जीवनगाणे ... (६ )

भारतभूमी  सुजला सुफला आहे. भारत देश  एक संपन्न देश होता. त्यावर अनेक आक्रमणे झाली. परकीयांचे दास्यत्व स्वीकारायला लागले. परकीयांच्या आक्रमणाने अनेक राज्ये, राजघराणी नाहीशी झाली. अनेक सुंदर शिल्पे, देवालये  नष्ट केली गेली, वैभव लुटले गेले. या सर्व घडामोडीमध्ये देखील नृत्य,  संगीत,  शिल्पकला,  चित्रकला  आदी कितीतरी कला आणि कलाकारांची परंपरा मात्र अभंग राहिली.  शतकानुशतके, पिढ्यानपिढ्या असंख्य कलाकारांनी कलेची जोपासना केली, संवर्धन केले. तप्त अग्निमध्ये सोने जसे अधिक झळाळते, त्याप्रमाणे भारतीय कला या सर्व बदलांमध्ये देखील अबाधित राहिली समृद्ध झाली.

काही शतके पूर्वीचा काळ आजच्यापेक्षा फारच निराळा होता. साधनांचा अभाव आणि श्रद्धा - अंधश्रद्धांचा प्रभाव यांमुळे जनजीवन फार निराळे आणि अधिक कष्टप्रद होते. ज्ञानोपासना, कलोपासना समाजातील मर्यादित घटकांपुरती सीमित होती. राजे, वतनदार, जमीनदार यांच्याकडे अमर्याद साधसंपत्तीचा संचय होता. बाकीची जनता कष्टकरी होती. शेतकऱ्याचे वारस शेतकरी, चांभाराचे चांभार, कुंभाराचे कुंभार अशी समाज व्यवस्था निर्माण झालेली होती. पिढीजात व्यवसायाखेरीज अन्यक्षेत्रांमध्ये सहसा कुणीच जात नसे. 

धनवान लोकांकडे अपरंपार संपत्ती असे. असेच लोक कलाकारांचे आश्रयदाते होते. कलाकारांना त्यांची कला सादर करण्याकरता मानधन दिले जात असे, आणि त्यांची कला त्या दरबारापुरतीच मर्यादित राहात असे. सामान्य जनतेला त्या कलाकारांचे दर्शन दुर्लभ असे. 

राजाश्रय असलेले कलाकार त्यांची कला राजा महाराजांसमोर सादर करीत असत. तिथे सामान्य जनतेला प्रवेश नसे. परंतु संगीत हे काही फक्त राजदरबारापुरते मर्यादित नव्हते. अगदी रागरागिण्या नसतील परंतु भारतातील लोकसंगीत देखील तितकेच समृद्ध आहे. लोकगीते  सहसा बोलीभाषेतच रचलेली असतात. सादर करणारे कलाकार सामान्य जनतेतीलच असत. त्यात कधी एखादी कथा असते तर कधी काही संदेश. त्यामुळे ती गाणी ऐकताना त्या काळाचे चित्र नजरेसमोर येते.  काही गीते अर्थपूर्ण असतात तर काही तालासुरामध्ये बसवलेले शब्द पण तरीही ऐकायला रंजकच असतात . 

भारतामध्ये अनेक राजे, राजघराणी होती. लहानमोठी राज्ये आणि त्यांचे राज्यकर्ते असे भारताचे स्वरूप होते. तो भारताचा सुवर्णकाळ होता. क्वचित आपापसात युद्धे होते इतकेच पण बाकी काळ शांततेचा होता. इतिहासाचे अभ्यासक सांगतात की सैन्ये, शस्त्रे असूनही त्याचा उपयोग करण्याची वेळ फारशी येत नसे. राज्यकर्ते गाफील होते, ऐषोआरामात मग्न होते आणि त्यावेळेस  मुसलमानी आक्रमकांनी भारभूमीवर आक्रमण केले, सत्ता हस्तगत केली. त्यांच्या दरबारामध्ये सुद्धा कलाकारांना आश्रय मिळत होताच. इथले हिंदू राजे बादशहाचे मांडलिक झाले. त्या सगळ्यांची एक सामान खासियत होती ती म्हणजे त्यांच्या दरबारात कलेचा आणि कलाकारांचा सन्मान केला जात असे. राजाश्रय लाभल्यामुळे कलाकारांची कला देखील अधिक बहरत असे. चित्रपट संगीतात या दरबारी वातावरणाचा, तिथल्या चालीरीतींचा पुरेपूर वापर करून घेऊन अनेक उत्तम कलाकृती रसिक प्रेक्षकांसमोर सादर करण्यात आल्या आणि प्रेक्षकांनीही त्यांना भरभरून प्रतिसाद दिला. 

दरबारात राजा-राणीसमोर नृत्यगायनाचे कार्यक्रम सादर केले जात असत. काहीवेळा त्यातील कलाकारांची आपसात नोकझोक असे, तर काही वेळा काही दिलकश कहाण्याही  घडत असत. 

राजा-राणी अथवा राजपुत्र-राजकुमारींच्या देखील असंख्य कथा आहेत, काही खऱ्या काही काल्पनिक. परंतु कलाकारांना आणि श्रोत्यांना काही फरक पडत नाही. त्यांना त्यातील मधुर संगीताचा आनंद पुरेपूर मिळतोच. 

राजाराणीच्या कथा आणि राजमहालात संगीत तिथल्याच चालीरीतींमध्ये बंदिस्त होते. पहारेकरी, रिवाज, आदब, प्रतिष्ठा  यांच्या काटेरी कुंपणातून ते बाहेर येऊ शकत नसे.  त्यातील काही कथांचा काहींचा शेवट गोड होतो तर काहींचा करुण अंत होतो. परंतु कहाणी सुखद असो वा दुःखद, त्यातील संगीत मात्र सर्वांसाठीच रंजक असते. 

दरबारांमध्ये गायन, वादन, नृत्य कलाकारांबरोबरच कवी आणि शायरांचाही मानसन्मान केला जात असे. दिल्लीचा शेवटचा बादशाह बहादुरशहा जफर स्वतः उत्तम शायरी करीत असे असे म्हणतात. 

भारतात कलाकारांची कमी नाही. गायन, वादन, नृत्य, शिल्प, चित्र अशा एकूण ६४ कला आणि  १४ विद्या आहेत असे समजले जाते. या सर्व कला आणि विद्येची साधना करणारेही अनेक होते आणि आजही आहेत. त्यातील काही गुणी भाग्यवंतांना राजाश्रय प्राप्त झाला आणि त्याच्या कलेचा सन्मान झाला तर काही कलाकार कालौघात लुप्त झाले.   

***