त कारणापरत्वेच आणि तात्पुरते केल्याने खरी बावनकशी भक्ती सिद्ध होत नाही. सदासर्वकाळ त्याचे स्मरण करत राहिले पाहिजे. किंबहुना आपल्या हरएक श्वासोच्छवासा गणिक ईश्वरनाम स्फुरले तर ती खरी श्रद्धा. 

भक्तीयोग, भजन, पुजन, हरिकीर्तन इ. म्हणजे काय? ते कसे करावे?  याची सविस्तर चर्चा त्याच्या ग्रंथातून करतात. अनेक प्रकाराने ईश्वरोपासना केली जाते. उपासनेचा मार्ग/पद्धत वेगवेगळी असली तरी अंतिम उद्देश्य एकच असते आणि ते म्हणजे ईश्वरप्राप्ती. 

ईश्वरोपासनेची पहिली पायरी म्हणजे श्रवणभक्ती. जो उत्तम श्रोता असतो तोच उत्तम शिष्य होऊ शकतो. आणि त्यालाच ज्ञानप्राप्ती होऊ शकते. पण श्रवण कशाचे करावे. वाटेल ते ऐकून ज्ञानवृद्धी होत नाही. त्यासाठी आधी नीट पारखून सद्गुरूची निवड करावी. शास्त्री, पंडित, ज्ञानी आणि अधिकारी (स्वतःच्या कार्यक्षेत्रात पारंगत असलेला/असलेली) व्यक्तींची संगत धरावी. त्यांच्या मुखीचे बोल लक्षपूर्वक ऐकावेत, स्मरण करावेत. कुठलाही विषय नीच अथवा त्याज्यं समजू नये. श्रोत्यांना/शिष्यांना समर्थ सांगतात --

प्रथम भजन ऐसें जाण । हरिकथापुराणश्रवण ।

नाना अध्यात्मनिरूपण । ऐकत जावे ॥ 

कर्ममार्ग उपासनामार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग ।

योगमार्ग वैराग्यमार्ग । ऐकत जावे ॥ 

विविध धर्म, पंथ आणि त्यांचे आचरण कसे ? कोण ? कुठे करतात याची माहिती ऐकावी. विविध व्रते, अनुष्ठाने यांची माहिती घ्यावी. उपासनेचे प्रकार जाणून घ्यावेत. दानधर्म कसा अनुसरावा, जप आणि तप कसे करावे हे देखिल ऐकावे. आहारविहार शास्त्राची माहिती घ्यावी, विविध अधिवास कसे असतात ते ऐकावे. ऋतू कसे बदलतात, हवामान आणि त्यांनुसार राहणीमान कसे असावे ते ऐकावे. जीवशास्त्र, भूगोल, भूगर्भशास्त्र, अवकाश आणि ग्रह-तारे या संबधीची माहिती ऐकावी. 

नाना पिंडाची रचना । नाना भूगोळरचना ।
नाना सृष्टीची रचना । कैसी ते ऐकावी ॥ 

चंद्रसूर्य तारामंडळे । ग्रहमंडळे मेघमंडळे ।

येकवीस स्वर्गे सप्तपाताळे । कैसी ते ऐकावी ॥ 

विविध पौराणिक कथा ऐकाव्यात, देवादिकांच्या कथा श्रवण कराव्यात, नाना प्रकाराची वने, उपवने, भुवने कशी ते जाणावी. तालज्ञान, रागज्ञान ग्रहण करावे. नाट्यशास्त्रे, नृत्यशास्त्रे  कशी ते ऐकावे. ज्योतिष्य शास्त्रा संबधी माहिती घ्यावी. 

चौदा विद्या चौसष्टी कळा । सामुद्रिक लक्षणें सकळ कळा ।

बत्तीस लक्षणे नाना कळा । कशा ते ऐकावे ॥

विविध औषधे, उपचार पद्धती याची माहिती घ्यावी. धातू आणि रसायनांची माहिती घ्यावी. तसेच वेद, शास्त्रे, पुराणे यांची माहिती ऐकावी. पाप-पुण्य म्हणजे काय, स्वर्ग-नरक काय असतात याचे श्रवण करावे. 

पिंड ब्रम्हांडाची रचना । नाना तत्त्व विवंचना ।

सारासारविचारणा । कैसी ते ऐकावे ॥

मोक्ष, मुक्तीचे मार्ग शोधावेत, सगुण-साकार परमेश्वर आणि निर्गुण-निराकार दैवी तत्त्वे अभ्यासावीत. अशा प्रकारे श्रवणभक्ती करून जे ज्ञान संपादन केले ते अनमोल असेल. कुठलाही विषय, कोणतेही क्षेत्र हे हीन समजू नये. कारण या सर्वांनी मिळूनच मानवी जीवन घडलेले असते. योगशास्त्राप्रमाणेच पाकशास्त्र जरूरीचे आहे, तर युद्धशास्त्राप्रमाणेच विविध कलाशास्त्रांमूळे जगणे सुकर, आनंददायी बनते. म्हणून कुठलीही माहिती त्याज्य मानू नये. कधी ना कधी त्याचा उपयोग होतोच. विविध विषय आणि त्या संदर्भातील ज्ञान मनुष्यास आणि मानवी जीवनास समृद्धकरतात. उत्तम श्रोता असल्यास वक्त्यासही आपली विचार मौक्तिके त्यासमोर खुली करण्यास उत्साह येतो, आणि ज्ञानाचे अदान-प्रदान घडूनयेते.

अशा प्रकारे श्रवणभक्तीचे महत्त्व समर्थांनी विशद केले आहे. भजन आणि भक्तीचे प्रथम लक्षण म्हणजे श्रवणभक्ती होय. ईश्वरावर श्रद्धा असावी परंतु अंधभक्ती नसावी. परमेश्वर प्राप्तीसाठी भक्तीला यत्नांची जोड असणे देखिल आवश्यक आहे. यासाठी श्रवणभक्ती करून विविध प्रकारे ज्ञान संपादन करावे.  त्या ज्ञानाचा उपयोग करून  मानवी जीवन समृद्ध करणे ही त्या सृष्टी निर्मात्या परमेश्वाराप्रती व्यक्त केलेली भक्तीच आहे. आणि हाच ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग देखिल आहे. 

मना गूज रे तूज हे प्राप्त जाले । 

परी अंतरी पाहिजे यत्न केले ॥

सदा श्रवणे पाविजे निश्चयासी ।

धरी सज्जनी संगती धन्य होसी ॥ 

(क्रमशः)

संदर्भ :- 

(१) श्री मनाचे श्लोक 

(२) श्री ग्रंथराज दासबोध 

चिंता करी जो विश्वाची ... (१५)

श्री रामदास स्वामी, -- ज्ञानदानाचे व्रत मोठ्या निष्ठेने पूर्णत्वास नेत होते. समर्थांनी स्वतः  लहान वयातच सन्यासी धर्म स्वीकारला होता. घर, संसार, धन, संपत्ती, सगेसोयरे या सर्वांचा त्याग केलेला होता. लोकवस्तीपासून दूर --  डोंगर, दरी, जंगल आणि त्यातील गुहा,  हीच त्यांची आश्रयाची/वास्तव्याची ठिकाणे होती. वैराग्यवृत्ती, संन्यासीधर्म, आणि श्रीराम भक्ती ही त्यांची स्वभाव वैशिष्ट्ये होती. त्याचप्रमाणे स्पष्टवक्तेपणा ही प्रकर्षाने दिसत, जाणवत असे. कडू औषधाची मात्रा, शर्करावगुंठीत करून देणे नव्हते. परंतु  इतरांचे अज्ञान, कमीपणा दाखवून देऊन, निव्वळ आत्मप्रौढी मिरविणेही नव्हते. त्यांच्या स्पष्टवक्तेपणाला ज्ञानाची, अनुभवाची, त्यागाची आणि अविरत करत असलेल्या कष्टाची अशी कणखर चौकट होती. इतरांचे अज्ञान दूर करून, त्यांना आयुष्य अधिक चांगल्या प्रकारे जगण्यास प्रवृत्त करणे हाच उदात्त हेतू होता. 

संसारचक्रात गुरफटलेल्या जनलोकांना ते सांगत, की जग हे नश्वर आहे. इथे असलेल्या सर्व सजीवांस एक दिवस मृत्युपंथी जावेच लागणार आहे. हे सत्य आहे तसे स्वीकारणे इष्टं. तसेच स्वतःच्या कर्तुत्वाचा वृथा अभिमान बाळगणे देखिल योग्य नाही. या विशाल विश्वावर कुणा एकाच्या असण्याने अगर  नसण्याने काही फरक पडत नाही. रामकृष्णादी प्रभृती या भूमीवर अवतरल्या, वावरल्या -- कर्तृत्व, कर्तव्ये पार पाडली आणि निघून गेल्या. तरीही विश्वव्यवहार खंडीत झाला नाही. म्हणूनच स्वतःचे क्षुद्रपण समजून घेणे अती आवश्यक आहे. त्याचे आकलन झाले की सर्व वृथा चिंतांचे आपसूकच निरसन होईल. प्रपंच करावा नेटका, परंतु अलिप्तं वृत्तीने कारण,

कोण समयो येईल कैसा । याचा न कळे किं भर्वसा ।

जैसे पक्षी दाही दिशा । उडोन जाती ॥

तैसे वैभव हे सकळ । कोण जाणे कैसी वेळ ।

पुत्रकळत्रादी सकळ । बिघडोन जाती ॥ 

अती मोह, कुटुंबीयाबद्दलची अती माया ही दुःखाची कारणे आहेत. ज्यांच्यात  सुऱ्हुद, सोयरे, सखे, सोबती म्हणून  मनुष्य गुंतलेला असतो, ते सदा सर्वकाळ सहचर्य निभावतात असे नाही. कारण प्रत्येकाला स्वतःचा स्वार्थ प्रिय असतो. परंतु हे सत्य जेव्हा अनपेक्षितपणे सामोरे येते, तेव्हा माणूस पश्चातापाच्या आगी मध्ये होरपळतो, व्यथित होतो. मनुष्य जन्मभर एकटाच असतो आणि एकटाच राहतो. त्याच्या भोवती वेढलेले आप्तस्वकीय हे केवळ कारणपरत्वेच आणि काही कालापुरतेच असतात.  असतात. सुखाच्या, वैभवाच्या काळात सर्व सोबत असतात. परंतु दैन्य, दुःखाची चाहूल लागताच काढता पाय घेतात. मग सारी दुःखे, संकटे मनुष्य एकटाच भोगतो. त्यात वाटेकरी होण्याची कुणाचीच तयारी नसते. ज्यांच्या सुखासाठी कष्टं केले, तेच संकटकाळी दुरावतात. अशा आप्तस्वकीयांच्या नातेसंबंधात गुंतून, दुःखाचा व्यर्थ भार का शिरी घ्यावा? म्हणून समर्थ सांगतात, की संसारात विरक्त, निरपेक्ष वृत्तीने राहिल्यास --   दारूण दुःखाचा, नैराश्याचा सामना करावा लागणार नाही.  

दुःख भोगिले आपुल्या जीवें । तेथे कैची होती सर्वे ।

तैसेचि पुढे एकले जावें । लागेल बापा ॥ 

कैंची माता कैंचा पिता । कैची बहीण कैंचा भ्राता । 

कैंची सुहृदे कैंची वनिता । पुत्रकळत्रादिक ॥

हे तू जाण मावेची (मायेची) । आवघी सोइरी सुखाची । 

हे तुझ्या सुखदुःखाची । सांगाती नव्हेती ॥ 

सर्व नातीगोती जशी अशाश्वत आणि बेभरवशाची आहेत, तद्वतच धन, संपत्तीही नाशिवंत आहे. आज जे आहे, ते उद्या असेलच याची कुणी ग्वाही देऊ शकत नाही. रावाचे रंक झालेले अनेकांनी पाहिलेले आहेत, तसेच कधी यश कीर्तीच्या शिखरावर विराजमान असलेले,  अपयशाच्या गर्तेत पडून उपेक्षित जिणे जगणारेही कमी नाहीत. म्हणून संपत्तीच्या, यशाच्या धुंदीत राहून शाश्वत सत्य दृष्टीआड करणे शहाणपणाचे नाही. कीर्तीच्या, वैभवाच्या काळात देखिल ज्याला अहंकाराचा स्पर्श होत नाही, इतराबरोबर वागताना जो विनम्रतेने, सहानुभूतीने वागतो त्याला ही नश्वरता त्रासदायक वाटत नाही. हे सारे विश्व, ईश्वरीय इच्छेनुसार चालते. सर्व स्थिरचरावर त्याचीच सत्ता आहे, हे ज्ञान आत्मसात केले, की सारे काही सुगम, सुसह्य, सुसंगत वाटू लागते. 

कर्मयोगे सकळ मिळालीं । येके स्थळी जन्मास आली ।

तें तुवा आपुलीं मानिलीं । कैसी रे पढतमूर्खा ॥ 

तुझें तुज नव्हे शरीर । तेथे इतरांचा कोण विचार ।

आता येक भगवंत साचार (मनःपूर्वक) । धरी भावार्थबळे ॥ 

साऱ्या सृष्टीचा रक्षणकर्ता, धारणकर्ता हा परमेश्वर आहे. त्याचा विसर पडला की  दुःखे, संकटे रिंगण धरतात. कुठल्याही दिशेने जावे, तरी त्यांपासून सुटका होत नाही. सर्वात्मक सर्वेश्वराची महती ज्यांस कळली, त्यांस मात्र  सर्वानंदाची प्राप्ती होते. म्हणूनच समर्थ उपदेश करतात... 

घनश्याम हा राम लावण्यरूपी । महाधीर गंभीर पूर्णप्रतापी ।

करी संकटी सेवकाचा कुडावा (रक्षण) । प्रभाते मनीं राम चिंतीत जावा ॥ 

बळें आगळा राम कोदंडधारी । महाकाळ विक्राळ तोही थरारी । 

पुढें मानवा किंकरा कोण केवा । प्रभाते मनीं राम चिंतीत जावा ॥ 

(क्रमशः) 

चिंता करी जो विश्वाची ... (१४)

श्री रामदास स्वामींची  ज्ञानसाधना अखंड आणि अहोरात्र घडत होती.  त्याचबरोबर ज्ञानदानाच्या कार्याला देखिल खंड नव्हता. आपल्या शिष्यागणांच्या माध्यमातून ते समाजाच्या सर्व थरातील लोकांशी संवाद साधायचा प्रयत्न करीत होते. त्यांची सुखदुःखे जाणून घेत होते. त्यांच्या अडीअडचणीतून सुयोग्य मार्ग शोधण्यासाठी त्यांना मदत करीत होते. 

समर्थांचा संचार सर्वदूर असे. अनेक ठिकाणी त्यांनी रामदासी मठांची स्थापना केलेली होती. त्या मठांतील साधक, शिष्यगण समर्थांचे कार्य आपापल्या कुवतीनुसार चालावीत होते. त्यांच्या कार्यास समर्थांचे आशीर्वाद आणि समर्थन लाभलेले होते. देशोदेशींच्या प्रवासातून आणि भेटलेल्या असंख्य जनसमुदायापासून समर्थांनी एक सत्य जाणले होते. सर्वसामान्यांची दुःखे, अडचणी यांचे कारण त्यांचा स्वतःचा स्वभाव, सवयी आणि गुणदोष  असतात.  त्याचे उपाय देखिल साधे, सोपे असतात. गरज असते फक्त निश्चय आणि प्रामाणिकपणाची. थोडेफार कौशल्य, काही उत्तमगुण आणि व्यवहारज्ञान असल्यास, मनुष्य सुखसमाधानाने आयुष्याची कालक्रमणा करू शकतो. 

बहुसंख्य लोक संसारामध्ये गुंतून गेलेले असतात. भौतिक सुख आणि मोह, मायेच्या पाशातून त्यांची सुटका नसते. त्यांमुळे दुः ख आणि चिंता त्यांना घेरतात. त्यातही जसे वय वाढत असते, तसे अपरिहार्य पणे मृत्यूचे भय देखिल सामोरे येते. आपणच निर्मिलेला मोहमायेचा पसारा सोडून जाण्याची कल्पना असह्यं वाटू लागते.  मृत्यूपश्चात आपले सगेसोयरे कसे राहतील, काय करतील याची चिंता त्यांचे चित्तं  कुरतडत असते. त्यांना हे सत्य ध्यानी येत नाही, की या जगात कुणाचेच, कुणाविना अडत नसते. असंख्य येतात आणि असंख्य जातात, -- त्यांच्या असण्याने अथवा नसण्याने पृथ्वीच्या  चलनवलनात जराही खंड  नसतो.  परंतु आधीच तापत्रयांनी पोळलेला मनुष्य, हे सत्यं दृष्टीआड करायचा प्रयत्न करतो, अथवा त्यांस ते उमगत नसते. 

अशांना समर्थ उपदेश करतात, सत्याकडे डोळेझाक केल्याने काहीच साधत नाही. जर जे घडणार आहे, ते थांबणार नाही,  तर  त्याचा स्वीकार करणे चांगले नाही का?  सावध आणि सजगतेने सत्याला सामोरे जाणे नेहमीच सुखकर असते. 

नित्य काळाची संगती । न कळे होणाराची गती ।

कर्मासारिखे प्राणी पडती । नाना देसी विदेसी ॥

सरता संचिताचे  शेष । नाही क्षणाचा अवकाश । 

भरता न भरता निमिष्य । जाणें लागे ॥ 

जे अपरिहार्य आहे, त्याला सामोरे जाण्यातच हित आहे. असे केल्याने भीती आणि चिंता त्यांपासून मुक्ती मिळेल. प्रत्येक प्राणिमात्राला, सजीवाला मृत्युभय असतेच, आणि  त्यापासून मुक्ती  देखिल नाही. अमरत्वाचे दान कुणाच्याच नशिबात नसते. पुराण कथांमध्ये हनुमान, अश्वत्थामा इ. चिरंजीवांचा उल्लेख आढळतो. तसेच इच्छामरणी भीष्माची कथा सर्वश्रुत आहे. परंतु हे सर्व केवळ अपवाद, ... नियम सिद्ध करण्यापुरतेच .

म्हणून समर्थ मृत्यूचे स्वरूप वर्णन करतात. ते सांगतात, मृत्यू अपरिहार्य आहे. त्याचे बोलावणे आले की तात्काळ जावेच लागते. मृत्यू कुणाची सोय, गैरसोय जाणत नाही. पाप-पुण्याची त्याला क्षिती नसते. लहान-थोर हा भेदभाव नसतो. दुर्बलाप्रमाणेच सबळांनाही त्याच्या मागे जावेच लागते. त्याच्यासमोर सर्व समान असतात. 

मृत्यू न म्हणे हा भूपती ।  मृत्यू न म्हणे हा चक्रवर्ती ।

मृत्यू न म्हणे हा करामती । कैवाड  ( तंत्र, मंत्र, प्रयोग ) जाणे ॥ 

काळासमोर गरीब-श्रीमंत, ज्ञानी-अज्ञानी, सबळ-दुर्बळ असा काही भेद नसतो. ज्याचा कार्यकाल संपला, त्याला कुठल्याही प्रकारे काळाची अवज्ञा करता येत नाही. 

मृत्यू न म्हणे शास्त्रज्ञ । मृत्यू न म्हणे वेदज्ञ ।

मृत्यू न म्हणे सर्वज्ञ । सर्व जाणे ॥

मृत्यू न म्हणे रागज्ञानी । मृत्यू न म्हणे ताळज्ञानी ।

मृत्यू न म्हणे तत्त्वज्ञानी । तत्त्ववेत्ता ॥ 

देवधर्म, तप: साधना केल्यास, कदाचित मृत्युभय राहणार नाही असे काहींना वाटते. अज्ञानी आणि भयभीत लोकांना अमरत्व मिळवून देण्याचे वायदे करून आपले महत्त्वं वाढवून घेणारे आणि कार्यभाग साधणारे असतात. अशा लोकांचे सत्यस्वरूप लोकांना समजावताना समर्थ सांगतात, की असे कुणीही करू जाणत नाही, कुणीही करू शकत नाही. त्यांमुळे अशा लोकांच्या फसव्या मायाजालापासून दूर राहणे श्रेयस्कर. 

मृत्यू न म्हणे हठयोगी । मृत्यू न म्हणे राजयोगी ।

मृत्यू न म्हणे वितरागी । निरंतर ॥ 

मृत्यू न म्हणे ब्रह्मचारी । मृत्यू न म्हणे जटाधारी ।

मृत्यू न म्हणे निराहारी । योगेश्वर ॥ 

पृथ्वीतलावरील सर्व सजीवांस मरण आहे. मृत्युसाठी हा योग्य अथवा अयोग्य, असा भेदभाव काळ करीत नाही. त्यांमुळे त्यापासून दूर जाण्याचा, त्याचे अस्तित्व नाकारण्याचा, प्रयत्न करण्यात काहीच अर्थ नाही. हेच निर्विवाद सत्य समर्थ पुनः पुन्हा सांगतात. 

च्यारी खाणी ( चार प्रकारचे सजीव ) च्यारी वाणी ( परा, पश्यंती, मध्यमा, वैखरी ) । चौर्यासी लक्ष जीवयोनी । 

जन्मा आले तितुके प्राणी ।  मृत्य पावती ॥ 

मृत्याभेणे पळो जाता । तरी मृत्य सोडिना सर्वथा । 

मृत्यास न ये चुकविता । काही केल्या ॥ 

म्हणून समर्थ सांगतात, -- मी थोर, ज्ञानी, पराक्रमी, पुण्यवंत असा अहंकार मिरवू नये. कारण असे अनेक थोर होऊन गेले, ज्यांना मृत्युपंथ चुकविता आलेला नाही.  अहंकार, आणि दुसऱ्याबद्दल तुच्छं भाव बाळगू नये, कारण अशांचे गर्वहरण करण्यास काळ सदैव  तत्पर असतो. एकदा मृत्यू, हे कधी न बदलणारे शाश्वत सत्यं आहे, याचा स्वीकार केल्यावर  मनः शांती प्राप्तं होते. कशापासून तरी दूर जाण्याची धडपड संपते. त्यामुळे त्या प्रयत्नांमध्ये वाया जाणणारी उर्जा अधिक चांगल्या प्रकारे उपयोगात येऊ शकते. प्रारब्धाची चिंता नसल्याने, मनुष्याची बुद्धी, विचारशक्ती विधायक कार्यासाठी उपलब्ध होते.  त्यामुळे मनुष्याचा वैयक्तिक, कौटुंबिक फायदा तर होतोच, पण त्याच बरोबर सामाजिक कल्याण देखिल साधते. 

अशा प्रकारे मृत्यूची विवंचना त्यागली, तरी संसार हे एक मोठे कोडे मनुष्यासमोर असते. त्याची सोडवणूक करत करता जीव थकून जातो. मी -- मी म्हणवणारे देखिल, या समोर हतबल होतात. "प्रयत्ने वाळूचे कण रगडीता -- तेलही गळे " वगैरे बोलायला आणि ऐकायला चांगले वाटते. परंतु पावलोपावली सामोरे येणारे कूटचक्र भेदताना, कित्येकवेळा शक्ती आणि बुद्धी क्षीण होते. 

संसार म्हणिजे महापूर । माजीं जलचरें अपार ।

डंखू धावती विकार । काळसर्प ॥ 

असे या अनाहत संसारचक्राचे वर्णन समर्थ करतात. मनुष्याच्या हाती, पायी आशा-निराशेच्या बेड्या पडलेल्या असतात, त्यामुळे त्याची गती आणि मती  कुंठीत झालेली असते.  अहंकार रुपी सैतानाचा मन आणि बुद्धीवर ताबा असतो, त्यायोगे जीवन साक्षात नरकाचे रूप धारण करते. वासना आणि लालसेची मगरमिठी अत्यंत यातनादायक होते. तिरस्कार, मद, मत्सर यांनी मनीमानसी ठाण मांडलेले असते. त्यामुळे सारे वर्तमान आणि भवितव्य काळवंडून जाते. माया आणि मोहाच्या गुंत्यात गुरफटलेला माणूस फक्त 'मी' आणि 'माझे' यातच अडकलेला असतो.   त्या बाहेरील विश्व त्याच्यासाठी अपरिचित होऊन जाते. स्वतःहोऊनच तो आपल्या मर्यादा सीमित करून घेतो. काही काळाने या सर्वांचे ओझे असह्य होऊ लागते. अभिमान आणि अहंकाराने  चित्त भ्रमित झालेले असते. स्वतःभोवती गिरक्या घेऊन, भोवंडायला होऊ लागते. यातून मुक्तीचा मार्ग दिसत नसतो. मग संसार हाच सर्व दुःखांचे   मूळकारण आहे असे वाटायला लागते. भय, क्रोध, चिंता चित्तं व्यापून टाकतात. सृष्टी अंधःकारामय आहे, पावलोपावली काळसर्प फुत्कार टाकत आहेत, असे भास होऊ लागतात.  अशा हतप्रभ, हतोत्साहीत झालेल्यांना समर्थ शहाणपणाचे, समजुतीचे बोल सुनावतात.   आहे या परिस्थितीचे निर्माते तुम्हीच आहात, आणि यातून सुधारणा घडवणे देखिल तुमच्याच हाती आहे, असे सांगतात. भ्रमित झालेली बुद्धी आणि दुश्चित झालेले चित्त एकाग्रं व्हावे म्हणून परमेश्वर चरणी लीन व्हावे असा उपदेश करतात. एकाग्रता साधल्यावर नकोसे, अनुचित आणि अहितकारक विचार दूर जाईल. दृष्टी निर्मळ होऊन  सुखाचा मार्ग गवसेल, असा धीर देतात. 

बहुतेक आवर्ती पडिले । प्राणी वाहातची गेले।

जेहिं भगवंतासी बोभाइलें (बोलावले) । भावार्थबळें ॥ 

देव आपण घालुनी उडी । तयांसी नेले पैलथडी ।

येर तें अभाविकें बापुडी । वाहातची गेली ॥ 

भगवंत भावाचा भुकेला । भावार्थ देखोन भुलला ।

संकटी पावे भाविकाला । रक्षितसे ॥ 

(क्रमशः) 

चिंता करी जो विश्वाची ... (१३)

श्री समर्थ रामदास स्वामीं चे समाजप्रबोधनाचे कार्य अहर्निश  सुरू होते. जनलोकांच्या सूक्ष्मातिसूक्ष्म दुःख, वेदना आणि अडचणींबद्दल समर्थ विचार करीत होते. स्वतःचे ज्ञान, अनुभव आणि बुद्धी यांचा वापर करून त्यावर उपाययोजना शोधत होते. सर्वांना समजेल, कळेल अशा भाषेत उपदेशही करीत होते. 

चपळपण मनाचे मोडितां मोडवेना ।

सकळ स्वजनमाया तोडितां तोडवेना ।

घडी घडी बिघडे हा निश्चयो अंतरीचा ।

म्हणवुनी करूणा हे बोलतों दीनवाचा ॥ 

समर्थांनी समस्तांच्या दुःखाचे मूळ अचूक शोधले होते. संसारी मोह मायेच्या अत्यंतिक आहारी जाऊन मनुष्य मनः शांती आणि समाधान गमावतो. सर्व नाती आणि मैत्रांच्या गुंत्यातून त्यास अलिप्त राहता येत नाही. मग एका पाठी दुसरा असे करीत गुंते वाढत जातात. त्यामुळे तो त्रस्त होतो, पण त्यांस सुटकेचा मार्ग काही दिसत नाही. अशा प्रकारे  भौतिक सुख आणि साधने हे सर्वस्व मानून, त्यांच्या प्राप्ती करिता धडपडणाऱ्यालोकांना समर्थ सांगत होते, की हा चुकीचा मार्ग आहे. अती सुखलोलुपतेची परिणिती अखेर दुःख आणि पश्चातापामध्ये होते. प्रपंच आणि परमार्थया दोहोंचा यथायोग्य तोल सांभाळून जीवनमार्ग आक्रमतो, त्याला मृत्यूचे भय ग्रासत नाही, शोक, संतापाने तो त्रासत नाही.

समर्थ आपल्या श्रोत्यांना विचारतात, ज्या जीवलगांसाठी तुम्ही इतके कष्ट करता, दुःखांना सामोरे जाता, त्यांना त्याचे  किती मूल्यं आहे?प्रत्येकाला स्वतःचा स्वार्थ प्रिय आहे. जो आपल्याला काही देऊ शकेल, त्याच्याच भोवती आप्तस्वकीय गर्दी करतात. पण जेव्हा तुम्ही संकटात, अडचणीमध्ये असाल, तेव्हा तुमचे सगे सोयरे तुमची साथ देतीलच याची खात्री नाही. 

वाल्या कोळीचे उदाहरण तर सर्वश्रुत आहे. जेव्हा वाल्या लूटमार करून, लोकांकडून अन्यायाने धन संपत्ती घेऊन घर चालवीत होता, तेव्हा त्याची पत्नी आणि मुले  त्यांच्यासमवेत आनंदात होती. पण जेव्हा त्याने पत्नी आणि मुलांना विचारले, की  पापमार्गाने मिळवलेल्या धनाचा सर्वांनी मनः पूत उपभोग घेतला आहे. आता केलेल्या पापात आणि त्या योगे घ्याव्या लागणाऱ्या प्रायश्चित्तात ते सहभागी होतील का?  तेव्हा सर्वांनी एकमुखाने नकार दिला. त्यांनी सांगितले, आमचे पालनपोषण, रक्षण  करणे तुझे कर्तव्य आहे. ते करण्याकरता तू जर पाप केलेस, तर त्याचे दायित्वं फक्तं तुझेच  आहे. 

सकळ जन भवाचे आथिले वैभवाचे ।

जिवलग मग कैंचे चालतें हेंचि साचें ।

विलगविषमकाळी सांडिती सर्व माळी ।

रघुविर सुखदाता सोडवी अंतकाळी ॥ 

या नशिबाच्या फेऱ्यातून मुक्ती मिळविण्यासाठी परमेश्वराचे स्मरण ठेवावे. संतसज्जनांच्या सहवासात राहावे, ज्यां योगे ज्ञानप्राप्ती होते आणि दैन्य दूर सरते.  दुःख आणि दुर्दैव या दोहोंना कुणीही टाळू शकत. नाही. त्यामुळे घाबरून त्यापासून लांब जाण्याचा प्रयत्न कधीच सफल होणारा नसतो. त्यापेक्षा त्यांस सामोरे जाणे श्रेयस्कर. संकटांशी सामना करताना, त्याचे स्वरूप आणि त्याची व्याप्ती जाणून घेणे जरूरीचे आहे.  स्वार्थ आणि  परमार्थ यांचे संतुलन साधणे,   हा त्या तापत्रयांवरील  उतारा आहे. 

रोगियास औषध । सप्रचित आणि शुद्ध ।

तयांसी होये आनंद । आरोग्य होता ॥

तैसा संसार दुःखे दुःखवला । त्रिविधतापे पोळला । 

तोचि  येक अधिकारी जाला ।परमार्थासी  ॥ 

आयुष्यभर संसारामध्ये गुंतून राहून, सारे दुःख, त्रास सहन केल्यावर, जीवनाच्या दुःखद अंताकडे भयभीत होऊन पाहणाऱ्याला समर्थ समजावतात, यातून मुक्तीचा मार्ग आहे, आणि तो म्हणजे परमार्थ साधना. 

समर्थ  संसार तापत्रयांची विस्तारपूर्वक चर्चा करतात. त्यांची कारणे आणि परिणामांचे विश्लेषण करतात. 

येक ताप अध्यात्मिक । दूजा तो आदिभूतिक ।

तिसरा आदिदैविक । ताप जाणावा ॥ 

अशा प्रकारे तीन प्रकाराचे ताप, त्रास मानवाला भोगावे लागतात. या त्रासांना योग्य पद्धतीने सामोरे जाण्यासाठी अलिप्ततेने केलेली परमार्थसाधना कामी येते. ईश्वरौपासने बरोबरच संत सज्जनांच्या संगतीत जी ज्ञान प्राप्ती होते, त्यामुळे या तापत्रयांचा सामना करण्याचे बळ प्राप्तं होते. 

देह इंद्रिय आणि प्राण । यांचेनि योगे आपण ।

सुखदुःखे सिणे जाण । यां नाव अध्यात्मिक ॥

देहामधून जे आले । इंद्रिये प्राणे दुःख जाले ।

तें अध्यात्मिक बोलिले । तापत्रई ॥ 

आपले अस्तित्व हे देहरूपे ओळखले जाते. आणि देहामध्ये जोवर प्राण आहे, तोवर त्याचा वावर, संचार असतो. देहातून प्राण निघून गेल्यास मनुष्याचे अस्तित्वही संपते. निष्प्राण देहास कसलीही संवेदना नसते. त्यामुळे कुठलेही दुःख आणि त्रासही नसतात.   जोवर देहामध्ये प्राण  आहे तोवर तो जिवित आहे आणि  तेव्हाच त्यांस सारे दुःख आणि आपदा भोगावे लागतात. देहास ज्या आधीव्याधी होतात, जे रोग आणि वेदना त्रस्त करतात त्याचा त्रास प्राणास होतो. याचाच उल्लेख समर्थ अध्यात्मिक असा करतात. 

नाना चिंतेची काजळी । नाना दुःखे चित्त पोळी । 

व्याधी वाचून तळमळी । या नाव अध्यात्मिक ॥

वृद्धपणीच्या आपदा । नाना रोग होती सदा । 

देह क्षीण सर्वदा । या नाव अध्यात्मिक ॥

नाना व्याधी नाना दुःखे । नाना भोग नाना खांडके । 

प्राणी तळमळी शोके । या नाव अध्यात्मिक ॥

अशा प्रकारे देहेयोगे प्राणांस जी पीडा होते, त्यास अध्यात्मिकताप म्हणले आहे. ज्याचे कारण अर्थात मनुष्याच्या पूर्वसंचितामध्येच आहे. अनिर्बंध, अतिरेकी आणि आविचारी जीवनपद्धती हेच त्या त्रासाचे मूळ आहे. नियमित आणि संतुलीत आहार आणि विहार हाच यावरील उपाय आहे. आणि हा उपाय करणे नक्कीच अशक्य नाही. पण तरीही अज्ञानी याकडे दुर्लक्ष करतात, आणि दुष्परिणाम दिसू लागल्यावर स्वतःच्या नशिबाला दोष देतात. 

अध्यात्मिक पिडेमूळे शारीरिक आणि मानसिक वेदना होतात त्याची कारणे अंतस्थ असतात.  आदिभूतिकपिडा ही वेदनादायक असते परंतु या वेदना बाह्य कारणामूळे होतात. अन्य कुणामूळे होत असतात. समर्थ आदिभूतिकाचे विश्लेषण ग्रंथामध्ये  करतात.

आपल्या सभोतालच्या चराचरामध्ये पंचमहाभूतांचे अस्तित्व असते.  ही पंचमहाभूते म्हणजे -- पृथी, आप, तेज, वायू आणि जल. आणि त्यांच्यायोगेच जीवसृष्टीचेहीअस्तित्व असते. ही  पंचमहाभूते आणि त्यातील सजीव, निर्जीव सृष्टी यामुळे होणाऱ्या  त्रासाचे वर्णनसमर्थ आदिभूतिक असा करतात. हा त्रास टाळणे सहसा मनुष्याच्या आवाक्याबाहेर असते. त्यांमुळे तो सहन करावाच लागतो. त्यांस उपायनाही. तरीही विचक्षण बुद्धीने आणि जागरूक वृत्तीने वावरल्यास त्याचे प्रमाण कमी होऊ शकते. 

सर्व भूताचेनि संयोगे । सुखदुःख उपजो लागे ।

ताप होता मन भंगे । या नाव आदिभूतिक ॥ 

वाटेने चालताना पायी काटा मोडतो, दगडावर पाय आपटून ठेच लागते, कधी वृक्षाची फांदी मस्तकावर पडते, इंगळ, नाग, साप, डसतात, कुत्री, कोल्हे, लांडगे इ. श्वापदे बोचकारतात, ओरखाडतात, प्राणघातक इजा करतात, अथवा कुणी मनुष्यही शस्त्राने जखम करतो, लूटमार करून मनास यातना देतो, कुणी फसवतो, अपमान करतो, विविध प्रकारचे दुःख इतरांपायी भोगावे लागते.अशा प्रकारच्या सर्व दुःखांना आदिभूतिक म्हणले आहे. आदिभूतिक त्रास हे दुसऱ्या कुणापायी मनुष्याच्या वाटेला येतात. 

कोणी येकाचा श्राप जडे । कोणी येके केले चेडे ।

अधांतरी होती वेडे । या नांव आदिभूतिक ॥

कोणी येके चाळविलें । कोणी येके भ्रष्टविलें ।

कोणी येके धरून नेले । यां नांव आदिभूतिक ॥ 

कोणी येके दिले विष । कोणी येके लाविले दोष ।

कोणी येके घातले पाश । या नांव आदिभूतिक ॥ 

अशा प्रकारे बाह्य कारणाने होणाऱ्या शारीरिक अथवा मानसिक  त्रासास समर्थ आदिभूतिक असे म्हणतात. 

समर्थांनी सांसारिकांच्या तापत्रयाचे साद्यंत विश्लेषण केले आहे. अनेक प्रकारच्या आधीव्याधी आणि दुःखाने मनुष्य पिडीत असतो. अनेक वेळा त्यांस आपल्या दुःखाचे, त्रासाचे कारण समजत नाही. मग तो आपल्या नशोबाला दोष देतो. सांनिध्यातील लोकांवर आरोप करतो अथवा कुणास अपशकुनी ठरवतो. कारण त्याला हे कळत नसते की त्याच्या सर्व त्रासाचे मूळ तोच आहे. त्याच्या सवयी, वागणे, बोलणे, चालणे, गुण, अवगुण या सर्वांतूनच त्याच्या त्रासाचा, दुर्दैवाचा उगम होत असतो. म्हणून समर्थ मोठ्या कळकळीने उपदेश करतात, ज्या योगे लोकांनी सावध व्हावे. सकारात्मक आचार, विचार आणि जीवनशैली आत्मसात करावी. नियमित आणि संतुलित जीवनपद्धती स्वीकारावी. स्वार्थ आणि परमार्थ दोन्हीचे अनुसरण स्थिर बुद्धीने करावे. असे केल्याने काही त्रासांपासून सुटका मिळू शकेल, तर काही त्रासांची दाहकता कमी होईल. मनुष्य जन्मासोबत मिळालेले भोग भोगणे क्रमप्राप्तं आहे. परंतु त्याची लक्षणे ओळखून त्यांनुसार वर्तन ठेवल्यास ते सुसह्यं तरी नक्कीच होतील. 

आता तापत्रयातील शेवटचा भोग आहे तो म्ह णजे आदिदैविक. जो स्वकर्माने अथवा नशिबाने प्राप्तं होतो. ज्याचे  निराकरण करणे  मनुष्याच्या नियंत्रणात. नाही. स्वकर्मांवर नियंत्रण ठेवणे हाच एकमेव उपाय. तरीही कर्मफल मिळणे दैवाधीनच. 

शुभाशुभ कर्माने जना । देहांती येमयातना ।

स्वर्ग नर्कं भोग नाना । या नांव आदिदैविक ॥

मनुष्य त्याच्या जीवनकाळात अनेक प्रकारांची कर्मे करतो. सतप्रवृत्त मनुष्याचा कल सत्कर्मे करण्याकडे असतो. तो नेहमीच नीती, नियमांचे पालन करण्याबाबत प्रयत्नशील असतो. दया, क्षमा आणि शांती ही त्याच्या स्वभावाची वैशिष्ट्ये असतात. अशा मनुष्याच्या अस्तित्वाने संकटग्रस्तांना आधार आणि दुःखितांना सांत्वना मिळते. अशा मनुष्यास उत्तम कर्मफलप्राप्ती होते. 

याच्या विपरीत दुश्चरित व्यक्ती समाजाला घातक असतात. त्या अनेकांचे नुकसान करू शकतात. अशा व्यक्ती समाजात कलह निर्माण करू शकतात. अशा व्यक्ती तामसी, दुराग्रही आणि स्वार्थी असतात. अंततः त्यांना त्यांच्या कर्मफलस्वरूप यातना आणि दुःखाला सामोरे जावे लागते. 

नाना दोष नाना पातके । मदांधपणे अविवेके ।

केली, परी ते दुःखदायके । येमयातना भोगविती ॥

मातलेंपणे उन्मत्त । जीवघात कुटुंबघात ।

अप्रमाण क्रिया करीत । म्हणौन येमयातना ॥ 

काही वेळा मनुष्य स्वबळाने उन्मत्त होतो. आपणांस कुणी काहीच करू शकत नाही, म्हणून मनमानेल ते वर्तन करतो. दुर्बळांना, अंकीतांना त्रस्तं करतो. त्यासही अंती दैवीन्यायासमोर नतमस्तक व्हावे लागते. दैवानेच अशी उतरंड लावली आहे, की प्रत्येकांस जाब विचारणारा कुणीतरी वरिष्ठ असतोच. आणि त्याचा न्याय नेहमीच कठोर आणि निष्पक्ष असतो. त्यातून कुठलीही पळवाट मिळणे अशक्य असते. 

अनीतीने स्वार्थ पाहे । राजा पापी होऊन राहे ।

राज्याअंती नर्क आहे । म्हणौनिया ॥ 

राजा सांडिता राजनीती । तयास येम गांजिती ।

येम नीती सांडितां धावती । देवगण ॥ 

ऐसी मर्यादा लाविली देवे । म्हणौनि नीतीनें वर्तावे ।

निती न्याय सांडिता भोगावे । येमयातनेसी ॥ 

असा आहे हा दैवी न्याय. जगापासून कितीही लपवून तुम्ही दुष्कर्मे केलीत तरीही सर्वसाक्षी परमेश्वारांच्या नजरेतून काहीच निसटत नाही. आयुष्यभर भले तुम्ही मुखवटा घालून वावराल, जगापासून आपली कुकर्मे दडविण्यात यशस्वी व्हाल, परंतु त्या सर्वश्रेष्ठ न्यायाधीशाला कधीतरी सन्मुख व्हावेच लागते. त्याला फसवणे केवळ अशक्यच . 

देहदंड येमयातना । शास्त्री बोलिले प्रकार नाना ।

तो भोग कदापि चुकेना । या नाव आदिदैविक ॥

उठवेना बसवेना । रडवेना पडवेना ।

यातनेवरी यातना । या नांव आदिदैविक ॥ 

अशारीतीने  तापत्रयांना ओळख करून देऊन समर्थ संयमित आणि संतुलीत आचार आणि विचारांचे महत्त्व विषद करतात. आपण केलेल्या प्रत्येक चांगल्या वाईट कृतीचे, वर्तनाचे दायीत्व आपणाकडेच असते. म्हणून  निती, नियमांच्या चौकटीत राहून जो आपले आयुष्य व्यतीत करेल त्याला अंती शारीरिक अथवा मानसिक यातनांना सामोरे जावे लागणार नाही. 

जयाचे तया चूकले प्राप्त नाही ।

गुणें गोविलें जाहले दुःख देही ।

गुणावेगळी वृत्ती तेही वळेना ।

जुनें ठेवणें मीपणें आकळेना ॥ 

(क्रमशः) 

चिंता करी जो विश्वाची ...(१२)

श्री समर्थ रामदास स्वामी,  श्रीरामाचे परम भक्त होते. संन्यासाश्रम पत्करून, भिक्षांदेही करीत ते आपले जीवन व्यतीत करीत होते. माया आणि मोहपाश त्यांना बद्ध करू शकत  नव्हते. परंतु असे असले तरी समाजाप्रती असलेल्या कर्तव्याचे त्यांना कधी विस्मरण नव्हते. समर्थ त्यांच्या   शिष्यांना आणि श्रोत्यांना,  सदैव  श्रीराम भक्तीची महती सांगत असत. संसाराच्या  व्याप-तापांपासून मुक्ती मिळविण्यासाठी भगवान श्रीरामास शरण जाणे हाच एकमेव योग्य मार्ग आहे, असे ते सांगत असत.  परंतु श्रीराम भक्ती, म्हणजे फक्त पुजाअर्चा, भजन, किर्तन असा अर्थ त्यांना अभिप्रेत नव्हता. श्रीरामांची आदर्श जीवनपद्धती अनुसरणे, त्यांची जीवन मूल्ये आत्मसात करणे म्हणजे खरी रामभक्ती,  असे ते शिकवित असत. 

सर्व दुःखाचे मूळ मनुष्यजन्म हेच आहे, आणि त्यातही संसारी मनुष्यास अनेक संकटे आणि दुःखाचा सामना करणे क्रमप्राप्त होते. त्यातून तरून जाण्यासाठी ईश्वराप्रती श्रद्धा आणि निष्ठा असणे जरूरीचे असते. परंतु सांसारिक सुख , आणि भोगविलासात सामान्यजन गुंतून जातात. त्यांची विवेकबुद्धी आणि वर्तणुकीचे तारतम्य नष्टं होते. आला दिवस सुखोपभोगात घालविण्यात सर्व निमग्नं होतात. भविष्याची चिंता त्यांच्या मनास, बुद्धीस स्पर्शत नाही. भूतकाळ पूर्णतः विस्मरणात गेलेला असतो. परंतु अशी स्थिती सदैव राहू शकत नाही. जीवनाचे चक्र फिरत असते, आणि सुखा पाठोपाठ दुःख आणि समृद्धीच्या मागे दैन्य देत असते. पूर्वजांचे उदाहरण डोळ्यांसमोर असून मनुष्यास या अटळ सृष्टी नियमाचा विसर पडतो. त्यांमुळे सुखानंतर प्राप्तं झालेले दुःख सोसत नाही. दैन्यावस्थेत, समृद्धी कालातील सुखासीन जीवन आठवून मन खंतावते. 

मनुष्य देह हा नश्वर आहे, इथे कुणासही अमरत्व प्राप्त नाही. सृष्टीतील प्रत्येक सजीवास अंत आहे. इतकेच काय,  सर्व सजीव, निर्जीव प्राणिमात्र आणि घटक यांचा भार वाहणारी सृष्टी देखील काही काळानंतर नष्ट होईल हे ज्ञान सर्वश्रुत आहे. तरीही मनुष्य संसारात असा आणि इतका गुंततो, की त्याचा शेवट दिसायला लागल्यावर, त्यांस यातना होतात. पण अटळ नियती चुकत नाही. 

समर्थ अशा सांसारिकानं उपदेश करतात. हा जन्म आपणास लाभला, हे सौभाग्य असे मानून जिवित कर्तव्ये करावीत. सारासार विचार आणि विवेकबुद्धी जागृत ठेवल्यास दुःख आणि यातना सुसह्य होतात.   आयुष्य व्यतीत करताना तारतम्यं बाळगावे. कसलाही अतिरेक हा नेहमीच संकटांच्या आणि अंततः दुःखांच्या दिशेने आपणास नेईल हे ध्यानात ठेवावे. "अती सर्वथा वर्जते... " हे सूत्र अंगिकारणे इष्टं . 

आपले म्हणणे स्पष्टं करण्यासाठी, समर्थ एका सामान्य मनुष्याचा जीवन काळ वर्णन करतात. 

संसार सुखामध्ये आकंठ बुडालेला माणूस, आपली पारमार्थिक कर्तव्ये विसरतो. त्याच्या आशा, आकांक्षांना अंत नसतो. संयमाने प्रमाणित जीवन व्यतीत करण्याचा गुरोपदेश तो पूर्णतः विसरतो. आणि मग दुःखाचा शिरकाव त्याच्या आयुष्यात सहजतेने होतो. तारतम्य आणि विवेकबुद्धी लोप पावते, तो आनंद आणि उपभोगात पूर्ण निमग्न होतो. 

संन्यासी जीवन जगणाऱ्या समर्थांना असलेली सामान्य जनांच्या अडीअडचणींची सुयोग्य जाणीव चकीत करणारी आहे. कुठेतरी दूर डोंगरावर, कुठल्यातरी गुहेमध्ये राहूनही त्यांच्या मनात सामान्याबद्दल --  सामान्यांच्या दुःखाबद्दल काळजी आहे. संसारत्याग केला तरी समाज आणि जनसामान्यांना त्यांनी स्वतःपासून विभक्त केले नाही. त्यांच्या सुखदुःखाची चिंता, समर्थ अखंडपणे करीतच होते. 

सामान्य मनुष्य संसारचक्रात गुंतून  इतका कष्टी का होत असावा,  याची कारणमीमांसा ते करतात..

लेकुरे उदंड जाली । तो ते लक्ष्मी निघोन गेली ।

बापडी भिकेसी लागली । काही खाया मिळेना ॥ 

अतिरेकाचा असा दुष्परिणाम समर्थ सांगतात. आपली सांपत्तिक स्थिती, आपल्या गरजा यांचा ताळमेळ न राखता खायची तोंडे वाढली, आणि त्यामुळे दारिद्र्य आले. आधीची संपन्नता जाऊन दैन्य आले. परिस्थिती बदलल्यावर, समाजात असलेल्या पत, प्रतिष्ठेवरही परिणाम झाला. आधी जेथे सन्मानाची वागणूक मिळे, तेथे अपमान सोसणे प्राप्तं झाले. आणि याचे कारण म्हणजे तारतम्याचा अभाव. 

मायेबापे होती संपन्न । त्यांचे उदंड होते धन । 

तेणेकरिता प्रतिष्ठा मान । जनी जाला होता. ॥ 

परंतु ही प्रतिष्ठा त्यांस राखता आली नाही, याचे कारण अतिरेक. अनिर्बंध वर्तन व्यवहार आणि अविचारी जीवन शैली या कारणामुळे अधिक हाती असलेले सारे धन खर्ची पडले. कमाईची साधने तुटपुंजी असल्याने, जितके खर्चले तितके परत काही मिळाले नाहीत. त्यामुळे साठवणुकीतील द्रव्य हळूहळू संपुष्टात आले.  

भरम आहे लोकाचारी । पहिली नांदणूक नाही घरी ।

दिवसेंदिवस अभ्यांतरी । दारिद्र्य आले ॥ 

सधनता लोप पावली. घरातील लक्ष्मीने काढता पाय घेतला. या घरी काही मिळेल असे राहिले नाही हे लक्षात आल्यावर आप्तेष्ट, स्नेही, सोयरे, शेजारी साऱ्यांची वर्तणूक बदलली. इतकेच काय, धनसंचयाच्या आभावाने घरातील लोकांची वागणूकही बदलली. घराची शांती हरवून गेली. त्या मागे सुख आणि समाधान ही नाहीसे झाले. सतत उद्याची चिंता करणे नशिबी आले. या वेळेपावेतो घर-गृहस्थीचा विस्तार झालेलाअसल्याने, अधिक काही कमावणे क्रमप्राप्त झाले. मग घरदार सोडून दूरदेशी, जेथे कामाचा अधिक परतावा मिळेल अशा ठिकाणी जाणे भाग पडले. अशा तऱ्हेने घराची एकी भंगली. माणसे चहूकडे विखुरली. नातेसंबंधात दुरावा निर्माण झाला. आणि हे सर्व झाले केवळ अदूरदर्शीपणे केलेल्या अतिरेकाने. 

ऐसा हा देह आपुला । असतांच पराधेन केला ।

ईश्वरी कानकोंडा जाला । कुटुंबकाबाडी ॥

या येका कामासाठी । जन्म गेला अटाटी ।

वय वेचल्या शेवटी । येकलेचि जावे ॥ 

संसारात रममाण होताना ईश्वराचे विस्मरण झाले. भौतिक सुखे मिळविण्यासाठी देवधर्म केले नाही, इष्ट, नैमित्तिक कर्तव्यांची पूर्ती केली नाही. आणि ज्या साठी हे केले, ते संसारसुखही दुरावले. घरातील एकोपा, आपुलकी संपून गेली आणि उरला फक्त कोरडा, रोकडा व्यवहार. ज्या लेकरांसाठी सारा जन्म कष्ट करण्यात व्यतीत केला, त्यांना स्वार्थापुढे माता पित्यांची माया, ममता क्षुल्लक भासू लागली. मन व्यथित झाले. पश्चातापदग्ध झाले. परंतु आता आयुष्य हातातून निसटलेले होते. मग केवळ विलाप करणे तेव्हढे शिल्लक राहिले. 

जन्मवरी स्वार्थ केला । तितुकाहि वेर्थ गेला ।

कैसा विषमकाळ आला । अंतकाळी ॥ 

सुखाकारणे झुरला । सेखी दुःखे कष्टी जाला ।

पुढे मागुता धोका आला । येमयातनेचा ॥

म्हणून समर्थ उपदेश करतात, निर्मोही राहून संसार करावा . ईश्वराप्रती कृतज्ञतेचा भाव नेहमी जागृत असावा. आज असलेले वैभव उद्या असेलच असे नाही, या वास्तवाचा डोळसपणे स्वीकार करावा. संसार, माया , ममता यात पूर्णतः गुंतून घेऊ नये. सृष्टी क्षणभंगुर आहे, आणि त्यातील सारे चराचर हे क्षणैक आहे हे समजून घेणे आवश्यक आहे. त्या योगे एखादी व्यक्ती अथवा वस्तू दुरावली अथवा हिरावली गेल्यास, ते दुःख सहन करण्याची आंतरिक शक्ती प्राप्त होते. तटस्थ वृत्तीने जीवन व्यतीत केल्यास अती शोक, अती चिंता, अती भय या सर्वांपासून मुक्ती मिळते . आयुष्याचा सुखांत होतो. 

जन्म अवघा दुःखमूळ । लागती दुःखाचे इंगळ ।

म्हणोनिया तत्काळ । स्वहित करावे ॥ 

असो ऐसे वृद्धपण । सकळांस आहे दारूण ।

म्हणोनिया शरण । भगवंतास जावे ॥ 

(क्रमशः )